«فهرست مطالب»

مقدمه ا

بررسي منابع و مآخذ

الف: منابع عمومي

1ـ روزنامه‌ها 1

2ـ اسناد 4

3ـ تاريخ مشروطه ايران 5

4ـ كتاب آبي 6

5ـ تاريخ بيداري ايرانيان 6

6ـ سياحتنامه ابراهيم‌بيك 7

7ـ كتاب احمد و مسالك المحسنين 9

8ـ خاطرات بهرامي 10

9ـ خاطرات احتشام‌السلطنه 11

ب: منابع تبريز

1ـ قيام آذربايجان و ستارخان 13

2ـ رجال آذربايجان در عصر مشروطيت 13

3ـ قيام آذربايجان در انقلاب مشروطيت ايران 14

4ـ تاريخ انقلاب آذربايجان و بلواي تبريز 14

5ـ روزنامة انجمن تبريز 14

ج: منابع بوشهر

1ـ سفرنامه سديدالسلطنه 15

2ـ گزارش‌هاي سالانه سرپرسي كاكس 16

3ـ روزنامه مظفري 16

د: منابع يزد

1ـ كشف الحقايق 17

2ـ نشريات 18

3ـ خاطرات ارباب كيخسرو شاهرخ 18

بخش اول: ساختار جامعة شهري و پيشينة تحول‌خواهي بازرگانان ايران

فصل اول: ساختار جامعة شهري و هرم قدرت در ايران دوره‌ي قاجار

مناسبات ارگ، مسجد و بازار 20

روابط روشنفكران و بازرگانان در دوره‌ي قاجار 23

ويژگي‌هاي بازرگانان 26

فصل دوم: مسايل بازرگانان و واكنش‌هاي آنان پيش از جنبش مشروطه‌خواهي

1ـ مباني تعارضات و بحران‌هاي بازرگانان:

الف: عوامل داخلي 27

ب: عوامل خارجي 30

ج: رشد و ارتقاي سطح آگاهي سياسي و اجتماعي 33

2ـ تلاش‌هاي اصلاح‌گرانة بازرگانان پيش از مشروطيت

الف: واكنش‌هاي سياسي بازرگانان

1ـ1ـ تشكيل مجلس وكلاي تجار (1301هـ.ق) 34

1ـ2ـ بازرگانان و جنبش تنباكو (1308هـ.ق) 36

ب: واكنش تجاري بازرگانان

تشكيل كارخانه‌ها و شركت‌هاي تجاري 40

بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطيت ايران

فصل اول: نقش بازرگانان در جريان مشروطيت در تهران

علل و زمينه‌هاي تحصن تجار به حرم عبدالعظيم (1323هـ.ق) 43

وقايع منجر به مهاجرت صغري و دوران مهاجرت كبري و نقش بازرگانان 47

فعاليت فردي بازرگانان در تهران در جنبش مشروطيت :

1ـ خانواده‌ي امين‌الضرب 58

2ـ ميرزا محمود تاجر اصفهاني 66

3ـ حاج محمدتقي بنكدار و برادرش حاج حسن 68

4ـ حاج محمداسماعيل مغازه‌اي 70

5ـ حاج آقامحمد معين التجار بوشهري 72

6ـ ميرزا جوادخان سعدالدوله 75

7ـ حاجي محمدتقي شاهرودي 78

8ـ حاجي محمدعلي شالفروش 79

فصل دوم: جريان مشروطه‌خواهي بازرگانان در سه ايالت آذربايجان، يزد و بوشهر

2ـ1ـ نقش بازرگانان در جريان مشروطه‌خواهي تبريزيان:

اهميت تبريز 82

جنبش مشروطه‌خواهي در تبريز 83

بازرگانان تبريزي در مشروطيت:

1ـ علي مسيو 86

2ـ حاجي علي دواچي 87

3ـ حاج مهدي كوزه‌كناني 87

4ـ حاج زين العابدين مراغه‌اي 91

5ـ ميرزا عبدالرحيم طالبوف تبريزي 93

2ـ2ـ نقش بازرگانان يزد در جنبش مشروطيت

اهميت يزد 97

حاج محمدتقي مازار و مشروطيت 99

بازرگانان زرتشتي يزد و مشروطيت

1ـ خاندان جمشيديان 100

2ـ خاندان جهانيان 103

2ـ3ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطيت

اهميت بندر بوشهر 106

نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطيت 109

بخش سوم: سهم بازرگانان از تشكيلات نظام مشروطيت تا بمباران مجلس اول

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ي اول و تصميم‌گيري‌هاي آن

1ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول 114

2ـ سهم و ايفاي نقش بازرگانان در تصميم‌گيري‌هاي مجلس اول

2ـ1ـ ارايه‌ي لايحه استقراض دولت و واكنش بازرگانان در مجلس 117

2ـ2ـ وزارت ماليه و مساله مسيو جوزف نوز 122

2ـ3ـ ميزان توجه به خواسته‌هاي تجار در مواد مصوب قانون اساسي و متهم آن 125

2ـ4ـ وزارت عدليه و مسايل قضايي 128

2ـ5ـ مباحث وزارت تجارت با وكلاي تجار براي علمي كردن فعاليت‌هاي تجار130

2ـ6ـ وزارت ماليه و امور ماليات و امنيت ايالات 131

2ـ7ـ قرارداد 1907م. روس و انگليس و واكنش تجار 133

2ـ8ـ سهم تجار در كميسيون‌هاي مجلس 134

فصل دوم: فعاليت‌هاي حمايتي بازرگانان ايران از مشروطيت در خارج از مجلس 139

تشكيل انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي، انجمن‌هاي سياسي و انجمن‌هاي اقتصادي فعاليت بازرگانان تبريز:

1ـ در انجمن تبريز 140

2ـ تاسيس انجمن سعادت استانبول 144

3ـ حضور بازرگانان تبريزي در حزب اجتماعيون عاميون 145

فعاليت بازرگانان يزد در دوره مشروطه:

1ـ تشكيل انجمن‌هاي صنفي تجاري 146

2ـ فعاليت دو تجارتخانة جمشيديان و جهانيان در تشكيل بانك ملي و تامين اسلحه مجاهدان 147

3ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظيمات مالياتي يزد 150

فعاليت تجار بوشهر در دوره مشروطيت:

تشكيل انجمن نظّار و اكثريت تجار عضو آن 153

اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلي و سلطه خارجي 154

نتيجه‌گيري: 156

فهرست منابع و مآخذ 162

ضمايم (اسناد و تصاوير) 172

 

مقدمه:

رساله‌ي حاضر كه با عنوان «نقش و سهم بازرگانان دورة مظفري در جنبش مشروطيت ايران» تدوين و نگارش شده است، ضمن بررسي مباني تعارضات بازرگانان ايران و نارضايتي آنان از ظلم و ستم داخلي و سلطه خارجي، نقش و سهم آنان را به عنوان يك نيروي اجتماعي در واقعه مشروطيت و نظام آن مشخص كرده است.

به لحاظ زماني، محدودة اين موضوع از جلوس مظفرالدين شاه قاجار تا بمباران مجلس شوراي ملي دوره‌ي اول است. (25 ذيحجه 1313هـ.ق ـ 23 جمادي‌الثاني 1326هـ.ق). وسعت مكاني آن هم بررسي نقش و سهم بازرگانان در چهار ايالت عمده و تاثيرگذار ايران در جنبش مشروطيت يعني تهران، آذربايجان، يزد و بوشهر را دربر مي‌گيرد.

روش پرداختن به موضوع براساس روش تاريخي و بررسي توصيفي ـ تحليلي و تطبيق داده‌ها و اطلاعات از اسناد و منابع است. شيوه گردآوري اطلاعات مراجعه به مراكز كتابخانه‌اي و آرشيوهاي اسناد و روزنامه‌ها است.

تاكنون يكصد سال از جنبش مشروطيت به عنوان اولين حركت تحول‌خواهانة ايرانيان مي‌گذرد اما هنوز تحقيق جدي و جزئي در مورد نقش و سهم بازرگانان ايران به عنوان يك گروه پر اهميت اجتماعي انجام نشده است. تحقيقات جديدي وجود دارد كه در آنان با محور قراردادن موضوع اقتصاد و تجارت بعضاً به بازرگانان مرتبط با موضوع پرداخته شده است. در مورد بازرگانان و مشروطيت مهمترين كار تحقيقي در ايران رساله‌ي دكتري خانم «سهيلا ترابي فارساني» است. با توجه به آنكه حيطه زماني ايشان در پرداختن به اين موضوع از سال 1907م. به بعد است كه تا اوايل دورة پهلوي ادامه داده است، به تمركز اساسي به نقش بازرگانان در مشروطه نپرداخته است و در يك بخش مقدماتي تنها كليات موضوع را مشخص كرده است. دوم آنكه ايشان در همين بخش علاوه بر كلي گويي، تنها جريانات مشروطيت ايران را در تهران دنبال كرده‌اند حال آنكه چه در برقراري نظام مشروطيت و چه در شرايط بحراني پس از آن بازرگانان ايالات عمده از جمله تبريز، يزد و بوشهر جلوه‌هاي با ارزشي در آزاديخواهي و عدالت‌طلبي و قانونمداري و مبارزه با سلطه خارجي از خود به نمايش گذاشته‌اند و در بررسي موضوع بازرگانان و مشروطيت ايران حايز كمال اهميت است.

دوره‌ي زماني محدود و عدم دسترسي به آرشيوهاي خانوادگي بازرگانان چهار ايالت از مشكلات تحقيق حاضر بود. استفاده از مراكز اطلاعات و اسناد شهرها به خاطر بعد مسافت ممكن نشد. عدم همكاري مسئولان برخي مراكز آرشيو اسناد از جمله موسسة مطالعات تاريخ معاصر ايران، بي‌احترامي به پژوهش‌ و كار علمي است كه اين روند انحصارطلبي در آينده سيلي فرهنگي خود را خواهد زد.

سؤالات پيش روي پژوهشگر در بررسي موضوع نقش و سهم بازرگانان در مشروطيت از اين قرار است: 1ـ مباني نارضايتي و تعارضات اساسي بازرگانان با حاكميت داخلي و سلطه خارجي چه و واكنش‌هاي آنان به مسايل موجود تا سال 1323هـ.ق چگونه بود؟ 2ـ نقش بازرگانان چهار ايالت عمده تهران، آذربايجان، يزد و بوشهر در جريانات مشروطه‌خواهي تا صدور فرمان مشروطيت چيست؟ 3ـ سهم گروهي بازرگانان از نهادهاي جديد مشروطيت و ميزان ايفاي نقش آنان در ايالات چهارگانه براي موفقيت و اجراي زمان مشروطيت چقدر بود؟

رساله موجود براساس اين فرضية اصلي استوار است كه حضور و ايفاي نقش بازرگانان ايران در جنبش مشروطه‌خواهي ايرانيان براساس شواهد موجود هرگز نمي‌تواند يك امر تصادفي و تلاشي از سوي آنان به منظور جا نماندن از ساير اقشار جامعه شهري ايران محسوب گردد. آنان همواره در طول دوره‌ي ناصري و مظفري با متضرر شدن از نفوذ و سلطه خارجي و بي‌توجهي حاكمان داخلي، به واكنش‌هاي سياسي و تجاري براساس علم و آگاهي درون گروهي از منافع صنفي و ملّي پرداخته بودند. زمينه‌هاي جنبش مشروطيت اساساً با اولين تحصن صنفي آنان در حرم شاه عبدالعظيم در سال 1323هـ.ق آغاز شد. در دوران مهاجرت‌ها، آنان براي اجراي خواسته‌هاي ملي و تاريخي خود به حمايت مالي و فكري در تشكيل عدالتخانه و مجلس شوراي ملي كوشيدند و از رهبران نهضت محسوب مي‌شدند. در دوره‌ي تشكيل نظام مشروطيت به ايفاي نقش در مسايل و تلاش براي حل بحران‌ها سعي در پيشبرد اهداف هميشگي خود داشتند و در بين همه گروههاي اجتماعي، فعال‌ترين و خالص‌ترين گروه مشروطه‌خواه ماندند.

محتواي رساله به منظور پاسخ‌گويي به سؤالات تحقيق در سه بخش مجزا ـ شامل شش فصل است. هر بخش در دو فصل به تشريح موضوع مي‌پردازد. بخش اول به عنوان بخش مقدماتي در دو فصل به مباني ساختار اجتماعي و هرم قدرت ايران، روابط بازرگانان با اقشار عمدة اجتماعي و مباني تعارضات تجار و حاكميت و پيشينه تحول‌خواهي و مبارزات بازرگانان با تهديدات داخلي و خارجي پرداخته است. در فصل اول از بخش دوم به عنوان نقش بازرگانان در مشروطيت تهران به تلاش‌ها و نقش بازرگانان در پايتخت در وقايع منجر به مشروطه پرداخته شده و سپس نقش فردي تعدادي از بازرگانان در آن شهر در وقايع مشروطه مشخص شده است. فصل دوم به اقدامات و فعاليت‌هاي بازرگانان مشروطه‌خواه سه ايالات آذربايجان، يزد و بوشهر اختصاص يافته است. بخش سوم هم در دو فصل به سهم بازرگانان ايران از تشكيل نظام مشروطيت مربوط است؛ فصل اول آن، سهم بازرگانان ايران را در مجلس شوراي ملي دوره‌ي اول و تلاش‌هاي آنان در حل مسايل و اجراي آرمان‌هاي خود و تصويب قانون اساسي مشخص كرده. اين فصل در واقع با محوريت بازرگانان و فعاليت‌ها و تلاش‌هاي آنان در دورة دو سالة عمر مجلس اول مربوط مي‌شود.

در فصل دوم فعاليت‌ها و تلاش‌هاي بازرگانان ايالات در حمايت از مشروطيت و تلاش آنان در حل مسايل و حذف موانع موفقيت نظام مشروطيت مورد بحث قرار گرفته است. در پايان هم به ذكر نتايج تحقيق در قسمت «نتيجه‌گيري» و سپس اراية فهرست منابع و تصاويري از بازرگانان فعال در مشروطيت پرداخته شده است.

سرانجام بدون ياري و راهنمايي اساتيد محترم گروه تاريخ دانشگاه شهيد بهشتي طي مسير چنين راهي مشكل بود. جناب آقاي دكتر محمدعلي اكبري با قبول سمت راهنماي اين رساله و ارايه‌ي راهنمايي‌هاي ارزشمند به ويژه در روش كار و متدولوژي تحقيق كمك شاياني كردند. آقاي دكتر كريم سليماني به عنوان مشاور همراه و همكار بودند. جناب آقاي دكتر غلامحسين زرگري‌نژاد مدير محترم و استاد ارزشمند گروه تاريخ دانشگاه تهران در اراية منابع و روزنامه‌ها و راهنمايي‌هاي لازم دريغ نكردند. آقاي دكتر ايرج افشار و دكتر سهراب يزداني در جلسات مختلف نكات مهمي در پرداختن به چنين موضوعي را به اينجانب گوشزد كردند. برادران و خواهران گرانقدرم به همراه پدر و مادرم اصلي‌ترين سرمايه‌هاي معنوي و حاميان مادي اينجانب در طول سال‌هاي تحصيل دانشگاهي‌ام بودند. خداوند مرا قدردان الطاف خود و اين عزيزان كند. دوست خوبم آقاي عليرضا سلطاني و آقايان فرهادي و زارع هم همواره به اينجانب لطف داشتند. همه اين سروران ارجمند در به سرانجام رسيدن اين رساله ياري‌گر و همراه بودند اما مسئوليت هرگونه ايراد و نقصي در اين تحقيق تنها متوجه اينجانب است.

منابع و مآخذ عمومي:

منظور از عموميت منابع در اين پژوهش، آن دسته از منابعي است كه در مورد چهار ايالت عمده ايران به ارائه اطلاعات و گزارش پرداخته‌اند و در مورد هر ايالتي مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در صفحات بعد منابع خاص هر ايالت هم ذكر خواهد شد.

1ـ روزنامه‌ها:

از مهمترين اقدامات اساسي در ايجاد تحول و آگاهي در بين مردم چاپ و نشر روزنامه بود. اين اقدام در ايران از دورة ناصري شروع شد. روزنامه‌هاي دولتي تاثير چنداني در بيداري افكار و اذهان مردم نداشتند چون در چارچوب خواسته‌هاي نظام حاكم و تاييد مقامات مملكتي گام بر مي‌داشتند.

اساساً تاثير اساسي در تحولات و گزارش از پيشرفت جهان و ايجاد آگاهي در بين گروههاي اجتماعي از سوي روزنامه‌هاي غيردولتي بخصوص روزنامه‌هاي فارسي زبان چاپ شده توسط ايرانيان در خارج بود.

روزنامة اختر از سال 1292 هـ.ق توسط آقامحمد طاهر تبريزي از آزاديخواهان در استانبول منتشر شد. اين روزنامه پيشگام روزنامه‌هاي فارسي زبان در ايجاد زمينه‌هاي جنبش مردم و اولين روزنامه فارسي بود كه از اهميت قانون سخن مي‌گفت.

روزنامه اختر در هفته دوبار دوشنبه و چهارشنبه در هشت صفحه چاپ مي‌شد و تا سال 1308 هـ.ق ادامه حيات داد. اين روزنامه به خاطر مطالب تحريك‌آميزش مخفيانه وارد ايران مي‌شد و عمده واردكنندگان آن به ايران بازرگانان بودند.

اين روزنامه در وقايع حساس و پراهميت همچون انعقاد انحصارنامة رژي تنباكو با چاپ مقالات شديداللحن و پرداختن به ابعاد خسارت و زيان اجراي چنين قراردادي از عوامل آگاهي مردم و جنبش عمومي شد، روشنفكراني همچون ميرزا آقاخان كرماني از جمله مولفان مقالات اختر بود.

روزنامه حبل‌المتين، اولين بار در سال 1311 هـ.ق به مديريت سيدجلال‌الدين مويدالاسلام در شهر كلكتة هندوستان منتشر و براي مدت چهل سال ادامه حيات داد. اين روزنامه مهمترين ارگان طرفدار تجارت و اقتصاد ملي و بازرگانان ايران بود. مشوق تجّار در پرداختن به طرح‌هاي ترقيخواهانه بود و در گزارشات خود در ايجاد آگاهي و علم در بين تجار مي‌كوشيد.

مهمترين نمايندگي‌ها و مراكز پخش روزنامه حبل‌المتين در هر شهري از سوي بازرگانان ايجاد شده بود كه با ارسال هزينه انتقال آن به كلكته، شماره‌هاي مختلف حبل‌المتين به آدرس حجره‌شان مي‌آمد و به اين طريق حجرة تجار محل فهم مسايل نو و در مقام مدرسه كوچكي براي همه محسوب مي‌شد.

بازرگانان خواسته‌هاي خود را از حاكميت همچون امنيت و عدالت و تنظيم ماليات‌ها و امور گمركات و مسايلي همچون فساد داخلي و ناامني و سلطة اقتصادي بيگانه و انحطاط تجارت ملي را از طريق حبل‌المتين اعلام مي‌كردند و به اين طريق مسايل تجار را به گوش خوانندگان خود در اكثر مناطق مسلمان‌نشين و به ويژه ايران مي‌رساند.

در زمان تلاش ايرانيان براي تشكيل نظام مشروطيت، حبل‌المتين محرك بازرگانان در تحول‌خواهي بود و به آنان آگاهي مي‌داد. حبل‌المتين گاه براي تحريك تجار در ايفاي نقش در مسايل موجود به انتقاد شديد از آنان مي‌پرداخت تا در ذكر خواسته‌هاي خود براي اصلاح امور همه جوانب امر را براساس آينده‌نگري در نظر داشته باشند نه اينكه با ذكر خواسته‌هاي شخصي و زودگذر، ادامه حيات استبداد و سلطه استعمار را ممكن كنند.

روزنامة حبل‌المتين با مشروطه شدن ايران از سال 1325-1327هـ.ق در تهران منتشر شد. در اين ايام هم از مهمترين منابع اطلاع و آگاهي عمومي و حاميان تجارت ملي و نظام مشروطه بود.

روزنامة ثريا در قاهره از سال 1316هـ.ق به مديريت ميرزاعلي محمدخان كاشاني و با همكاري سيد فرج‌الله تاجر كاشاني چاپ و منتشر شد. اين روزنامه از دومين سال نشر آن 1317هـ.ق و از شمارة 27 به بعد، شاهد ظهور روزنامة شديداللحني از درون خود بود و آن روزنامة پرورش بود.

روزنامه پرورش كه اولين شماره آن از سال 1318 هـ.ق منتشر شد، در مقايسه با روزنامه ثريا مقالات تند و شديدتري منتشر مي‌كرد و تاثير اجتماعي آن به مراتب بيشتر بود. انتقادات شديد آن روزنامه از حكومت و مسايل دربار و دولت به آگاهي بيشتر مردم از اوضاع مي‌انجاميد.

در اين پژوهش، محدوديت دسترسي به مجلات اين روزنامه‌ها به خاطر عدم تجديد چاپ و فرسودگي فراوان آنان باعث شد تا ميكروفيلم روزنامه ثريا مربوط به سال‌هاي 1316، 1317هـ.ق و 1323هـ.ق روزنامه پرورش چاپ 1318 هـ.ق مورد مطالعه قرار گيرد.

از جملة وجوه اهميت اين دو روزنامه اين بود كه كانال ذكر معضلات سياسي و اجتماعي و اقتصادي بازرگانان بودند. در جريان مشروطيت، بازرگانان را به اقدامات مثبت اقتصادي همچون تاسيس شركت‌ها و تلاش براي تاسيس بانك ترغيب مي‌كردند.

روزنامة رسمي كشور شاهنشاهي ايران به مديريت محمدهاشمي از معتبرتري منابع گزارش فعاليت مجلس دوره اول قانونگذاري است. اين روزنامه در واقع به طور كامل به ذكر مباحث مذاكرات مجلس اول در موضوعات متفاوت پرداخته است و در مورد ميزان آگاهي و اطلاع وكلاي مجلس اول بخصوص بازرگانان حايز اهميت است. در اين پژوهش از اين روزنامه به عنوان يكي از مهمترين منابع بخش سوم يعني سهم بازرگانان در مصوبات و تصميم‌گيري‌هاي مجلس نهايت استفاده گرفته شد.

2ـ اسناد:

مركز اسناد ملي از مهمترين سازمان‌هاي ارايه سند است. در اين مراكز به منظور يافتن اسنادي از خانواده‌هاي تجار براي فهم فعاليت آنان بخصوص مربوط به دوره مشروطه‌خواهي تلاش زيادي شد. حاصل تلاش‌ها آنكه اسناد مربوط به موضوعات كلي گمركات و فعاليت ان و وزارت تجارت و مسايل بازرگانان در طي سالهاي دوره مظفري بدست آمد و مورد استفاده قرار گرفت. اما اسناد مربوط به آرشيوهاي خانوادگي كه به تازگي به اين مركز وارد شده‌اند، به دليل عدم كدگذاري در دسترس قرار نگرفتند.

مراجعات فراوان براي استفاده از اسناد بنياد جانبازان و مستضعفان كه در مركز مطالعات تاريخ معاصر نگهداري مي‌شوند به دليل عدم همكاري مسئولان مربوط نتيجه‌اي نداد. با اين وجود تلاش شده است تا از منابعي كه به طور مستقيم از اسناد خانوادگي تجار عمده از جمله امين‌الضرب استفاده كرده‌اند، بهره گرفته شود. از جمله اين منابع: «افكار اجتماعي و سياسي و اقتصادي منتشر نشدة دوره قاجار» تاليف فريدون آدميت و هما ناطق، «موانع رشد سرمايه‌داري در ايران» اثر احمد اشرف و كتاب «زندگي‌نامه‌ي حاج محمدحسن كمپاني دارالضرب» تاليف شيرين مهدوي نوة حاج حسين آقا امين‌الضرب. اين منابع در بسياري موارد به ذكر نامه‌هاي بازرگانان و امين‌الضرب و روابط و مسايل آنان پرداخته‌اند و از اين لحاظ حايز اهميت هستند.

3ـ تاريخ مشروطة ايران تاليف احمد كسروي

كسروي از جمله مورخاني است كه تاريخنگاري و محتواي آن را متحول كرد. او از پيشگامان مكتب تاريخنگاريي است كه به اجتماع و نقش توده در تحولات توجه كرده و آن را به رشته تحرير درآورده است. او در همة آثار خود به اين سبك و سنت پايبند است.

وجه ديگر اهميت آثار و اقوال كسروي اينكه او خود از شاهدان عيني وقايع دوره مشروطيت بود. او ابتدا براي توضيح ديده‌ها و شنيده‌هايش از نقش افراد و گروههاي مختلف اجتماعي در مشروطه‌خواهي و وقايع آن دوران به چاپ چند مقاله در ماهنامه‌اي اقدام كرد. اين مقالات او مورد استقبال عمومي خوانندگان واقع شد به طوري كه در تشويق او براي نگارش كتابي در تاريخ مشروطه به ارسال عكس و منابع و اسناد و مطلب براي او اقدام كردند. اين درخواست عمومي باعث نگارش تاريخ مشروطه ايران شد. در واقع در اهميت اين تاليف اينكه مجموعه‌اي است از اسناد و مداركي كه علاقمندان به تاريخ و تحولات مشروطه براي كسروي گردآوري كردند و او با قلم توانايش و براساس مشاهدات خود شروع به كار كرد.

كسروي در ذكر وقايعي كه منجر به مشروطه شدند به تاريخ تحليلي پرداخته است و از وقايع سراسر ايران گزارش داده است. او در تاليف خود، نقش و فعاليت خالصانة گروههاي اجتماعي گمنام را بر نقش بزرگان و وزيران ارجحيت داده است و به سبك تاريخنگاري خود به دنبال ثبت فعاليت هم فعالان مثبت و منفي مشروطه بود. در حين تاليف بدبيني خود را نسبت به هركسي بيان كرده و روش او به راستي شبيه ابوالفضل بيهقي است.

در اين تحقيق، از نوشته‌هاي كسروي مربوط به جنبش مشروطيت و تلاش گروهها و افراد بخصوص بازرگانان تا بمباران مجلس استفاده شده است. از مهمترين بخش‌هاي كار كسروي گزارش وقايع منجر به مشروطيت تبريز و ذكر نقش بازرگانان در تشكيل انجمن ايالتي و مركز غيبي و حمايت از مشروطه است.

4ـ كتاب آبي:

گزارش‌هاي محرمانه وزارت امورخارجه انگليس دربارة انقلاب مشروطة ايران كه در هفت مجلّد توسط احمد بشيري به فارسي نشر يافته است. اين گزارشات از سال 1906 م آغاز شده و وقايع منجر به صدور مشروطه و دوره حكومت مشروطه را در ايالات عمده ايران ذكر كرده است. در واقع گزارش كنسول‌هاي انگليس در آن ايالات به سفارتخانه و سركنسول در بوشهر است كه آنان به لندن مخابره كرده‌اند.

اين مجلات در واقع اسناد سياسي است كه ماموران انگليسي از اوضاع داخلي ايران يادداشت كرده‌اند و طبق قوانين داخلي كشور انگلستان پس از گذشت چندين دهه (حداقل سي‌سال) از وقايع مربوط در سطح عمومي منتشر مي‌شدند.

اهميت اين گزارش‌ها، ارايه اطلاعات از علل مشروطه‌خواهي ايرانيان ـ به ويژه بازرگانان ـ همچون ناامني و ظلم حكام است. همچنين نقش و فعاليت بازرگانان تهران، تبريز و يزد را در وقايع مشروطيت مشخص كرده است. در دوره پس از صدور مشروطيت هم درگيري بازرگانان با حكام را در تلاش براي اجراي اصول نظام مشروطيت و مقابله با ستم مالياتي نشان داده است.

5ـ تاريخ بيداري ايرانيان تاليف ميرزا محمد ناظم الاسلام كرماني:

محمد ملقب به ناظم‌الاسلام پسر علي كرماني الاصل در اواخر قرن 13هـ.ق متولد شد. او پس از مدتي با كسب علم و تحصيلات از كرمان به تهران آمد. در تهران ضمن آشنايي و برقراري ارتباط با برخي روشن‌انديشان از جمله سيد محمد طباطبايي از سوي او به عنوان ناظم مدرسة اسلام در محلة سنگلج تهران برگزيده شد. اما با شروع زمينه‌هاي جنبش مشروطيت ناظم الاسلام از مدرسه خارج شد و ضمن پرداختن به فعاليت‌هاي سياسي، به منظور آگاهاندن مهم به فعاليت علمي از جمله نگارش جزوه‌هايي براي اطلاع عمومي پرداخت. او از دوم ذي‌الحجة 1322 هـ.ق اقدام به ثبت ديده‌ها و شنيده‌هاي خود در مورد آنچه كه منجر به مشروطه‌خواهي و بيداري مهم ايران شد، پرداخت. او در ارتباط با سيد محمد طباطبايي و ارتباط با آزاديخواهان و محافل و مجامع تحول‌خواه، مذاكرات آنان را مي‌شنيد و بعدها با نگارش آن به قضاوت در مورد هر يك از اشخاص مي‌پرداخت.

او هفده جزوه هفتگي را به عنوان مقدمه بيداري ايرانيان از جنبش تنباكو تا قتل ناصرالدين شاه با هم جمع و منتشر كرد. وقايع چند سال منجر به مشروطه و اقدامات مشروطه‌خواهان و تحولات اين دوران و دوره فعاليت مجلس اول و وقايع منجر به استبداد صغير را مجموعاً در چهار بخش چاپ كرد.