چکیده
رساله حاضر پژوهشی در مورد اشتغال زنان از منظر فقهی و حقوقی و آثار این اشتغال بر خانواده و جامعه میباشد و به بحث در باره آن پرداخته است گر چه به تناسب جایگاه زن در قرآن و روایات نیز مورد بررسی قرار گرفته است.
این پایان نامه در چهار فصل همراه با یک پیش گفتار و نتیجه تدوین شده است.
در فصل نخست مفهوم واژه «اشتغال» در لغت مورد بررسی قرار گرفته و سپس به مفهوم اقتصادی کار و مفهوم حقوقی کار و مفهوم کار در اسلام پرداخته و سپس کار از دیدگاه اسلام و فقه اسلامی مورد بررسی قرار گرفته شده و بعد از آن تاریخچه اشتغال زنان در ایران و غرب مورد بررسی قرار گرفته شده و به تناسب با موضوع مختصری هم در باره فمینیسم پرداخته شده است.
در فصل دوم سعی شده تا جایگاه زن در قرآن و حدیث بررسی شود که آیا میان زن و مرد در خلقت و مبدأ آفرینش و هدف آفرینش تفاوتی وجود دارد و آیا میان زن و مرد در رسیدن به هدف آفرینش که همان رسیدن به کمال است تفاوتی وجود دارد و یا نه زن و مرد در رسیدن به کمال و تقوی و یاد خدا تفاوتی وجود ندارد و یکسان هستند.
و در این فصل چهره زن در جوامع مختلف در طول تاریخ مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاههای مذاهب مختلف از زن مورد بررسی قرار گرفته و سعی شده که تفاوتهای میان زن و مرد مورد بررسی قرار گیرد که این تفاوتها در چه زمینههایی است و سرّ این تفاوتها در چیست؟
در فصل سوم اشتغال زنان از دیدگاههای مختلف مورد بررسی قرار داده شده و به علل و عوامل رویکرد زنان به اشتغال پرداخته شده و اشتغال زنان در حقوق بین الملل و حقوق ایران مورد بررسی قرار گرفته شده و محدودیتهای اشتغال زنان مطرح و موارد ممنوعیت اشتغال زنان بیان شده و شواهدی از مشارکت زنان در عصر رسالت ذکر شده است و در پایان این فصل به حقوق مالی زوجه پرداخته شده است.
در فصل چهارم با اهمیتی که اسلام برای خانواده قائل است سعی شده که اشتغال زنان و رابطه آن با خانواده را مورد بررسی قرار داده و آثاری که اشتغال زنان بر تشکیل و بقای خانواده میگذارند مورد بررسی قرار داده و آثار و پیامدهایی که اشتغال زنان بر خود زنان و خانواده میگذارد بررسی شود.
و در انتها بخش پایانی است که در این بخش به ارائه راهکارهایی پرداختهایم تا خانواده و جامعه کمتر بر اثر اشتغال زنان آسیب دیده و زنان هم بتوانند از اوقات خود بهترین استفاده را بکنند و هم بتوانند مادری دلسوز باشند و هم همسری مهربان و هم شاغلی کارآمد باشد.
واژگان كليدي:اشتغال، اشتغال زنان، ابعاد فقهي، ابعاد حقوقي، آسيب شناسي اشتغال زنان
فصل اول کلیات
گفتار اول : مفهوم شناسی
1- مفهوم کار در لغه
2- مفهوم اقتصادی کار
3- مفهوم حقوقی کار
4- مفهوم کار در اسلام
گفتار دوم : کار از دیدگاههای مختلف
1- کار از دیدگاه اسلام
2- کار از دیدگاه فقه اسلامی
گفتار سوم : بررسی تاریخچه اشتغال زنان
1- بررسی تحولات اشتغال زنان در ایران
2- بررسی تاریخچه اشتغال زنان در غرب
3- فمینیسم در یک نگاه
مختصری در باره اهداف فمینیسم
فصل دوم : جایگاه زن
گفتار اول : جایگاه زن در قرآن و حدیث
1- مقایسه زن و مرد در مبدأ آفرینش
2- در خلافت و جانشینی
3- در خلقت
4- در هدف آفرینش
الف ) در عبودیت و بندگی
ب ) آزمایش بندگی
ج ) رسیدن به زندگی پاکیزه
5- مسیر تکامل و راه رسیدن به سعادت
6- دشمن انسان در مسیر تکامل
7- ایمان و عمل صالح
8-تقوی
9- ذکر و یاد خدا
10- اطاعت از خدا و رسول او
11- سبقت در ایمان
12- بیعت
13- دانش اندوزی
14- امر به معروف و نهی از منکر
15- حیا و عفت
16- کمک به مردم
17- طلب روزی
گفتار دوم : چهره زن در جوامع مختلف در طول تاریخ
1- در چین قدیم
2- در روم قدیم
3- در ایران باستان
4- در فرانسه
گفتار سوم : دیدگاه مذاهب مختلف از زن
1- دیدگاه زرتشت
2- آئین یهود
3- آئین مسیحیت
4- زن از دیدگاه اسلام
گفتار چهارم : رابطه و نسبت بین زن و مرد
1- طبق نظریه سنتی غرب
2- در تفکر اسلامی
3- تفاوتهای احتمالی بین زن و مرد
الف ) از لحاظ جنسی
ب ) از لحاظ روحی و روانی
ج ) تفاوت عقلی در زن و مرد
د ) شبهه نقصان ایمان در زن
ه ) نقصان شهادت زنان
ی ) در مسائل اجرائی قضاوت و جهاد
4- سر تفاوت بین زن و مرد
5- ذکر چند نمونه از زنان مجاهد و مبارز در صدر اسلام
6- امام خمینی و زنان
فصل سوم : بررسی اشتغال زنان
گفتار اول : از دیدگاههای مختلف
1- اشتغال زنان از دیدگاه قرآن
2- اشتغال زنان از دیدگاه روایت
3- اشتغال زنان از نظر فقهی
4- اشتغال زنان در تئوری اقتصادی
5- رویکرد دینی به اشتغال
6- علل و عوامل رویکرد زنان به اشتغال
گفتار دوم : اشتغال زنان در حقوق
1- حقوق بین المللی کار و تساوی حقوق زنان و مردان
2- کار و تساوی حقوق زنان با مردان در ایران
3- شرایط کار زنان در حقوق ایران
4- اشتغال غیر مستقیم زنان
گفتار سوم : محدودیت اشتغال زنان
1- حقوق مرد بر زن
الف : حق اطاعت
ب : حق استمتاع
ج : حق مسالمه
گفتار چهارم : ممنوعیت اشتغال زنان
1- ممنوعیت از اشتغال به قضاوت
الف : دیدگاه فقهی
ب :دیدگاه قانون
2- محدودیت در نیروهای مسلح
3- محدودیت زن شوهردار
گفتار پنجم : شواهدی از مشارکت اجتماعی زنان در عصر رسالت
1- حضور سیاسی
الف : بیعت
ب : هجرت
ج : تبلیغ دین
د : دفاع و حمایت از ولایت
ه : امر به معروف و نهی از منکر
2- حضور اجتماعی
الف : حضور در حج و عمره
ب : حضور در امور اقتصادی
گفتار ششم : حقوق مالی زوجه
1- مهریه
2- اجرت المثل
نفقه
فصل چهارم : اشتغال و رابطه زن و خانواده
گفتار اول : اشتغال و خانواده
1- اهمیت تشکیل خانواده
2- اشتغال و بقای خانواده
3- آثار اشتغال بانوان بر جامعه و خانواده
4- اشتغال و واگذاری نقش ها
گفتار دوم : آثار و پیامدهای اشتغال زنان
1- تحولات هویتی
2- احساس رضامندی
3- افزایش سن ازدواج
4- فشار مضاعف
5- تحول در ساختار خانواده و الگوی تفکیک نقش ها
6- تأثیر بر اقتصاد خانواده
7- تأثیر بر روابط با فرزندان
تأثیر بر روابط خصوصی بین زوجین
فصل پایانی
1- نتيجه گيري
2- راهکارها
الف ) علم آموزی و اشتغال
ب ) اشتغال زنان و وظایف دولت اسلامی
ج ) ضرورت تدوین الگوی اشتغال زنان
واژه کار از لحاظ لغوی در معانی گوناگون و مختلفی به کار رفته است. چنانچه گاهی اوقات در معنای فعل یا عمل و گاهی نیز در معنای شغل و پیشه مطرح میشود به هر حال تعدد مفاهیم لغوی کار سبب شده تعاریف متعددی از آن بیان شود. چنانچه برخی کار را فعلی دانستهاند که توأم با مشقت و سختی باشد و گروه دیگر کار را فعلی میدانند که نتوان آنرا به خدا نسبت داد و بالاخره دسته دیگری در تعریف آن گفتهاند : « کار عبارت است از حرکت تمام یا قسمتی از بدن که شامل حرکتهای قلبی و باطنی انسان باشد ».[1]
در این مورد برخی از محققان سعی کرده اند تا تعریف کاملتری از کار را بیان کنند و به این منظور گفتهاند: « کار عبارت است از هر گونه فعالیت فکری و بدنی که قانوناً مجاز بوده و منجر به کسب درآمد اعم از نقدی و غیر نقدی میشود ».[2]
به هر حال باید توجه داشت در تعریف کار دو عنصر احتیاج و کوشش وجود دارد احتیاج به معنای محروم بودن از چیز لازمی است که فقدان آن باعث آزردگی خاطر انسان میشود در حالیکه کوشش عبارت از فعالیتی میباشد که انسان برای رفع احتیاجات خود انجام میدهد به عبارت دیگر کوشش شامل هر نوع فعالیتی اعم از فکری یا بدنی است که به صورت جنبش یا در حال سکون برای رفع نیاز و احتیاجات صورت میگیرد.[3]
در علم اقتصاد کار به عنوان انجام وظایفی تعریف میشود که متضمن صرف کوششهای فکری و جسمی بوده و در مقابل مزد و یا حقوق منظمی صورت گیرد و هدف از آن تولید کالا و خدماتی است که نیازهای انسان را برآورده سازد کار از دیدگاه نظام اقتصادی شامل نهادهایی میباشد که با تولید و توزیع کالا و خدمات سروکار دارند، به عبارت دیگر اقتصاد کار عبارت از هر نوع کوششی است که انسان به منظور تولید چیزهایی انجام میدهد که بطور مستقیم یا غیر مستقیم نیازهای او را مرتفع ساخته و باعث ایجاد ثروت و مال شود در واقع کار در علم اقتصاد یکی از عناصر تولید محسوب می شود .[4]
از نظر حقوقی کار هر فعالیت مشروعی را میتواند شامل شود و در رشتههای مختلف حقوق، موضوع بحثهای متفاوت قرار گیرد البته باید توجه داشت این مفهوم با مفهوم حقوق کار متفاوت است زیرا از نظر حقوقی اگر چه انسانی به اعتبارات مختلف مورد توجه علم حقوق و موضوع مباحث این علم است اما همه اقسام کار انسان در حوزه مطالعه حقوق کار قرار نمیگیرد، اشکال حقوقی کار انسان بر حسب نوع کار و شرایط انجام آن و کسی که کار به نفع او انجام شده است متفاوت است.
کارمندان دولت، بازرگانان، کشاورزان، کارگران، صاحبان مشاغل آزاد هر یک از نظر اقتصادی و اجتماعی در وضع خاصی قرار دارند این اختلاف شرایط در نظام حقوقی حاکم بر ایشان تأثیر مستقیم دارد حقوق کار نمیتواند همه این فعالیتها را در برگیرد و مفهومی محدودتر دارد.
حقوق کار فقط در حال حاضر کسانی را شامل میشود که فعالیت خود را در حال تبعیت نسبت به دیگری انجام میدهند یعنی در کلیه مواردی که شخص با توافق با شخص دیگری و برابر عوض معین و بنفع شخص اخیر و تحت اداره و تبعیت او کار میکند.
در این موارد نوع فعالیت و نیز نوع اجرت مهم نیست همچنانکه فکری یا بدنی بودن کار و نیز هدف در آن تأثیری ندارد. وقتی فعالیتی از نظر قانون مشمول مقررات کار میشود که زیر نظر و به دستور دیگری انجام شود به دیگر سخن این مقررات فقط شامل کارگران تابع میشود در حالیکه مفهوم حقوقی کار وسیع است و کارهای گوناگونی را در بر میگیرد.[5]
در اسلام معمولاً کلمه کار در معنای عام بکار رفته است کار وسیلهای برای رفع نیازهای مادی و معنوی انسان بشمار میرود به عبارت دیگر گستره آن در اینجا فقط محدود به فعالیتهای تولیدی و شغلی نیست بلکه میتواند شامل عبادت، معاصی و سایر اعمال خیر یا شر نیز باشد البته در اسلام گاهی اوقات کار در معنای احض بکار رفته که فقط برای برطرف کردن نیازهای مادی میباشد. در اینجا کار به تلاش و کوششی اطلاق میشود که در مقابل آن پول و مالی قرار گیرد لازم به ذکر است فقهای اسلامی قاعده ( محترم بودن عمل انسان ) را بر مبنای معنای احض قرار داده اند زیرا منظور از قاعده فوق این است که عمل و کار مسلمان محترم بوده و در صورتیکه تلف شود موجب ضمان خواهد شد در بسیاری از ابواب فقه برای ضمان عمل و عدم تضیع تلاش و زحمت مسلمانان به این قاعده استثنا شده است.[6]
گفتار دوم : کار از دیدگاههای مختلف
کار از دیدگاه اسلام شامل همه فعالیتها و کارهای مفیدی است که موجب ارتقای روحی، معنوی، اخلاقی و اقتصادی انسان میشود. بدین ترتیب اسلام دیدی همه جانبه به کار دارد به گونهای که همزمان به جنبه معنوی و مادی کار عنایت دارد از طرفی ارزشهای کار را تا آنجا بالا برده که کار مجاز را تنها به وسیله مالکیت مشروع دانسته آیه کریمه 39 نجم میفرماید : ( برای آدمی جزء آنچه انجام داده نخواهد بود )
و بسیاری از آیات دیگر مؤید این مطلب است در اسلام همه قراردادهای مالی و سودها و انتفاع حاصله، بر اصل کار پایه گذاری شده و هر کس محصول کار خود را میبرد، البته اگر کسی به دلیل بیماری و پیری و نظایر آن قادر به کارکردن نباشد خداوند حق او را در کار دیگران مقرر داشته .[7]
وَ فی اَموالِکُم حَق لِلسائِل و المَحروم[8]
اسلام ارزش معنوی کار را تا حد جهاد فی سبیل الله ارتقاع بخشیده است همچنانکه در بعضی از روایات کارکردن برای تأمین معاش خود و افراد تحت تکفل را در حد جهاد فی سبیل الله به شمار آورده است.
در سیره امام باقر (ع) داستان معروفی است . روزی امام باقر (ع) در حالیکه عرق ریزان و خسته از سرکار باز میگشتند به شخصی برخورد کردند آن فرد به عنوان نصیحت به امام باقر (ع) گفت شما فرزند پیامبر خدا هستی و اینجور برای دنیا زحمت میکشی؟ اگر در همین حالت جدت را ملاقات کنی به او چه خواهی گفت؟
امام باقر (ع) فرمودند : اگر من همین الان از دنیا بروم در بهترین حالت، پیامبر خدا را ملاقات کردهام؛ چرا که برای معاش خود و خانوادهام و حفظ حیثیت آنها زحمت کشیدهام. بنابراین کاری که جنبه تولیدی داشته باشد یعنی واقعاً کار باشد و گوشهای از احتیاجات فرد و جامعه را تأمین کند بسیار ارزشمند است و این ارزش به حدی بالاست که پیامبر گرامی اسلام بر دست پینه بسته کارگر بوسه زدند و فرمودند : این دستی است که در آتش نخواهد سوخت و خداوند این دستها را دوست دارد.[9]
در بسیاری از آیات قرآن کلمه «عمل» کار به چشم میخورد که در همگی آنها کار به عنوان جوهر وجودی انسان و وسیله تکامل او نیز عامل صیقل روحی است.
کار از دیدگاه فقه اسلامی
در فقه اسلامی هر کاری، با توجه به مصالح و مفاسدی که به آن مترتب میشود، سنجیده میشود و تابع حکم خاصی است. زمانی فایده کاری به اندازهای برای فرد یا جامعه زیاد است که انجام آن به تعبیر فقهی واجب است و زمانی دیگر عملی برای فرد یا جامعه یا هر دو زیان بخش است در این صورت آن عمل ممنوع به اصطلاح فقهی حرام میباشد اما در بسیاری از موارد که عملی دارای چنین وضعی نباشد مباح شمرده میشود.
یکی از مصادیق مهم کار در تعالیم و فقه اسلامی، کار به منظور کسب معاش فردی – که خود یک واجب عینی است و یا اعمال مورد نیاز جامعه – که خود یک واجب کفایی است – میباشد.
به بیان دیگر، فقه کار و فعالیت افراد را صرفاً از دید اقتصادی و بازده مادی نمینگرد و با توجه به آثار هر کاری حکم آنرا تعیین میکند به همین ترتیب فقه اسلامی با واجب شمردن فعالیتهایی که برای فرد و جامعه مفید است، افراد را به اشتغال به آنها تشویق میکند .
در جوامع امروز در کشورهایی که اقتصادي ارشادی و یا برنامه ای حکفرماست با امتیازات مادی افراد را به سوی شغل و فعالیتهای مورد نیاز جامعه سوق میدهد اما حقوق اسلامی علاوه بر تأمین نیازهای مادی افراد، که جامعه هم وظیفه دار آنست به اتکاء ایمان و اعتقاد مسلمانان و به انگیزه معنوی خدمت به اجتماع افراد مسلمان را متوجه به فعالیتهای مفید و عام المنفعه میکند .[10]
گفتار سوم : بررسی تاریخچه اشتغال زنان:
1- بررسی تحولات تاریخچه اشتغال زنان در ایران:
کار کردن زنان در خارج از خانه همانند دیگر پدیدههای اجتماعی در هر مقطعی از زمان دستخوش تحولات بوده زن از زمانهای قدیم تا به امروز غیر از خانهداری در امور مختلف کشاورزی، گله داری، صنایع دستی حتی امور نظامی دوشادوش مردان مشغول فعالیت بوده است اما این فعالیتهای تولیدی زن که در خانه و یا نزدیکی آن انجام میگرفته جزء امور خانگی محسوب میشده و زن در ازای آن کار، مزدی دریافت نمیکرده است.
با وقوع انقلاب صنعتی در اروپای غربی و تبدیل کارگاههای خانگی به کارخانهها و تبدیل نیروی انسانی به نیروی ماشین، تحولات اساسی در شکل و مفهوم کار به وجود آمد و فعالیت اقتصادی زن در مقابل دریافت مزد از خانه به کارخانه کشیده شده و زنان ایرانی از این قاعده و قانون مستثنی نبود.
از آن زمان به بعد زنان با تحصیل علم در سطوح بالاتر، علاوه بر فعالیتهای تولیدی، در سایر زمینهها و پستهای گوناگون مشغول به کار شدند. اما در کشورهای در حال توسعه به زنان به نسبت نیروی ناچیزی از کار را تشکیل میدهند پدیده کار زن در خارج از خانه به عنوان یک مسئله اجتماعی هم در سطح خانواده و هم در سطح اجتماع در سطح کشور مطرح بوده و هست.
ما نیز این مقوله را در چهار دوره :
الف ) قبل از اسلام
ب ) از ظهور اسلام تا نیمه قرن دوازدهم
ج ) از نیمه قرن دوازده تا قرن چهارده
د ) قرن چهاردهم
مورد بررسی قرار میدهیم انتخاب این تقاطع تاریخی به دلیل تحول عمدهای بوده است که در وضعیت اشتغال زنان در هر یک از این مقاطع حاصل شده است.
الف) اشتغال زن در ایران در دوره قبل از اسلام
از زمان پیدایش انسان، زن و مرد هر دو کار میکردند گروهی از مورخان این پدیده را چنین تحلیل میکنند « در پایان دوران کهن سنگی دیرین است که تقسیم کار میان زن و مرد به وجود آمده مردان به شکار مشغول بودند و زنان و کودکان به جمعآوری میوهها و گیاهان قابل خوردن میپرداختند ». [11]
کار کردن زن در مزرعه موجب شد تا او در کشاورزی مهارت و تخصص پیدا کند و به جای گردآوری حبوبات خود به کاشتن دانه بپردازد مردان هم کوشش کردند تا ابزار کشاورزی از قبیل داس سنگی بسازند. زنان به تدریج توانستند حیوانات را رام کنند و از آنها علاوه بر استفاده های غذایی به عنوان نیروی کار نیز استفاده کنند.[12] ویل دورانت میگوید « در اجتماعات ابتدایی قسمت اعظم ترقیات اقتصادی به دست زنان اتفاق افتاده است نه به دست مردان، در آن هنگام که قرنهای متوالی مردان دائماً با طریقههای کهن خود به شکار مشغول بودند زن در اطراف خیمه زراعت را ترقی می داده و هزاران هنر خانگی را ایجاد میکرده که هر یک روزی پایه صنایع بسیار مهمی شده است.[13]
با برتریهایی که زن در امور اقتصادی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی به دست آورد. دورهای در زندگی بشر به نام عصر زن سالاری ( مادر شاهی ) آغاز شد این دوره زمانی شروع شد که انسان به امر کشاورزی و برخورداری بیشتر از زمین آگاهی یافت.
پس از گذشت هزار سال از دوره برتری زن و سپس یک دوره تساوی قدرت بین زن و مرد عصر مرد سالاری ( پدر شاهی ) آغاز شد که تا امروز به گونهای ادامه دارد. مرد با قدرت جسمانی بیشتر خود حیوانات بارکش را به کار گرفت و به تدریج عهدهدار کارهای تولیدی شد و زن در خانه به امر خانهداری پرداخت.[14]
در ابتدای این دوره حقوق زن و مرد برابر بود ولی به تدریج با رشد دامداری و کشاورزی و اختصاص پارهای از حرفههای صنعتی و هنری به مردان، برتری مرد رو به فزونی نهاد و خانهنشینی تدریجی زنها که نه تنها بر اثر شرایط اجتماعی بلکه توسط مذهب زرتشت نیز تقویت می شد سبب گردید تا کار مردها با ارزش تر از کار زنها جلوه کند و در نتیجه مقام اجتماعی زن تنزل کرد.
ب ) از ظهور اسلام تا نیمه قرن دوازدهم
ظهور دین اسلام موجب تغییراتی در مقام اجتماعی زن گردید به گفته شهید مطهری مخالفان هم لااقل این اندازه اعتراف دارند که قرآن در عصر نزولش گامهای بلندی به سود زن و حقوق انسانی او برداشته است. این دین امتیاز و ترجیح حقوقی برای مردان نسبت به زنان قائل نشده است بلکه اصل مساوات انسانها را درباره زن و مرد رعایت کرده است.[15]
همچنین در قرآن به آیاتی بر میخوریم که نشان میدهد در دین اسلام زنان مانند مردان از استقلال مالی برخوردارند.
وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ[16]
در تاریخ اسلام زنان عالیقدر فراوانند و نقشهای افتخارآمیز در صدر اسلام منحصر به مردان نبوده است بلکه آنها در شئون زندگی اجتماعی و سیاسی از خود گذشتگی و شایستگی بسیاری نشان دادهاند در ابتدای ظهور اسلام زنان از آزادی نسبی برخوردار بودند و امکان فعالیت در زمینههایی را داشتند اما در همین اثنا عقاید محروم کننده زنان و محدود کننده زنان توسط برخی از مردان بخصوص خلفای کشورهای مسلمان نضبح گرفت و لذا انحرافاتی که پس از پیامبر اسلام در نظام اجتماعی مسلمانان روی داد باعث تقویت انزوای زنان و خنثی شدن تعالیم تساوی طلبانه اسلامی شد.
وجود محدودیتهای تحصیلی برای زنان خود علل دیگری در جهت تشدید محدودیت و محرومیت آنها از فعالیتهای اجتماعی بود اما زنان در این دوران به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم در امر سیاست دخالت داشتند مانند پوران مادر حسنک وزیر، ترکان خاتون همسر ملکشاه سلجوقی، پری خانم دختر شاه طهماسب صفوی، حتی برخی از زنان در عرفان نیز جایگاهی داشتند مانند خواهر ابوسعید ابوالعیا، فاطمه نیشابوری و دختر استاد ابوعلی دقاق، در علم نیز زنانی بودند چون ابن بی بی از منجمان دربار سلجوقی و ریحانه دختر حسن خوارزمی که ابوریحان بیرونی کتاب نجوم خود را جهت آموختن به او نوشت. [17]
در دوره های قبل و بعد از اسلام تا نیمه قرن دوازدهم در کل جامعه شهری و روستایی و ایلی نقش اولیه زن در داخل خانه بوده و نقش ثانویه او که فعالیت خارج از خانه بود باز در راستای نقش اولیه وی بوده است.
ج ) از نیمه قرن دوازدهم تا قرن چهاردهم
این دوره با سلطنت ایل قاجار در ایران مصادف است قاجاریه از سال 1158- 1304 هجری شمسی مطابق با 1925-1779 میلادی یعنی حدود 150 سال بر ایران حکومت کردند. ساخت جامعه ایران در این دوره ساختی سنتی – مذهبی بود یعنی افراد پای بند آداب و رسوم و سنن ملی و شعائر مذهبی بودند و این ساخت سنتی ادامه ساختی بود که در دوره صفویه بوجود آمده بود از نظر اقتصادی هم اقتصاد کشاورزی بر جامعه حکمفرما بود هر چند موقعیت اقتصادی و اجتماعی زنان در سراسر ایران یکسان نبود و بر حسب وضع محل و عرف و عادت و سنن محلی متفاوت بود ولي به طور کلی میتوان گفت موقعیتی ناچیز بود و به فرزند آوردن و انجام کارهای خانگی و گاهی کشاورزی و نساجی محدود می شد و زنان در خارج از خانه مسئولیتی نداشتند.[18]
ارتباط وسیعتر ایران با تمدن صنعتی غرب سبب تغییر در ساختار اجتماعی – اقتصادی جامعه و در نتیجه دگرگونی در زندگی و موقعیت اجتماعی زنان پایتخت و شهرهای بزرگ گردید ولی در موقعیت اجتماعی زنان روستایی و زنان ایل نشین به دلیل دور ماندن آنها از ارزشهای غربی تغییرات عمده ای بوجود نیامد از اواخر قرن دوازدهم به بعد و اوایل قرن سیزدهم به تدریج مدارسی توسط خارجیها اعم از انگلیس و آمریکا تأسیس گردید و ایرانیان متأثر از نظام آموزش و پرورش آنها قرار گرفتند و بعضی از این مدارس مختلط بوده و تماس زنان ایرانی با زنان اروپایی اگر چه بیشتر محدود به اعضای سلطنتی و دیپلماتها و اشراف بود ولی به هر حال فرصتهایی برای مبادله فرهنگ و عقاید وجود داشت و موجب شد که زنان نسبت به دورههای قبل در عرصه حیات اجتماعی حضور فعالتری داشته باشند و عهده دار فعالیتهای اجتماعی گردند.
در این دوره زنان در دفاع از وطن و مخالفت با زورگویان نیز نقش عمدهای داشتند مانند شرکت در تظاهرات مردم تهران در دفاع از امیرکبیر، شرکت در واقعه تحریم تنباکو، فروش زیور آلات خود و خرید سهام در هنگام تأسیس بانک ملی و کمک به تأسیس بانک و جلوگیری از استقراض خارجیها در این دوره گر چه زنان از ثمره مادی تلاشهای خود بهرهمند نمیشدند لیکن موقعیت بهتری را در خانواده به دست آوردند.
د ) قرن چهاردهم
زنان در این دوره حضور فعالتری در اجتماع داشتند یکی از اولین حرکات سیاسی زنان شرکت در نهضت مشروطه خواهی بود زنان در این نهضت علاوه بر حضور مستقیم از طریق حفاظت از روحانیون و تهییج مردان حضور غیر مستقیم هم داشتند. پس از استقرار مشروطیت، سید حسنخان عدالت در روزنامه عدالت مقالاتی در دفاع از حقوق زن نوشت و همزمان با افتتاح مجلس دوم کلوپ ملی زنان نیز در تهران تأسیس شد و زنان طبقه بالا و زنان و دختران پارهای از علمای برجسته به منظور آگاه کردن زنان دیگر و حمایت از مشروطیت انجمنهایی مانند انجمن آزادی زنان بوجود آوردند این گروه به ترویج آموزش دختران تأکید ورزیدند و مدارس ناموس، عفیف و ترقی دایر شد این مدارس تا وقوع جنگ جهانی اول در تهران، شیراز و اصفهان برای تحصیل دختران دایر بود.
یکی دیگر از فعالیتهای زنان آزادیخواه، نشر روزنامه و مجله بود مانند مجله دانش، روزنامه شکوفه، مجله زبان زنان، مجله جهان زنان بود.
ایجاد انجمنها و انتشارات و مجلات و تأسیس مدارس برای دختران در این دوره زنان را بیشتر به داخل اجتماع و فعالیتهای اجتماعی میکشاند.[19]
واقعه مهم انقلاب ایران در نیمه دوم قرن چهاردهم موقعیت اجتماعی زنان این سرزمین را تحت تأثیر قرار داده است.
در دنیای غرب از قرن هفدهم به بعد نهضتی در زمینه مسائل اجتماعی، به نام حقوق بشرصورت گرفت. نویسندگان و متفکران قرن هفدهم و هجدهم افکار خویش را در باره حقوق طبیعی و فطری و غیر قابل سلب بشر در میان مردم پخش کردند. اصل اساسی مورد توجه این گروه این نکته بود که انسان بالفطره و به فرمان خلقت و طبیعت واحد یک سلسله حقوق و آزادیهاست این حقوق و آزادیها را هیچ فرد یا گروه به هیچ عنوان و با هیچ نام نمیتوان از فرد سلب کند و همه مردم اعم از حاکم و محکوم و سفید و سیاه، ثروتمند و مستمند در این حقوق و آزادیها با یکدیگر مساوی و برابرند.
در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم افکار تازهای در زمینه حقوق انسانها و مسائل اقتصادی و اجتماعی و سیاسی پیدا شد و تحولات دیگری رخ داد که منتهی به ظهور سوسیالیزم و لزوم تخصیص منافع به طبقات زحمتکش و انتقال حکومت از طبقه سرمایهدار به مدافعان طبقه کارگر گردید.
در قرن بیستم مسأله حقوق زن در برابر حقوق مرد مطرح شد و برای اولین بار در اعلامیههای حقوق بشر که پس از جنگ جهانی دوم در سال 1948 میلادی از طرف سازمان ملل متحد منتشر شد تساوی حقوق زن و مرد صریحاً اعلام شد. در همه نهضتهای اجتماعی غرب از قرن هفدهم تا قرن حاضر محور اصلی دو چیز بود آزادی و تساوی.
[1]. شریف قریشی، کار و حقوق کارگر، تهران، نشر دارالکتاب الاسلامیه . 1343 ، ص 51
[2]. جعفر نیاکی، حقوق کار ایران، تهران، انتشارات فرحی، 1360 ، ص 16
[3]. همان ص 18
[4]. عزت الله عراقی، حقوق کار، جلد اول، تهران، دانشگاه ملی، 1356 ، ص3
[5]. همان، ص5-6
[6]. شریف قریشی، ص 112
[7]. جعفر نیاکی، حقوق کار ایران، ج 1، ص 106 و 107
[8]. زاریات / 19
[9]. جعفر نیاکی، حقوق کار ایران، ج 1، ص 6 و 8
[10]. عزت الله عراقی، دوره حقوق کار، دانشگاه ملی ایران، 2536 جلد 1 ص 13-12
[11]. دکتر عذرا جاراللهی، تاریخچه اشتغال زن در ایران، ص 250
[12]. دکتر عذرا جاراللهی، تاریخچه اشتغال زن در ایران، ص 260
[13]. دفتر پژوهشهای فرهنگی ، حیات اجتماعی زن در تاریخ ایران ، تهران ، امیر کبیر 1369 ، ص 23-22
[14]. دکتر عذرا جار اللهی، ص 120
[15]. مطهری، مرتضي، نظام حقوق زن، ص25
[16]. نساء/32
[17]. ناصر تکمیل همایون ، بررسی موقع و منزل زن در تاریخ ایران ، زمستان 1354 ص 224
[18]. بهجت مظفری ، بررسی روند اشتغال زنان در ایران و سایر کشورها ، معاونت پژوهشی دانشگاه الزهراء (س) ص 123
[19]. ناصر تکمیل همایون، همان، ص 124
مبلغ قابل پرداخت 25,272 تومان