مقاله 16- بررسی معضلات و مشكلات بافندگان فرش روستايی

هنر اصيل و معروف فرش ايران با فرهنگ كهنسال اين كشور پيوندي ناگسستني دارد و نه تنها منبع ارتزاق گروه عظيمي از مردم بويژه روستاييان است بلكه از قديم از منابع مهم درآمدهاي ايران مي‌باشد كه علاوه بر اثرات اقتصادي مي‌تواند باعث جلوگيري از اثرات اجتماعي مخرب مثل مهاجرت شود.

لذا به منظور رهايي از اتكا به درآمدهاي نفتي توجه به ساير بخش‌هاي درآمد زا ضروري مي‌باشد و يكي از مهمترين بخش‌هاي اقتصادي كه به همراه محصولات كشاورزي تاثير بسزايي در جذب درآمدهاي ارزي غيرنفتي دارد صنعت فرش مي‌باشد كه با توجه به سياست‌هاي دولت كه ايجاد اشتغال و كاهش اتكا به درآمدهاي نفتي است اهميت اين صنعت كاملاً مشخص است. علي الخصوص فرش روستايي.

جايگاه فرهنگي فرش

فرش بعنوان يكي از دستاوردهاي مردم خود يك فرهنگ مي‌باشد كه با هنرهاي ديگر تركيب شده و باعث تكامل و توسعه اين هنر اصيل گرديده است. هنرهايي مانند مينياتور، طراحي، تشعير و تذهيب، خاتم كاري، رنگرزي، كاشي كاري و... اين هنر خود سنت آفرين است و بيان كننده حالات، باورها، اعتقادات و آداب و رسوم مردم در اين سرزمين مي‌باشد. به لحاظ فرهنگي مي‌توان گفت: فرش تنها كالايي است كه ذكر نام آن با نام ايران عجين مي‌باشد. بخش عمده‌اي از هنر و تمدن ايران مديون فرش است و يكي از بهترين راه‌ها و ابزار انتقال فرهنگ اصيل ايران به ديگر جوامع مي‌باشد. سابقه توليد آن قريب به سه هزار سال بوده و اين هنر صنعتي داراي تكنولوژي بومي و پشتوانه عظيم طرح و نقشه همراه با تنوع منطقه‌اي است.

جايگاه اجتماعي فرش

فرش از نظر اجتماعي و شاخص‌هاي مربوط به آن نيز داراي اهميت فراواني است.

الف- اشتغال: شامل اشتغال در جمعيت شهري و روستايي و عشاير به شكل تمام وقت و پاره وقت همچنين شاغلين فعاليت‌هاي قبل از بافت مثل طراحان، نقاشان، استادكاران و... و شاغلين فعاليت‌هاي بعد از بافت مثل صادركنندگان، بازاريابان و غيره.

ب- تثبيت جمعيت روستايي: كمك به تثبيت بخشي از جمعيت روستايي و عشايري كشور و جلوگيري از مهاجرت آنان و ايفاي نقش مكمل شغلي در كنار شغل‌هاي زراعت دامداري و باغباني، بالا رفتن درآمد روستاييان و پر كردن اوقات فراغت آنان از ابعاد برجسته اجتماعي اين عنصر محسوب مي‌شود. اين صنعت 20 شغل جانبي مانند رنگرزي، چله كشي، نقشه كشي و... دارد.

جايگاه اقتصادي فرش

فرش ايران علاوه بر اينكه با اقتصاد خانواده‌ها گره خورده است در اقتصاد كشور نيز نقش مهمي دارد. بطوري كه با كيفيت موجود، سالانه 5 ميليون مترمربع انواع فرش دستباف در كشور توليد شده كه دو سوم آن صادر مي‌گردد. اين صنعت علاوه بر كسب اعتبار و شهرت براي ميهمانان و شناساندن خلاقيت و هنر ايراني به جهانيان، در ارزآوري و اشتغال زايي و كسب درآمد نقشي حائز اهميت دارد زيرا اولاً ارزش افزوده اين صنعت حدود 65% است. در ثاني فراورده‌هاي اين صنعت بزرگترين رقم صادرات غيرنفتي را تشكيل مي‌دهد. همه ساله به كمك اين كالا بخشي از كسري موازنه پرداخت‌هاي بازرگاني جبران مي‌گردد و از اين راه مقدار قابل توجهي ارز عايد كشور مي‌شود كه هيچ كالايي غير از نفت اين چنين ارز آور نيست. همچنين حجم توليد را گسترش مي‌دهد و به توليد ناخالص ملي مي‌افزايد.

عوامل موثر بر كيفيت فرش

از عوامل تعيين كننده كيفيت هنري فرش مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:

1. نقشه: ارزش هر نقشه به اصالت، طراحي خوب، رنگ آميزي مناسب، سليقه بازار و غيره بستگي دارد. هرچه نقشه برگرفته از طرح‌ها و نقش مايه‌هاي قديمي باشد و ريشه در فرهنگ، آيين‌ها و سنت‌هاي منطقه داشته باشد از اصالت بيشتري برخوردار است.

2. طرح: وجود طرح‌هاي مناسب مي‌تواند بر كيفيت و بازاريابي مناسب نقش اساسي داشته باشد.

3. رنگ: مساله رنگ و طرح دو مسئله جبران ناپذير است. رنگ در فرش ايران عامل تعيين كننده‌اي است و از ذات فرش تفكيك ناپذير است.

رنگ‌هاي دلپذير فرش ايراني نموداري از فرهنگ و هنر مشرق زمين و ذوق خلاق بافنده و طراح آن است كه گل‌ها و نقش‌هاي متعدد جلوه گر مي‌شود. نزديكي به رنگ‌هاي آرام براي بيننده نوعي آرامش و صفاي روحي بوجود مي‌آورد. رنگ‌هاي اصلي هم، لاكي، كرم، سرمه‌اي، قهوه‌اي، آبي و مشكي.

4. مواد اوليه: مواد اوليه به كار رفته در فرش از اهميت ويژه‌اي برخوردار است چنانچه اين مواد مرغوب باشد فرش بافته شده سال‌ها مي‌تواند مورد استفاده قرار گيرد و از اين طريق به حسن شهرت كشور توليد كننده آن كمك كند. دليل اين امر اين است كه برخي از بازارها حساسيت زيادي نسبت به مرغوبيت فرش دارند و عدم دقت به اين موضوع با تاثير مخرب بر روحيه خريداران دارد.

تاريخچه بافت فرش

اينگونه به نظر مي‌رسد كه مخلوقات پروردگار چون عنكبوت‌ها و تارهايشان، پرندگان و لانه‌هايشان و در هم فرو رفتگي طبيعي شاخ و برگ‌هاي جنگل با به نمايش گذاشتن بافتي طبيعي راهنمايي ابتدايي انسان در ابداع گره و خلق هنر بافتن بوده‌اند. حفاري‌هاي باستان شناسي نشان مي‌دهد كه استفاده از بورباهاي بافته شده از ني‌هاي منطقه بين النهرين از هزاره چهارم يا پنجم متداول بوده است. قديمي‌ترين فرش جهان كه شامل يك رو انداز است و بعنوان روانداز اسب مورد استفاده قرار مي‌گرفته در نقطه‌اي به نام «پازيريك» در هشتاد كيلومتري مرز مغولستان در مقبره‌اي در ميان يخ‌ها كشف شده و اكنون در موزه «آرميتاژ شوروي» نگهداري مي‌شود.

قدمت فرش ايران به 25 قرن پيش باز مي‌گردد. در مورد اين هنر در زمان ساسانيان اطلاعات دقيقي در دسترس نيست اما معروفترين فرش بافته شده در اين دوران فرش معروف بهارستان است كه براي خسرو انوشيروان بافته شده است و نقش آن نشان دهنده چهار فصل است. در اواخر دولت ساساني در كناره‌هاي درياي خزر در استان‌هاي گيلان و مازندران بافت فرش رواج داشته است اما با حمله مغول‌ها به ايران اين فعاليت موقتاً متوقف شده است.

در دوران تيموريان اين هنر پيشرفت قابل ملاحظه‌اي مي‌نمايد و عنوان مي‌شود شاه طهماسب از شاهان صفويه در كار طراحي فرش تبحر داشته است. كه مراكز زيادي را در شهرهاي اصفهان، كاشان و مشهد داير مي‌كند و اين روند بافت فرش همچنان ادامه دارد.

در قم نيز از ساليان دور (از قرن19) اين هنر عمل روستاييان و عشاير رايج بوده و سابقه قالي بافي با شيوه فعلي به اواخر قرن(20) برمي‌گردد كه اين دوران مصادف با سال‌هاي قبل از جنگ جهان دوم بوده است كه توجه زيادي به فرش‌هاي قم مي‌شده است.

فرش‌هاي قم ابتدا با استفاده از پشم‌هاي نه چندان ظريف وارد بازار مي‌شدند ولي بعدها با بكارگيري نخ‌هاي پشمي ظريف و ابريشم بافت فرش رونق گرفت. از نقشه فرش‌هاي قديمي قم مي‌توان به لچك ترنج، شاه عباسي، محرابي، بوته و... اشاره كرد. در ضمن استفاده از رنگ‌هاي طبيعي و مواد رنگزا باعث جلاي ويژه فرش قم شده است.

بدون شك طي سال‌هاي اخير با عدم توجه كافي و لازم به اين صنعت جاي رقبايي كه ريشه چنداني ندارد به اين صنعت باز گردانيده شده مثل كشورهاي تركيه، پاكستان و هند و... و في الحال وضعيت اين صنعت چندان مناسب نيست كه مي‌طلبد اقدامات موثري در جهت رفع اين مشكلات بعمل آيد و صنعت فرش روستايي هم از اين قاعده مستثني نيست و با معضلات و مشكلات فراوان مواجه است كه يكي از مصاديق آن مشكلات بافندگان اين فرش‌ها در روستاها مي‌باشد.

تحقيق حاضر در پي بررسي و شناخت معضلات و مشكلات بافندگان فرش روستايي در استان قم مي‌باشد.

اهداف اصلي تحقيق