مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

مقاله 115قلمرو نشوز زوجه در فقه و قانون جمهوری اسلامی ایران26ص

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه. 3

تعریف نشوز. 4

1. تعریف نشوز در لغت.. 4

2. تعریف نشوز در اصطلاح. 4

3. تعریف نشوز در فقه. 5

4. تعریف حقوقی نشوز 5

5.ماهیت کیفری نشوز. 6

عوامل و زمینه های نشوز. 6

الف) مشخص نبودن هدف ازدواج. 6

ب) عدم تمکین. 7

ج) عدم دقت در انتخاب همسر. 7

د) عدم آگاهی از حقوق و تکالیف... 8

ذ) اعتیاد. 8

ر) مهریه های سنگین. 8

ز) تجملگرای.. 9

نشوز در فقه. 10

نشوز در قانون. 11

آثار و آسیبهای نشوز زوجه. 12

الف) آثار فردی نشوز زوجه. 12

ب) آثار و پیامدهای اجتماعی نشوز زوجه. 14

راهکارها و روشهای جلوگیری از نشوز زوجه. 15

1. موعظه. 15

2. کناره گیری از بستر زوجه. 16

3. تنبیه بدنی.. 16

4. صداقت در انتخاب همسر. 17

نتیجه گیری.. 19

مقدمه

در نظام آفرینش، خداوند تمام مخلوقات را زوج آفرید. انسان نیز به عنوان اشرف مخلوقات از این قاعده مستثنا نیست. بنا­براین نیاز به همسر امری فطری است و هر انسانی که به سن ازدواج رسید برای پاسخ­گویی به نیاز فطری خود باید همسر انتخاب نماید. انتخاب شریک زندگی، مهم­ترین مقطع حیات هر جوانی را تشکیل می­دهد. از نظر اسلام، ازدواج امری مهم و سرنوشت ساز است. اگر خانواده بر اساس مقرارتی که اسلام تعیین نموده است، تشکیل شود و هریک از زوجین به وضایف شرعی خود عمل نمایند، یک چنین خانواده­ای هم خود به سعادت خواهد رسید و هم سعادت جامعه را به دنبال خواهد داشت.

اما سالانه جمع زیادی از افراد جامعه، برای احقاق حق خود، به محاکم قضایی مراجعه می­نمایند. حجم زیادی از این پرونده­ها، مربوط به دعاوی خانوادگی است. اندک تأملی در دعاوی خانوادگی، روشن می­نماید که دلیل عمده در اختلافات خانوادگی، نشوز زوجه، مرد یا هردو(شقاق) است.

در جهان امروز و از جمله جمهوری اسلامی ایران، مشاهده می­گردد که خانواده اندک اندک از فلسفه­ی اصلی تشکیل خود فاصله می­گیرد و بسیاری از آن­ها نه تنها محل آرامش نبوده و رابطه­ی حاکم بر آن دوستی محبت نیست؛ بلکه به کانون نزاع و درگیری و اختلاف و ناسازگاری تبدیل شده است و سالانه هزاران نفر از زن و مرد، بالاخص زوج­های جوان، همدیگر را به پای میز محاکمه می­کشند. وقتی آسیب شناسی می­شود، مشخص می­گردد که در بسیاری از این خانواده­ها، یا معیارهای اسلامی برای انتخاب همسر رعایت نگردیده و یا در زمان خواستگاری، صداقت در گفتار و کردار نداشتند یا این که اساساً زن و مرد به تکالیف خود آشنا نبوده­اند و یا این که اغراض زود گذر دنیوی، ملاک از ازدواج قرار گرفت. همه این امور موجب بروز اختلاف و ناسازگاری بین آن دو می­گردد؛ که اصطلاحاً به آن نشوز گفته می­شود.

از آنجایی که نشوز و ناسازگاری زوجه و زوج تأثیرات مخربی بر خانواده و جامعه دارد و پیامدهای فراوانی را بر جامعه تحمیل می­نماید. لذا در اسلام و فقه اسلامی برای حل اختلاف زن و مرد و جلوگیری از فروپاشی خانواده، را حل­هایی را پیش نهاد نموده است که در قرآن کریم و روایات، از آن­ها به مصالحه، موعظه، نصیحت، هجر و تنبیه بدنی یاد شده است که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.

امید است جوانی که قصد ازدواج دارند، با تأسی از فرامین روح بخش اسلام و ملاک قرار دادن موازین شرعی در انتخاب همسر، و انجام تکالیف شرعی خود، نیز با عمل به راه حل­های قرآن کریم و ائمه­ی معصوین(ع) از فروپاشی جلوگیری نمایند. هرچند معضلات و ناهنجاری­های اجتماعی و تعارض حقوق اشخاص با یکدیگر موجب می­شود سالانه افراد فراوانی برای احقاق حقوق خود به محاکم قضایی مراجعه نمایند و باعث طرح دعاوی متعدد در سراسر کشور می­گردد. اما آمار نشان می­دهد که بخش عظیمی از این مراجعین، زن و شوهر هستند و حجم بالایی از پرونده­های وارده به محاکم قضایی را، دعایی مربوط به اختلافات خانوادگی تشکیل می­دهد. یکی از مهم­ترین علل که موجب رشد فزاینده­ی دعاوی خانوادگی در محاکم قضایی می­گردد، نشوز است. لذا این امر به عنوان یک معضل اجتماعی، و برای تبیین علل داشته­های آن و آثار و عواقبی که از آن ناشی می­شود و تأثیراتی که بر خانواده، و جامعه می­گذارد، موضوع این تحقیق قرار گرفت.

گرایش ذاتی و فطری آدمی‌ به زندگی در اجتماع و برقراری ارتباط با دیگران، موجب می‌شود که از همان روزهای ابتدایی قدم گذاشتن به عرصه‌ی وجود، آهسته آهسته از پیله‌ی تنهایی خود بیرون بیاید و به روش‌های مختلف به عضویت در گروه‌ها و نهادهای اجتماعی کوچک و بزرگ درآید. با عضویت در هریک از این نهادهای اجتماعی فرد در معرض ارتباط با دیگران قرار می‌گیرد و به تَبَع برقراری ارتباط با دیگران، حقوق و تکالیف گوناگونی برای وی در برابر آنها به وجود می‌آید.‌ یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌سازترین نهادهای اجتماعی که بخش بزرگی از زندگی فرد با عضویت در آن معنا پیدا می‌کند، «نهاد خانواده» است. شکل‌گیری نهاد خانواده به عنوان‌ یکی از تأثیرگذارترین نهادهای اجتماعی و عضویت فرد در آن، دارای تشریفات ویژه‌ای است و وقتی که عقد نکاح به طور صحیح و مطابق شرایط قانونی منعقد شود، این نهاد به طور رسمی‌ ایجاد شده و مانند هر نوع عقد و قرارداد دیگری، آثاری را به بار می‌آورد. مهم ترین اثر عقد نکاح ایجاد «رابطه‌ی زوجیت» میان طرفین است و به تَبَع شکل گیری این نوع رابطه، حقوق و تکالیف ویژه‌ای برای هریک از زوجین ایجاد می‌شود. آنچه در این میان اهمیت دارد این است که بدانیم اولا هریک از زوجین در جریان زندگی مشترک و برای تداوم و بقای نهاد خانواده، چه تکالیفی دارند؟ ثانیا در صورتی که هریک از زوجین به تکالیف خود در برابر طرف مقابل پایبند نماند و به وظایفی که دارد عمل نکند، از حیث حقوقی با چه ضمانت اجرایی (واکنش قانونی) روبه‌رو خواهد شد؟

در ابتدا به صورت اجمالی به تکالیف زوجین در برابر‌ یکدیگر اشاره خواهیم کرد و سپس به تبیین معنای لغوی و اصطلاحی نشوز و همچنین آثار آن خواهیم پرداخت.

تکالیف زوجین

ایجاد رابطه زوجیت میان دو نفر که موجب می‌شود پس از ایجاد آن، هریک از طرفین (زوج و زوجه) را همسر طرف مقابل خطاب کنیم، دارای شرایط قانونی است؛ همانگونه که برای مالکیت بر‌ یک ملک باید عقدی تحت عنوان بیع منعقد شود، برای ایجاد این نوع رابطه نیز باید عقدی تحت عنوان نکاح که شرایط آن در قانون ذکر شده است میان طرفین منعقد شود. برای آگاهی بیشتر می‌توانید به مقاله‌ی شروط ضمن عقد نکاح مراجعه کنید. هنگامی ‌که این عقد با رعایت تمامی‌ شرایط قانونی میان دو نفر منعقد شود، رابطه‌ی زوجیت میان زن و مرد برقرار شده و هریک از طرفین دارای حقوق و تکالیفی خواهند شد. برخی از تکالیفی که در این رابطه بر زوج و زوجه بار می‌شود، مشترکند و برخی از آنها نیز اختصاصی هستند. دو تکلیف مشترک میان زوجین که در قانون مدنی به آنها اشاره شده عبارت است از: «حُسن معاشرت» و «مُعاضدت در تَشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد». «حُسن معاشرت» به این معناست که زن و شوهر با خوش‌رویی، مسالمت و احترام با‌ یکدیگر رفتار کنند و از انجام رفتار اهانت آمیز نسبت به‌یکدیگر خودداری کنند. برای مثال زندگی مشترک در‌ یک منزل (داشتن مسکن مشترک) ‌یا داشتن روابط جنسی به‌طور متعارف از رفتارهایی است که بیانگر حُسن معاشرت زوجین در زندگی مشترک است. تکلیف دیگری که به‌طور مشترک قانونگذار برای هر دو طرف تعیین نموده است، «مُعاضدت در تشیید مبانی خانواده و اولاد» است. تشیید در لغت به معنای استوار کردن و برافراشتن و مُعاضدت هم به معنای «یکدیگر را‌ یاری کردن» است اما در اصطلاح قانونی و حقوقی معنای مشخصی ندارد؛‌ یعنی قانون مدنی به طور دقیق مشخص نکرده است که مقصود از معاضدت انجام چه کارهایی است بلکه براساس عرف و عادت مشخص می‌شود که چه کارها و رفتارهایی را می‌توان از مصادیق معاضدت تلقی کرد. برای مثال در برخی از نواحی خرید لوازم منزل بر عهده‌ی مرد و اداره‌ی امور داخلی منزل به عهده‌ی زن است. در این حالت انجام هریک از این امور توسط زن و مرد به معنای معاضدت خواهد بود و در صورتی هریک از آنها از انجام این امور خودداری کنند، می‌توان گفت که به تکلیف خود در خصوص معاضدت عمل نکرده‌اند.

علاوه بر این تکالیف مشترک که به عنوان آثار عقد نکاح و ایجاد رابطه‌ی زوجیت در قانون مدنی برای زوج و زوجه ذکر شده است، هریک از زوجین دارای تکالیف اختصاصی نیز هستد. به عنوان نمونه، مطابق قانون مدنی، ریاست بر خانواده از حقوق مرد است و زن باید تکالیف قانونی مرتبط با این حق مرد را ایفا کند؛ مثلا اگر در امور مربوط به خانواده و تربیت فرزندان اختلاف نظری میان زن و مرد وجود داشته باشد، زن باید برای تثبیت خانواده از نظر شوهر پیروی کند. هرچند مرد نمی‌تواند به بهانه‌ی ریاست بر خانواده هر تکلیف نامعقول و غیرقانونی را بر زن تحمیل کند و برای مثال وی را از انجام فرائض دینی منع کند یا محدودیت‌های نامعقول در رفت و آمد او به بیرون از منزل اعمال کند. از سوی دیگر مرد نیز در برابر زن دارای تکالیف اختصاصی است که مهم‌ترین آنها، وظیفه‌ی پرداخت نفقه است و انجام این وظیفه هیچ ارتباطی به نیازمند بودن‌ یا نبودن زن به نفقه ندارد.

تمکین

پس از اینکه به‌طور اجمالی با تکالیف مشترک و اختصاصی زوج و زوجه آشنا شدیم، پیش از پرداختن به موضوع نشوز، باید با اصطلاح تمکین آشنا شویم. تمکین در لغت به معنای «فرمان بردن» است و در اصطلاح حقوقی معنای این لفظ لزوم انجام تکالیف هریک از زوجین در برابر‌ یکدیگر است؛‌ یعنی هنگامی‌که گفته می‌شود «مرد و زن موظف به تمکین هستند»، به این معناست که هریک از آنها موظفند به تکالیف و وظایف خود در برابر‌ یکدیگر عمل کنند. تمکین در اصطلاح حقوقی در دو معنا به کار می‌رود؛ تمکین به معنای خاص و تمکین به معنای عام. تمکین به معنای عام مربوط به همه‌ی تکالیفی است که به موجب قانون بر عهده‌ی هریک از زوجین قرار داده شده است و آنها باید به این تکالیف قانونی عمل کنند اما تمکین به معنای خاص مربوط به تکلیف برقراری رابطه‌ی جنسی متعارف است و براساس آن، هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند بدون عذر موجه از برقراری رابطه‌ی جنسی با طرف مقابل سرباز بزنند.

پس از آشنایی با تکالیف زوجین در برابر‌ یکدیگر و همچنین اصطلاح تمکین، حال باید به تبیین معنای نشوز بپردازیم.

تعریف نشوز

برای روشن شدن عنوان بحث لازم است معنی و مفهوم کلمه نشوز تبیین شود.

1. تعریف نشوز در لغت

نشوز در لغت به معنای از جا بلند شدن، مکان مرتفع، بالا رفتن، جفا کردن، ضرر زدن، مرکبی که زین یا راکب بر پشت آن مستقر نگردد.[1] و نیز جا باز کردن برای دیگری، ناسازگاری با شوهر، به خشم آوردن، ستم نمودن و زدن، قیام کردن برای دشمنی.[2] در کتاب لغت المفردات آمده: نشوز المرأۀ بعض­ها لزوج­ها و رفع نفس­ها عن طاعته و عین­ها عنه الی غیره[3] یعنی نشوز زوجه، تنفر او از شوهر و عدم اطاعت از او چشم به دیگری داشتن است.

با دقت در این مصادیق، ارتفاع و خود بر تر بینی وجه مشترک همه این معانی است.

. المنجد، بیروت: دار المشرق، 1986م، ص805.[1]

. احمد سیاح، فرهنگ جامع عربی-فارسی مصور، ج3، ص 1597.[2]

. ابو القاسم الحسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، انتشارات دفتر نشر کتاب، چاپ دوم، 1404ه، ص 493.[3]