مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

 

پيشگفتار. . 3

مقدمه. 

امه سيمين بهبهاني. .7

آثار سيمين بهبهاني..9

پيام و ويژگي هاي شعر سيمين بهبهاني. . 13

صور خيال در شعر سيمين بهبهاني . . . .16

شيوه تصوير سازي .18

1- تصويرهاي تازه و ابتكاري .18

2- تصويرهاي تكراري(كليشه اي). .22

3- تكرار تصاوير(اخذ از خويش) ..24

4- تصوير در تصوير(تعدّد تصاوير)..29

عوامل به وجود آورنده تصاوير.  . .31

1- محيط زندگي شهري و پديده هاي امروزي.31

2- زن بودن .. . . .32

3- مسائل اجتماعي و سياسي جامعه. .34

مواد تشكيل دهنده تصويرها . .37

1- تصويرهاي برگرفته از اندام و اعضاي بدن. .37

2- تصويرهايي كه مواد آن از طبيعت گرفته شده اند . .39

3- تصويرهاي مربوط به خود شاعر.  .41

تشبيه در شعر سيمين بهبهاني. .43

1- تشبيه مضمّر. .43

2- شبيه تمثيل(اسلوب معادله).  .45

3- تشبيه ملفوف .  .45

4- تشبيه جمع. . . . .46

5- تشبيه تفضيل.. .47

6- تشبيه مركّب . .48

استعاره در شعر سيمين.. .51

1- استعاره مصرّحه.. . 51

2- استعاره مكنيّه. . .52

3- استعاره تبعّيه.  .53

4- تشخيص. . . 54

حساميزي. .. 55

مجاز در شعر سيمين. ..56

كنايه در شعر سيمين. 60

سمبل در شعر سيمين . .65

منابع و مآخذ.. .68

 

پيشگفتار

هنگامي كه موضوع انتخاب تحقيق مطرح شد، من با توجّه به راهنمايي استاد محترم خود و علاقه^ء خود به ادبيات معاصر، مبحث صور خيال در شعر معاصر (اشعار سيمين بهبهاني) را به عنوان يكي از موضوعات مورد علاقه خود انتخاب كردم.

علّت انتخاب موضوع تحقيق در زمينه^ء شاعر معاصر را در دو عامل مي دانم، يكي علاقه خود به ادبيات معاصر اعم از شعر و داستان و ديگري كم توجّهي به اين بخش از ادبيات فارسي در مراكز رسمي است. شايد اقبال عامّه مردم و به خصوص جوانان و قشر تحصيل كرده^ء جامعه به ادبيات معاصر تا حدّي از اين بي توجّهي را جبران بسازد.

در كشور ما افراط و تفريط يكي از آفت هاي اصلي در نقد و بررسي آثار شاعران و نويسندگان معاصر مي باشد. اظهار نظرهايي كه گاه از شناخت ناكافي سرچشمه مي گيرد و گاهي از تنگ نظري ها و يا از آميختن جنبه هاي مختلف نقد با هم ناشي مي شود. موضوعي كه گاه در مورد شاعران بزرگ گذشته نيز صدق مي كند.

ما در زمان حال زندگي مي كنيم و نياز ما بيشتر به ادبياتي مي باشد كه نيازهاي روحي و عاطفي ما را در زمان حال با توجّه به تغيير و تحوّلات جامعه و فرهنگ و آداب و رسوم پاسخگو باشد. ادبيات كلاسيك به ويژه شعر كلاسيك فارسي با تمام ارزش واعتبار نمي تواند پاسخگوي خواسته ها و نيازهاي عاطفي ما باشد.

هر چند كه گفته شده است بهترين و بزرگترينمنتقد واقعي گذشت زمان و روزگار است و آثار ضعيف و فاقد ارزش هنري به خودي خود از جريان ادبي كنار گذاشته مي شوند، امّا اين امر درباره ادبيات معاصر نمي تواند صدق كند، زيرا ما مي خواهيم از آثار ادبي زمان خود لذّت ببريم وبه همين دليل نمي توانيم منتظر قضاوت آينده باشيم. به طور كلي مي توان گفت پرداختن به گذشته اي كه در آن نبوده ايم و ايستادن به انتظار آينده اي كه در آن هم نخواهيم بود ما را از زندگي در زمان حاضر دور مي كند.

خلاصه كلام هر عصري شعر، شاعر زمان خود را مي طلبد به همين دليل توجه به ادبيات زمان خود و نشان دادن نقاط ضعف و قوّت آن را در شناخت هر چه بيشتر ادبيات معاصر ياري مي كند و باعث مي شود در دام ستايش هاي افراد خاص قرار نگيريم و بتوانيم در جريان ادبي درست را از نادرست تشخيص دهيم.

در اين تحقيق ابتدا در مورد صور خيال بحثي شده است و تعريف هاي مختلفي كه در باره آن ها در كتاب هاي مختلف بلاغي يا توسط منتقدان معاصر آمده است ذكر شده است.

3

در اين تحقيق در ابتدا شرح كوتاهي از زندگي شاعر مور بحث قرار مي گيرد. اين بدين منظور بوده است تا اينكه خواننده آشنايي مختصري با شاعر داشته باشد. در زندگي نامه سعي بر اين بوده به نكاتي اشاره شود كه احتمالأ به طور مستقيم يا غير مستقيم در شعر و تصويرهاي شعر آن شاعر تأثير گذار بوده است. در ادامه همين بحث با اشاره به آثار شاعر و معرفي هر يك از آثار و به بررسي و تحليل اشعار از نظر شكل و محتوا و قوّت و ضعف موجود در آن ها پرداخته شده است.

در اين تحقيق، از ديدگاه سنّتي و مرسوم كتـاب هاي بلاغي صـور خيال شاعر مورد تقسيم بندي قرار گرفته است از قبيل: تشبيه، استعاره، مجاز، كنايه، سمبل و نمونه هايي از شعر شاعر به تناسب آن مبحث، آورده شده است.

و در پايان از استاد ارجمند، جناب آقاي کازرانی كه با نكته سنجي و باريك بيني علمي خاصّ خود در تعيين شاعـر و روش كار اين حقير را ياري نمودند، سپاسـگزاري وتشكّر مي كنم.

 

مهدی خلیل سیستانی

4

بهار 1387

مقدمـه

 

مي دانيم كه سخن ادبي و شعري يعني سخني كه از حدّ معمول يك سخن عادي، بالاتر و خيال انگيزتر باشد و حتي از واقعيت به دور باشد. شعر، زيبا سخن گفتن و در پرده سخن گفتن است كه جز با صور خيال ميسّر نمي باشد.

در كتاب صور خيال در شعر فارسي در اين باره چنين آمده است: «از قديمي ترين ادوار شعر فارسي ، خيال به معني تصوير پرهيبت و شبح و سايه و مفاهيم مشابه و نزديك به معاني به كار رفته است.» ¹

و كروچه مي گويد: «شعر انسان را به مقام بالاتر كه در وجود اوست، عروج مي دهد باز بيان همين است.» ²

يكي از مباحثي كه به ندرت مورد توجّه منتقدان ما قرار مي گيرد، مسأله عوامل مؤثّر در به وجود آمدن صورت هاي خيال در دوره هاي گوناگون شعر فارسي است، اين كه چه مسأله اي موجب مي شود كه در هر دوره اي پاره اي از عناصر خيال مورد توجّه شاعران فارسي زبان قرار بگيرد و عوامل ديگر كمتر، مي تواند متأثّر از عوامل متعددي باشد. اين عوامل مي توانند بر شيوه تصويرپردازي و نوع بيان، تفكّر شاعران و ساير عناصر شعري، تأثيري شايسته به جا بگذارد.

همه منتقدان در اين باره توافق دارند كه شاعران زبان را به صورت متفاوت به كار مي برند، امّا منتقدان با اين نظر كه همه شاعران به طور يكسان و مانند هم از زبان استفاده مي كنند، موافق نيستند. زيرا كار عمده^ء شاعر در شعر، تسلّط بر طبيعت اسـت كه از طـريق ذهن انجام مي پذيرد و شاعر سعي مي كند بين انسان و طبيعت ارتباط برقرار كند و همچنين نگرش شاعر نسبت به جهان با افراد ديگر متفاوت است و متفاوت بودن بيان شاعر با افراد ديگر نيز در همين نكته است.

كار شاعر در تصوير سازي ايجاد و كشف بين پديده ها ست و اين ارتباط هرچه شگفت تر و پنهاني باشد تأثير عميق تر بر مخاطب مي گذارد و از همه مهم تر داشتن جهان بيني در زندگي است كه وجود جهان بيني به تخيّل و تصاوير كمك مي كند.

عوامل مؤثّر در به وجود آمدن تصوير در شعر يك شاعر را مي توان به اين گونه بيان كرد:

1- فرهنگ عمومي شاعر، يعني آگاهي او از آنچه در گذشته و حال در محيط دور و نزديك جريان داشته از مسائل تاريخي، اجتماعي و سياسي گرفته تا اطلاعات ديني و اساطيري و علمي و فلسفي.

2- فرهنگ شعري او، كه حاصل خوانده ها و شنيده ها ي اوست در زمينه الفاظ و معاني شعر.

 

1- محمّد رضا شفيعي كدكني. صور خيال در شعر فارسي. چاپ چهارم. انتشارات آگاه. 1370. ص 17.

5

2- همان كتاب. ص 113.

 

3- تجربه هاي خصوصي شاعر، كه در طول زندگي، از روزگار كودكي تا لحظه اي كه به سرودن و خلق هنري مي پردازد. ¹

«حكايت مشهوري است كه مي گويد كُردي با ديلمي و يك زرگر و با عاشقي و يك معلّم همراه شدند. شب هنگام ماه بر آمد تمام. هر يك از آن ها خواست آن را وصف كند. زرگر آن را تشبيه كـرد به پاره اي زر گداخته كه از كوره بيرون آرند، كُـرد شبان بود، گفت به قرص پنيـري مي ماند. معلّم گفت: گرده ناني است كه از خانه مالداري براي معلّم هديه مي فرستد. ديلمي گفت: مثل سپري است كه پيش پادشاه برند و عاشق گفت به صورت معشوق شباهت دارد.» ¹

هر شاعري بر حسب ذوق و فكر خويش منظره اي را كه پيش چشم دارد به چيزي مانند مي كند و تشبيه از محيط زندگي شاعر و تجاربش حكايت مي كند.

عنصرالمعالي در كتاب قابوس نامه در توصيه به فرزندش در موضع شاعري مي گويد: «به وزن و قافيه^ء تهي قناعت مكن، بي صناعتي و ترتيبي شعر مگو كه شعري ناخوش بود، ...؛ امّا اگر خواهي كه سخن تو عالي نماند بيشتر مستعار گوي.» ²

با توجه به مطلب بالا عنصرالمعالي شعر خوب را شعري مي داند كه بر اساس استعاره بنا نهاده شده باشد و به شيوه هاي ديگر تصوير سازي و صور خيال نمي پردازد.

قدما در پرداختن به صور خيال به دو شيوه^ء نادرست رفتار كرده اند. به اين معني كه يا به صورت ناقص وارد اين بحث شده اند و آن را از ديگر صنايع شعري جدا نكرده اند و يا اينكه تنها به جزئيات تقسيم بندي صور خيال به شيوه علمي كه هيچ سازگاري با شعر ندارد، پرداخته اند.

 

1- همان كتاب. ص 203.

6

2- عبدالحسين زرين كوب. شعر بي دروغ، شعر بي نقاب. چاپ چهارم. انتشارات جاويدان. ج سوم. 1363. ص 54.

زندگي نامه^ء سيمين بهبهاني

 

ياد دارم ز راه ورسم كهن

كه دو نا ساز را به هم پيوست

من شدم يادگار اين پيوند

ليك چون رشته سست بود گسست

خيره گي هاي مادر و پدرم

آن دو را فتنه در سرا افكند

كودكي بودم و، مرا ناچاري

گاه از اين گاه از آن جدا افكند

كودكي – هرچه بود – زود گذشت

ديده ام باز شد به محنت خلق

دست شستم ز خويش و، خاطر من

شد نهان خانه^ء محبّت خلق

(مجموعه اشعار/جاي پا/ص72)

سيمين بهبهاني در سال 1306 در تهران به دنيا آمد، پدرش عباس خليلي روزنامه نگار و قصّه نويس بود، مادرش فخر عظمي نام داشت كه در يك خانواده نيمه اشرافي و مرفّه خاندان قاجار به دنيا آمده بود. امّا سيمين درباره وضع خانواده اش در هنگام تولّد و كودكي خود مي گويد: «زاده شدم در خانه پدربزرگ، چون پيش از زادنم مادرم همسر خود را به اشتغالاتش واگذاشته بود و به خانه پدري بازگشته بود.» [1]«و پدر... كه بود جز مردي كه گاه دايه پير مرا به ديدارش مي برد و باز مي گرداند بي آن كه بدانم چرا رفته ايم و چرا در خانه ما نيست؟ شايد تفريح سوار شدن به اتوبوس هاي دانماركي برايم بيشتر از شادي ديدار پدر بود.» ²

7

از همان ايّام كودكي استعداد شاعري خود را نشان مي دهد و با تشويق هاي مادرش در مسير رشد و شكوفايي استعداد شاعري خود گام بر مي دارد. پس از ازدواج اوّل خود و انتشار دو مجموعه اوّل شعر خود، براي ادامه تحصيل در رشته زبان و ادبيات فارسي وارد دانشگاه شد، ولي اوّلين برخورد دكتر معين از تحصيل در رشته ادبيات فارسي به صورت رسمي منحرف شد و در رشته^ء حقوق به ادامه تحصيل پرداخت.

در ايّام جواني به خاطر هم زماني با حوادث بين سالهاي هزار و سيصد و بيست تا هزار و سيصد و سي و دو به گروه حزب توده گرايش پيدا كرد. «آنان كه رهايي "رنجبران " مي خواستند در چشمم ارجي داشتند كه سخن از "برابري" مي رفت و به راهشان كشيده شدم» [2]تأثير اين گرايش شاعر را در مجموعه اوّليه شاعر كه به طبقات فرودست جامعه مي پردازد مي توان مشاهده كرد.

امّا پس از مدّتي از همسرش از سياست كناره گيري مي كند. «از فرقه هاي سياسي به سختي سرخورده بودم و فكر مي كردم، دست كم در زمان و مكاني كه ما هستيم، جوانان فريب كلمات صيقل خورده و توخالي را مي خورند. رويدادهاي بعد از بيست و هشت مرداد سي و دو پيش از آن برايم مؤيّد اين طرز فكر بود.» ²

پس از مدّتي از همسرش جدا مي شود. شاعر خود دليل اين امر را اين چنين بازگو مي كند: «از همسرم دل خوشي نداشتم، ميان ما از مدّت ها پيش بيگانگي جسمي و روحي سايه افكنده بود؛ دو بيگانه در يك خانه مي زيستيم بي آنكه كوچكترين توقّع مادي و معنوي از يكديگر داشته باشيم.» ³

پس از جدايي از همسر اوّل خود با يكي از دوستان ايّام تحصيل در دانشگاه ازدواج مي كند. «به خانه دو شوهر پاي گذاشته ام: با يكي ناساز و با ديگري سازگار بوده ام، يكي را به طلاق و ديگري را به مرگ واگذاشته ام.» ⁴

بند دو، مردَم ببست در خم هر يك

چند گهي بندگي پذير بماندم

بند يكي تا گسست خواجه ديگر

بست و زنو همچنان اسير بماندم

(مجموعه اشعار/خطّي ز سرعت و از آتش/ص208)

8

زندگي سيمين از لغزش و خطا مصون نبوده است. بطوري كه خود در اين باره مي گويد: «از

لغزش ها و كژانـديشي ها بر كنار نمانده ام كه طبيعت آدمي است. گـاه استـوار و درست و گـاه نا استوار و سست، گامي برداشته ام. و اين دوّمين بي گمان بيشتر.» [3]

 

 

 

آثار سيمين بهبهاني

 

1- جاي پا: اين مجموعه در برگيرنده^ء شعر سال هاي هزار و سيصد و بيست و پنج تا هزار و سيصد و سي و پنج مي باشد. در اين مجموعه شاعر به صورت سطحي و گذرا و با توجّه به شور جواني و گرايش هاي خود، به مسائل اجتماعي مي پردازد و مشكلات و ضعف هاي موجود در جامعه آن روز را با توجّه به زندگي طبقات مختلف به تصوير مي كشد. هر چند اين نگاه همان طور كه گفته شد به لحاظ شرايط سنّي و در آغاز راه بودن او از عمق زيادي برخوردار نيست. گروه هاي اجتماعي كه سيمين مسائل و مشكلات آنان را مورد توجّه قرار داده است عبارتند از: 1- رقّاصه ها 2- دلقك ها و حاجي فيروزها 3- گوركن ها 4- جيب برها 5- بيماران 6- بچّه هاي خياباني.

مهمترين مسئله در پراختن به اين گروه ها مشكل اقتصادي و فقر آن ها مي باشد. و شاعر نيز عامل تمام مشكلات را نابساماني ها و گرفتاري هاي جامعه را در مشكلات جامعه مي بيند.

در اين مجموعه شاعر به مضامين غنايي و عاشقانه نيز مي پردازد. اشعار غنايي اين مجموعه سرشار از شرح جدايي ها و بي وفايي ها و شكايت هاست.

قالبي كه سيمين در اين مجموعه انتخاب مي كند قالب چهارپاره يا دوبيتي هاي به هم پيوسته است. او در اين مجموعه بيشتر به دنبال القاي پيام است تا توجّه به تصويرسازي و زيبايي هاي شعر. به عبارت ديگر او به دنبال تعهّد شاعري است و آن را در پرداختن به مشكلات و نابساماني هاي اقشار مختلف جامعه مي داند. در تصويرهاي اين مجموعه تازگي و ابتكار چنداني به چشم نمي خورد و اكثر تصويرهاي موجود در آن برگرفته از تصويرهاي شاعران گذشته مي باشد، و اگر تصوير تازه اي هم ديده مي شود به خاطر تازه بودن برخي مضامين و موضوعاتي است كه انتخاب شده است.

10

2- چلچراغ: اين مجموعه كه دومين مجموعه شعري سيمين بهبهاني مي باشد در برگيرنده شعرهاي سال هاي هزار و سيصد و سي و پنج تا هزار و سيصد و سي و شش او مي باشد. در اين مجموعه شاعر با استفاده از قالب چهارپاره به مضامين غنايي و عاشقانه مي پردازد و ناكامي هاي عشق خود را به تصوير مي كشد. در برخي شعرها قالب چهارپاره شكل روايي به خود مي گيرد و براي بيان داستان يا واقعه اي مورد استفاده قرار مي گيرد. در اين داستان ها نيز موضوعاتي همچون فقر و زندگي افراد فرودست جامعه مورد توجّه قرار مي گيرد.

غزل هاي اين مجموعه فاقد هر نوآوري و ابتكار در وزن مي باشد. زبان آن ها نيز فاقد نوآوري و تازگي زبان امروزي است، ولي گـاه در بين تصـويرهاي آن به تصـويرهاي تـازه و نو برخورد مي كنيم، هرچند كه اين تصويرها نيز از تجربه^ء شخصي شاعر سرچشمه نمي گيرد و ريشه در تصويرسازي شاعران پيشين دارد.

3- مرمر: اين مجموعه در ادامه دو مجموعه قبلي مي باشد و شامل اشعار سال هاي هزار و سيصد و سي و شش تا هزار و سيصد و چهل و دو شاعر را در برمي گيرد. اشعار اين مجموعه نيز به بيان عواطف فردي و رنج تنهايي شاعر مي پردازد. قالب رايج در اين مجموعه نيز غزل و چهارپاره مي باشد.

در غزل هاي اين مجموعه شاعر كم كم اوزان تند و دوري را كه يادآور وزن غزل هاي مولوي مي باشد، به كار مي برد. امّا فاقد محتوا و ارزش هنري قابل توجّه و در مجموع مي توان گفت كه در اين مجموعه هم سيمين هنوز دوره^ء خامي و ناپختگي شعر خود را طي مي كند.

4- رستاخيز: اين مجموعه شعـرهاي بين سـال هاي چهل و دو تـا پنجاه و دو را در بر مي گيرد. اين دوره كه يكي از ملتهب ترين دوره هاي سياسي و اجتماعي ايران مي باشد، كه در شعر سيمين نيز تأثير گذاشته است. از اين مجموعه است كه تحوّلي در روش و شيوه شعر سيمين ايجاد مي شود و به مانند فروغ پس از انتشار سه مجموعه اوّل خود به مرحله^ء پختگي و كمال خود نزديك مي شود، و فضاي جديد و متفاوتي از فضاي اشعـار سه مجموعه قبلي خود ايجاد مي كنـد. در اين مجموعه غزل ها نسبت بـه چهارپاره ها بـه شكل محسوسي افزايـش مي يابد، بطوريكه مي توان گفت شاعر قالب خود را كه همان غزل است انتخاب مي كند ولي هنوز نوآوري خاصّي در آن مشاهده نمي شود.

قرار گرفتن مضامين اجتماعي بيشتر نسبت به مجموعه هاي قبلي و تقريباً جدا شدن شاعر از منِ فردي و نزديك شدن به منِ اجتماعي از ديگر ويژگي هاي اين مجموعه شعري است، بطوريكه حتّي در اشعار تغزّلي ويژگي فردي چنداني مشاهده نمي كنيم.

موضوع ديگر درباره^ء اين مجموعه انتخاب بيان سمبوليك مي باشد كه به نسبت فضاي سياسي حاكم بر جامعه براي بيان موضوعات سياسي مورد استفاده قرار مي گيرد.

11

5- خطّي ز سرعت و از آتش: پنجمين مجموعه شعري سيمين اشعار سال هاي پنجاه و دو تا سال شصت را دربر مي گيرد. در اين مجموعه شاعر از اوزان تازه و ابداعي خود كه در ادبيات كلاسيك فارسي بي سابقه مي باشند استفاده مي كند. با اين حال در اين مجموعه نيز از نظر واژگاني بيان خاصّي ندارد و همچنان از واژه هاي مهجور و قديمي كه در زبان امروزين كنار گذاشته شده اند استفاده مي كند و اين شايد به دليل استفاده از قالب غزل مي باشد كه مانع از به كار بردن كلمات امروزين در شعر او شده است.

«در اين مجموعه تحوّلي بنيادين در انديشه و جهان بيني و آرمان و آرزوهاي شاعر، و در نتيجه در مشي و منش هنري او ديده مي شود كه نخست در غزل هاي مجموعه رستاخيز پديدار شد.» [4]

اشعار اين مجموعه كه حوادث انقلاب را نيز دربر مي گيرد. بيان سمبوليك در آن نسبت به تصويرهاي ديگر بيشتر مي شود و پرداختن به مسائل اجتماعي و سياسي بيشترين موضوع شعرهاي اين مجموعه را دربر مي گيرد.

6- دشت ارژن: اين مجموعه اشعار سال هاي شصت تا شصت و دو را در خود جاي داده است. اين مجموعه بعد از يك ضربه روحي درگذشت نوه شاعر «ارژن» سروده شده است. در اين مجموعه شاعر با كولي كه نمادي از خود شاعر است به گفت و گو مي نشيند كه بخش بزرگي از شعرهاي اين مجموعه را تحت عنوان «كولي و ارّه» دربر گرفته است.

در اين دفتر شعر، شاعر از توجّه به موضوع جنگ و پيامدهاي ناشي از آن بركنار نيست. در اين مجموعه شاعر اوزان جديدتري را مورد آزمايش

1- سيمين. بهبهاني. «گزينه اشعار». انتشارات مرواريد. چاپ سوم. 1371.ص9.

2- همان كتاب. ص12.

1- سيمين.بهبهاني. «آنمرد،مردهمراهم». انتشاراتزوار. چاپاوّل. 1369.ص50.

2-همان كتاب.ص20.

3- همان كتاب.ص21.

4-همان كتاب.ص22.

1- سيمين. بهبهاني. «گزينه اشعار».انتشارات مرواريد. چاپ سوم. ص23.

1- علي محمّد. حق شناس. «مقالات ادبي، زبان شناختي». «نيماي غزل». انتشارات نيلوفر. چاپ اوّل. 1370. ص154.