فهرست مطالب

مقدمه. 2

بيان مسأله يا موضوع تحقيق.. 3

ضرورت انجام تحقيق.. 3

هدف از مطالعه موضوع. 4

پيشينه تحقيق.. 5

فرضيات... 5

تعريف عمليات متغيرها6

ابزار گرد آوري داده‌ها7

جامعه آماري.. 7

مراحل انجام تحقيق.. 7

تعريف مفاهيم.. 7

محدوديت‌ها- موانع و مشكلات تحقيق.. 9

بخش اول: آشنایی با صنعت داروسازی و ساخت محلولهای تزریقی 11

1- تاريخچه. 11

ادويه ي مركبه و شناخت مفردات طبي.. 12

دارو شناسي در ايران.. 14

2- تكنولوژي.. 18

3- روش اجرايي عمليات توليد (مراحل ساخت محلولهای تزریقی)19

ساخت محلول.. 25

بخش 2: مباحثی در مورد مشتری.. 27

1- مشتری کیست؟. 27

قبل از اينكه مشتريانتان تغيير رأي بدهند رفتارتان را تغيير دهيد 27

مقدمه. 27

حقايق مسلم درباره مشتريان.. 27

يكي از مديران فورد در مورد مشتري مي‌گويد:28

مشتري سود است و هرچيزديگر هزينه سربار30

خودتان را به جاي مشتري بگذاريد. 31

چرا مشتريانمان را از دست مي‌دهيم.. 33

مشتري يعني كسب و كار، كسب و كار يعني مردم، مردم يعني مشتري.. 34

هنري فورد در اين خصوص مي‌گويد:35

هدف سازمان شما ايجاد مشتري است... 36

اقدامات اساسي براي جلب مشتري بيشتر. 37

با مشتريان خود ارتباط دائم داشته باشيد.39

هر يك از كاركنان شما بايد مشتريانتان را ملاقات كنند.40

2- «روش اجرايي نحوه ارتباط با مشتري و اندازه‌گيري رضايت مشتري» 43

تعاريف... 44

شرح فعاليت‌ها44

كليات... 44

ارتباط با مشتري.. 45

نحوه اندازه‌گيري ميزان رضايت مشتري.. 47

3- «روش اجرايي رسيدگي به شكايت مشتريان». 49

تعاريف... 50

مسئوليت و اختيار50

شرح فعاليت‌ها50

بخش سوم: بازاریابی.. 53

تعریف... 53

1- استراتژي هاي عمده تقسيم بندي بازار54

2- ارزشيابي و انتخاب استراتژي تقسيم بندي بازار57

3- آميخته های بازاريابي 61

«روش تحقيق». 71

مصاحبه و اخذ نظرات كتبي بوسيله پرسشنامه:71

منابع اطلاعات... 72

اطلاعاتي راجع به رؤساي بيمارستانها و مسئولين فني داروخانه‌ها:73

بررسي فرضيه‌ها:74

فرضيه 1:74

فرضيه 2:75

فرضيه 3.75

فرضيه 4.76

فرضيه 5.76

فرضيه 6.77

تحليل يافته‌هاي پرسشنامه اي.. 78

تبليغات براي فروش.... 78

نتیجه گیری.. 80

پيشنهادات... 80

توصيه به ساير دانشجويان.. 80

نمونه پرسشنامه. 80

منابع:80

مقدمه

كشور ايران به دليل طيف وسيع گياهان دارويي موجود در آن و سابقه مثبت استفاده از گياهان دارويي و رويكرد بيماران به اين شيوه درمان و همچنين وجود عطارها و اطباء سنتي در سطح شهرهاي كوچك و بزرگ باعث شد تا ايجاد كارخانجات پيشرفته داروئي به عهده تعويق بيافتد و توليد داروهاي شيميايي در داخل كشور بسيار ناچيز بوده و اكثر داروهاي مورد نياز شبكه مصرف از طريق واردات تأمين گردد، تا قبل از پيروزي انقلاب بيشتر داروها از كشورهاي آمريكا و آلمان وارد كشور مي‌شد و معدود شركتهاي توليدكننده دارو در كشور تحت ليسانس شركتهاي معروف كشورهاي فوق به توليد دارو در داخل كشور با استفاده از فن آوري و اطلاعات آنها مي‌پرداختند و كمترين كار تحقيقاتي در زمينه داروسازي و طرح ژنريك داخلي دارو انجام مي‌پذيرفت.

پس از پيروزي انقلاب اسلامي‌و ايجاد تحريم‌هاي اقتصادي، شركتهاي دارويي جزء طرحهاي مهم دهه انقلاب محسوب و بخصوص ايجاد دو شركت بزرگ ساخت محلولهاي تزريقي در شهرهاي مشهد و تبريز در دستور كار دولت قرار گرفت.

البته در كنار شركتهاي دارويي توليدكننده محلولهاي تزريقي، شركتهاي دارويي ديگري نيز جهت توليد انواع قرص، كپسول و شربت به بهره برداري رسيد.

شركت داروسازي ثامن از سال 1364 بصورت طرح توجيهي و انتخاب زمين شروع به فعاليت و در سال 1372 توسط رئيس جمهور وقت جناب آقاي‌هاشمي‌رفسنجاني افتتاح گرديد.

در ابتدا و به دليل حجم كم داروهاي تزريقي در بازار، تنها نياز شركت، توليد هرچه بيشتر انواع سرم و عرضه به بازار بود، ولي به تدريج و با افزايش توليد و پايان دوره خاص ناشي از جنگ تحميلي، شركت داروسازي ثامن، توجه به نيازهاي مشتريان را سرلوحه كار خود قرار داده و با تشكيل يك تيم از متخصصان به عنوان واحد ارزيابي رضايت مندي مشتريان و خدمات پس از فروش اولين قدم در اين راستا را برداشت.

اكنون كه تعداد شركتهاي توليدكننده روبه افزايش و امكان ورود شركتهاي خارجي به بازار ايران بسيار محتمل مي‌باشد، توجه به نيازمنديهاي كيفي و كمي‌محصول و تطابق آن با نيازهاي مشتريان بسيار حائز اهميت خواهد بود.

 

بيان مسأله يا موضوع تحقيق

ارزيابي رضايت‌مندي مشتريان، شركت داروسازي ثامن، در طي يك دوره دوماهه از سطح بيمارستانها و داروخانه‌هاي سطح شهر مشهد مي‌باشد.

 

ضرورت انجام تحقيق

خوشبختانه كشور در زمينه محلولهاي تزريقي (سرم) و آب مقطر جهت تزريق انواع آمپولها به خودكفايي نسبي رسيده است و دولت جهت حمايت از توليدكنندگان داخلي از واردات اين نوع محصولات جلوگيري مي‌نمايد، البته واردات فرآورده‌هاي تزريقي به دليل حساسيت پزشكي آن و امكان ورود انواع بيماريهاي واگير مثل ايدز و هپاتيت بسيار با احتياط انجام مي‌شود.

در حال حاضر سالانه حدود 70000000 واحد سرم در حجم‌هاي 500^CC و 1000^CC و 3000^CC و 150000000 واحد آب مقطر در حجم‌هاي 5^CC و 10^CC توسط شركتهاي توليدكننده به بازار داخلي عرضه مي‌شود و با توجه به قريب الوقوع بودن ورود شركتهاي ديگري به بازار توليد اين محصولات، لزوم هرچه بيشتر تحقيقات بازاريابي و توجه بيش از پيش به رضايت‌مندي مشتريان احساس مي‌گردد.

لذا يك شركت توليدي مي‌بايست ضمن ارائه يك محصول با كيفيت، به نيازمنديهاي كيفي و كمي‌محصول نيز توجه داشته باشد.

تحقق چنين دستاوردي جز با اعمال مديريت صحيح و استفاده از تكنولوژي پيشرفته و در فضاي توليد مناسب و توجه به فيدبك نظرات مشتريان ممكن نمي‌باشد، درحاليكه در صورت تغيير بينش و فعاليت علمي‌مي‌توان محصولات متنوع و قابل رقابت در بازارهاي جهاني توليد نمود و از طريق توسعه اين صنعت علاوه بر ارزآوري فراوان براي تعداد زيادي از افراد جامعه اشتغال نيز ايجاد نمود، كه اين گام با سياست‌هاي نظام جمهوري اسلامي‌در جهت توسعه صادرات غيرنفتي و اولويت ايجاد اشتغال در جامعه جوان كشور ايران هم راستا خواهد بود.

 

هدف از مطالعه موضوع

1. دستيابي به تصوير وضعيت موجود بويژه ترسيم مسائل و مشكلات مشتريان در ارتباط با محصولات توليدي شركت.
2. كمك به سياست گذاران در امر توليد و توجه بيشتر به نظرات مصرف‌كنندگان.
3. فراهم آوردن مبنايي براي مراجعه استفاده‌كنندگان در زمينه ارزيابي رضايت‌مندي مشتريان، به دليل اطلاعات جمع آوري شده در اين خصوص.
4. جلب توجه دست اندركاران توليد و پرسنل واحد فروش به ضرورت تحول در بينش و شيوه‌هاي انجام كار و تطبيق هرچه بيشتر آن با نظريات مشتري.

 

پيشينه تحقيق

جديد بودن موضوع تحقيق، يكي از ويژگي‌هاي اين پژوهش مي‌باشد. درخصوص ارزيابي رضايت‌مندي مشتريان در صنعت دارويي كشور پژوهش‌هاي اندكي در دانشگاهها صورت گرفته است و تحقيقات قبلي بصورت كلي صنعت دارو را شامل مي‌شده و به طور اختصاصي به وضعيت مصرف محلولهاي تزريقي كه مصرف‌كنندگان خاص (پرستاران و پزشكان) دارد، پرداخته نشده است. البته طرحهاي تحقيقاتي ديگري در شركتهاي دارويي بنام طرح مطالعاتي ارتقاء كيفيت، بهره‌وري و كاهش ضايعات توسط مديريت واحدهاي توليدي انجام پذيرفته است، همچنين نمايشگاههاي ملي و بين المللي نيز مثل تهران مد در جهت ارتباط نزديك با مشتريان برگزار مي‌گردد.

 

فرضيات

باتوجه به بررسي‌هاي مقدماتي، مطالعات كتابخانه اي، نقطه نظرات ارائه شده مشتريان و متخصصان و عوامل مؤثر ديگر فرضيات زير ارائه مي‌گردد:

قوانين و مقررات وارداتي موجود در كشور از توليدكنندگان داخلي حمايت مي‌كند.

توليدكنندگان محصولات دارويي و بخصوص محلولهاي تزريقي از دانش و فنون بازاريابي آگاهي لازم را دارند.

محصولات تزريقي از كيفيت مناسب براي بازار داخلي و حتي براي صادرات برخوردار مي‌باشد.

روشهاي نوين توليد (فن آوري جديد) فرآورده‌هاي تزريقي از سوي توليدكنندگان مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

محصولات دارويي و محلولهاي تزريقي توليد شده رضايت مشتريان را به لحاظ كيفيت و قيمت برآورده مي‌سازد.

محصولات توليدي و محلولهاي تزريقي از تنوع و فراواني لازم در سطح جامعه برخوردار مي‌باشد.

 

تعريف عمليات متغيرها

= متغير تابعf(متغيرهاي مستقل)

متغير تابع: فروش

متغيرهاي مستقل: نحوه توليد، قيمت، كيفيت، نحوه عرضه، بازاريابي، بازخورد نظريات مشتريان، خدمات پس از فروش.

نوع تحقيق و دلايل آن:

در اين تحقيق با استفاده از اسناد و منابع كتابخانه اي به جمع آوري اطلاعات آماري و تاريخي اقدام شده و نيز از طريق پرسشنامه به بررسي فرضيه‌ها اقدام گرديده است.

ابزار گرد آوري داده‌ها

در اين پژوهش اطلاعات از طريق پرسشنامه و ديگر منابع كتابخانه اي صورت گرفته است.

 

جامعه آماري

شامل بيمارستانها و داروخانه‌هاي سطح شهر مشهد مي‌باشد.

 

مراحل انجام تحقيق

پس از انتخاب موضوع با استفاده از تجربيات شخصي و ارتباط كاري با موضوع فرضيه‌ها را تنظيم نموده و با توجه به آنها اقدام به طراحي پرسشنامه و انجام آن گرديد. در كنار آن به جمع آوري مطالب كتابخانه اي پرداخته شد.

 

تعريف مفاهيم

محلولهاي تزريقي: دربرگيرنده كليه فرآورده‌هايي است كه توسط عمل تزريق به بيمار نيازمند به انواع فرآورده‌هاي دارويي، از طريق سيستم گردش خون و توسط ست تزريق، تزريق مي‌گردد، اين محلولها شامل انواع سرمهاي غذايي مثل محلولهاي قندي، نمكي و رينگر، همچنين آنتي بيوتيك‌ها و محلولهاي مخصوص بيماران دياليزي و غيره مي‌باشد.

ست تزريق: وسيله ايست كه براي تزريق محلولهاي تزريقي به داخل وريد استفاده مي‌شود و داراي انواع مختلفي مثلاً براي كودكان يا اطاق عمل و خون مي‌باشد.

اطاق تميز ، Clean Room : معمولاً در صنايع دارويي، با توجه به حساسيت فرآورده‌هاي توليدي بخصوص محلولهاي تزريقي، اتاق يا سالنهاي پركن كه حساسترين قسمت خط توليد نيز مي‌باشد، مي‌بايست به لحاظ تعداد پارتيكل (ذره) موجود در فضاي آن و همچنين تهويه‌هاي داخلي آن داراي سيستم فيلتراسيون و تبادل هواي مثبت از داخل به خارج (Air condition +) باشد و اين فيلترهاي ميكروني كه در مسير كانالهاي ورودي هوا قرار مي‌گيرد، نسبت به كلاس اتاق تميز كه از كلاس 100 تا كلاس 100000 متغير مي‌باشد، قابل استفاده خواهد بود.

فيلترهاي ميكروني: فيلترهاي ميكروني، عبارت از يك سري الياف سنتيك مي‌باشد كه قادر است از ورود ميكروب يا ذرات معلق در هوا يا محلول كه اندازه آن در حد يك يا چند ميكرون مي‌باشد، به داخل سيستم محافظت شده، جلوگيري نمايد. فيلترهاي ميكروني بسته به حساسيت و كلاس اطاق تميز طراحي و در مسير ورودي‌هاي اتاق تميز كارگذاشته مي‌شود. اين فيلترها مي‌بايست پس از مدتي تعويض گردد، در غير اينصورت باعث افت فشار هواي مثبت در داخل اتاق تميز خواهد شد.

سالن پركن يا فيلنيگ: يك اتاق تميز است كه دستگاههاي پركن محلولهاي تزريقي در آن قرار دارند و تنها قسمتي است كه محلول با فضاي بيرون براي مدت كوتاهي در تماس خواهد بود و به همين لحاظ فضاي سالن پركن مي‌بايست استريل (پايروژن فري) باشد. پرسنل مشغول به كار در سالن پركن از لباسهاي مخصوص استفاده نموده و كلاه خاصي بر سر خواهند داشت و همچنين مقررات خاص ورود و خروج براي آنها وجود دارد. همچنين براي ورود و خروج هر دستگاه يا ابزاري به داخل سالن پركن قوانين و مقررات از پيش تعيين شده بين المللي وجود دارد. كه به استانداردهاي USP يا BP معروف هستند.

استانداردهاي USP يا BP : در صنايع ساخت محلولها يا فرآورده‌هاي تزريقي يك سري استانداردهاي خاص تعيين شده كه براي تمام شركتها، جدا از مليت و مرزهاي جغرافيايي لازم الاجرا است، استانداردهاي USP مربوط به آمريكا و استانداردهاي BP مربوط به اروپا مي‌باشد.

 

محدوديت‌ها- موانع و مشكلات تحقيق

در راستاي مراحل تهيه و تدوين تحقيق به عمل آمده تعدادي موانع و محدوديت وجود داشته است كه مهمترين آنها عبارت بودند از:

عدم امكان كسب نظر از استفاده‌كنندگان نهايي (End Users) يا بيماران كه با انواع محلولهاي تزريقي تحت درمان قرار مي‌گيرند. بدين جهت كه در انتخاب نوع فرآورده كه براي درمان آنها مورد استفاده قرار مي‌گيرد، صاحب نظر نمي‌باشند و صرفاً با تجويز پزشك و انتخاب پرستار درمان انجام مي‌شود. بنابراين استفاده‌كنندگان نهايي را مي‌توان پزشكان و پرستاران قلمداد نمود و رضايت مندي آنان را مورد ارزيابي قرار داد.

نبودن منابع جامع و كامل براي دستيابي آسان به اطلاعات درخصوص موضوع تحقيق.

 

 

 

 

 

بخش اول: آشنایی با صنعت داروسازی و ساخت محلولهای تزریقی

 

 

 

1- تاريخچه

مسلمانان در ساير علوم طبيعی وابسته به پزشكي از قبيل داروسازي (صيدله)، گياه شناسي (علم الحشائش)، علم الحيوان و ....به پيشرفتهايي دست يافتند زيرا همه ي اين علوم در علم طب به كار مي‌آيد و دانش آنها براي تكيمل فن طب لازم است. داروسازي از فروع پژشكي است و از تاريخ به قدمت تاريخ انسان برخوردار است استعمال گياهان به عنوان دارو در سراسر تاريخ مرسوم بوده و ثبت شده است. داروسازي (علم الصيدله) نزد دانشمندان قرون وسطي به نامهاي بسياري از جمله الادويه، علم المفردات، علم العقایید و اقراباذين و غيره ناميده شده است. در قديم پزشكان شربتها و عصاره‌ها را خود مي‌ساختند و گياهان را نيز جمع آوري و انبار مي‌كردند و نباتات و غيره نظارت شخصي خود حفظ مي‌كردند و اين روش تا قرن ششم ميلادي ادامه داشت. از قرن نهم ميلادي به بعد علاقه به گياهان دارويي به شدت اوج گرفت و حكيماني مانند مه سو (Mesue) ورازي و ابن سينا پيشگامان آن بودند. از اين تاريخ به بعد اسناد و سوابق مكتوب در دست است. طب گياهي با وصف دقيق گياهان و قسمتهاي مورد استفاده ي آن مقدار لازم و نوع بيماري كه بايد درمان گردد. بر مبناي صحيحي قرار گرفت و پزشكان اسلامي‌در تركيب داروها به نسبتهاي معين سرآمد شدند.

 

ادويه ي مركبه و شناخت مفردات طبي

جرجي زيدان مي‌نويسد: (دانشمندان اروپا كه در رستاخيز خود در فن داروسازي مطالعه و تحقيق كردند دريافتند كه مسلمانان پايه گذار اين علم بوده و آنان بوده اند كه براي نخستين بار روش هاي داروسازي را ترتيب داده و داروهاي تازه اي را پيدا كردند) و آنها نخستين مردمي‌بودند كه به شكل امروزي داروخانه باز كردند.

صيدله، علم ادويه و شناخت داروهاست كه به انگليسي (فارماكولوژي) ناميده مي‌شود در آغاز پزشك .و داروشناس (صيدلاني)، هر دو يك شخص بودند.

در اين علم از شناخت اشكال نباتات از جهت اينكه چيني، هندی، رومي، ايراني و جز اينها بوده و از حوادث و معرفت آنها بحث مي‌شود. ادويه ي مفرده به عقاقير شناخته شد. و عربها نخستين مردمي‌بودند كه قراباذين (ادويه ي مركبه) را به شكلي كه اكنون در درست است، مرتب ساختند. دليل اين مطلب هم، اسامي‌پاره اي از داروها و گياهاني است كه همان اسامي‌عربي و هندي و فارسي است كه عربها وضع نموده اند، مانند الكل كه از الكحول گرفته است. آگاهي به نحوه ي تهيه ي داروهايي كه پزشك تجويز مي‌كرد، خود يك حرفه ي واجد اهميت محسوب مي‌شد. صيدله كه گاه به آن عطاره نيز گفته اند از قديم شغلي آزاد و مايه احترام بود و ليكن همه داروشناسان دراي اخلاق كريمه نبوده اند. برخي از آنها در ساختن و فروختن تقلب مي‌كردند. از اين رو مامون دستور داد كه امانت داروفروشان (صيادله) را امتحان كنند و معتصم عباسي نيز فرمان داد كه به دارو فروشي كه امانت او ثابت شد منشوري بدهند تا كار او مجاز شمرده شود. دارو فروش و امور مربوط به آن را تحت حسبه قرار داد.

از همان ابتداي كار اعراب بر اساس شيوه ي رايج در جنديشاپور دريافتند كه طبابت از داروسازي جدا است و داروسازي مهم است. ونياز به تبحر و تخصص دارد و انجام آن براي كسي كه فقط طبابت بداند، ميسر نيست، زيرا هرگز وقتي براي فرا گرفتن اصول آن نداشته است. بيمارستانهاي بزرگ، داروسازاني داشتند كه فقط داروهاي مورد نياز بيماران خود را تهيه كرده و از روي نسخه در اختيار آنان قرار مي‌دادند. اين افراد حق طبابت نداشتند. اما در موارد عادي و در خارج بيمارستانها، پزشك معمولا خود نسخه را مي‌پيچيد و به هنگام عيادت بيمار هميشه مقداري دارو همراه داشت و در بسياري از موارد هم طبيب به بيمار دستور هاي لازم جهت تهيه ي داروي مورد نياز را داده و يا اينكه بيماران داروهاي مورد نياز خويش را از عطارها خريداري مي‌كردند. در اين مورد فروشنده شخصا موادي را كه عرضه مي‌كرد مي‌شناخت و يا خريدار خود انتخاب مي‌كرد. از اين رو چنانكه في المثل از صيدله ي بيروني، موجز ابن تلميذ و بعضي ماخذ ديگر بر مي‌آيد در بيمارستانها حضور كساني به عنوان صيدلاني مرسوم بود. ادويه مركبه را مسلمانان (اقراباذين) مي‌خواندند. از آن جمله اقراباذين شاپور بن سهل، اقراباذين رازي و ابن تلميذ

اقراباذين ديگري از آن طبيبي به نام ماسويه المارندي (مرديني) است، كه در بين غربيان به مسيو يونيور معروف است و ترجمه ي لاتين آن قرنها مرجع اطباي اروپايي بود. گويند همان ترجمه اساس و مبناي فارماكوپه نزد اروپاييها واقع گشت.

ماسويه مسيحي يعقوبي بود، با وجود عراقي بودن پس از مدتي اقامت در بغداد به مصر رفت و به دربار خليفه ي فاطمي‌الحاكم راه يافت و در سال 406 هجري 1015 ميلادي در سن نود سالگي در قاهره چشم از جهان فرو بست

او در دارو سازي داراي نفوذ و اعتبار است. بعدها در مغرب زمين به عنوان داروسازي دنياي مسيحيت به اشتهار رسيد.

 

دارو شناسي در ايران

داروشناسان ايراني در سده هاي پس از اسلام نيز در دارو شناسي پيشرفتهاي بسياري نمودند و بر فهرست داروهاي گياهي و يوناني شمار بسياري افزودند

از دير باز دانش ايرانيان نسبت به داروهاي سنتي اعم از گياهي و معدني و حيواني زبانزد ملل ديگر بوده است. ابن سينا قريب هشتصد دارو (يا ماده) در كتاب دوم قانون، اعم از معدني و گياهي و حيواني آورده است

يكي از ابداعات داروسازان ايراني در اعصار اسلامي، ساختن داروهاي شيميايي و تجزيه ي آن داروها بوده است. جادوگري و اعتقاد به خواص معجزه آساي برخي از داروها مخصوصا در ايران هيچوقت موجب نشد كه كارهاي علمي‌در اين زمينه متوقف بشود. محمد زكرياي رازي براي آزمايش داروهايي كه مي‌ساخت از ميمون استفاده مي‌كرد و غياث الدين براي اين كار ماكيان را به كار مي‌برد. تعداد نوشته هايي كه داروشناسان ايراني در باب دارويي و خواص آن نگاشته اند بسيار زياد است. از نظر تاريخي اولين كتاب دارو شناسي فارسي را ابو منصور موفق هروي به نام (الادويه عن حقايق الادويه) نوشت و در آن كتاب 585 نوع دارو و توضيح داده شده است. كه مجموعه اي از داروهاي هندي، ايراني، سرياني، عربي و يوناني است. اين كتاب قديم ترين كتاب داروشناسي است كه به زبان فارسي نوشته شده است. و نسخه خطی آن، قدیمترین کتاب خطی فارسی است که در اروپا نگهداری می شود، این نسخه در وين است. اسدي شاعر در سال 1055 م نسخه اي از آن تهيه نموده است. تقريبا دويست سال بعد داروشناس بزرگ عالم اسلام ابن بيطار كتابي نوشت كه بر روي آثار نويسندگان بعدي تاثير فروان به جا گذاشت. ارزنده ترين اثر اسلامي‌در داروشناسي، كتاب الصيدله، ابوريحان بيروني است. آن را به عربي تاليف كرد و توسط ابوبكر كاشاني به زبان فارسي ترجمه شده است. اين كتاب ثمره‌ي آخرين سالهاي زندگي بيروني است. تاليف عظيمي‌است مشتمل بر شرح 850 دارو كه آنها را از همه ي منابع موجود فراهم آورده است . نام داروها را به زبانهاي يوناني، سرياني و سانسكريت وعربي و فارسي و گاه خوازرمي‌و سغدي و نظاير اينها ذكر نموده است. كتاب بيروني سر مشقي براي كتابهاي دارو شناسي بعدي بوده است اخيرا ماكس مايرهوف اين اثر را زير عنوان مقدمه اي در باب داروشناسي بيروني معرفي كرده است كه شامل چاپ متن و ترجمه اي از مقدمه ي كتاب الصيدله في الطب (كتاب داروسازي در پزشكي) بيروني است. مايرهوف در مقدمه گفته است.: بيروني از كتابهاي فراوان داروسازي كه در زمان او در مشرق ايران موجود بوده، استفاده كرده است. اين منابع شامل كتابهاي اطباي يوناني و سرياني (از روي ترجمه هاي عربي) و اطباي جهان اسلام ونيز بعضي كتابهاي هندي بوده است. سزگين نيز مقدار زيادي از اين منابع را شرح داده است.مطالبي از كتاب الصيدله در حواشي كتاب منهاج البيان في مايستعمله الانسان در ادويه ي مفرده تاليف ابن جزله (م 493 ق) آورده شده است

يك قرن بعد از بيروني، ابن جزله كتاب مشابهي به ترتيب الفبايي تاليف كرد كه وسعت كتاب بيروني را نداشت. جرجاني خود در كتاب ذخيره شرح مي‌دهد كه اداره ي داروخانه ي بزرگ بها الدوله در خط رزم به عهده ی او سپرده شده بود و او در اثر مراجعه بسیار زیاد افراد فرصت پرداخت به ساير امور بالاخص تاليف كتاب را به دست نمي‌آورده است.

اين موضوع نشان مي‌دهد كه جرجاني در طي انجام مديريت داروخانه لاجرم به طور مستقيم با گياهان دارويي، مواد دارويي گياهي و طبيعي و بالاخره ساخت داروهاي تركيبي سرو كار پيدا نموده و با مطالعه، تجربه و انجام آزمايشهاي مكرر در اين شاخه از علم پزشكي نيز مانند ساير قسمتها داراي تبحر و اطلاعات وسيع مي‌گردد كه در تدوين كتاب زبده الطب با ديد وسيع علمي‌داروهاي طبيعي را به سه دسته داروهاي معدني، گياهي و حيواني تقسيم بندي مي‌نمايد. اين تقسيم بندي، هنوز از اصلي ترين دسته بندي داروهاي طبيعي در جهان به شمار رفته و مورد استفاده مي‌باشد جرجاني مطالب مربوط به زهر شناسي را در كتب الاغراض الطبيه، در كتاب سوم يعني كتاب معالجات مورد بحث و بررسي قرار داده و در مورد درمان مسموميت ها و مواد سمي‌توضيحات قابل توجهي ارائه مي‌نمايد

از مطالب جالب توجه در اين زمينه نقل قولي است كه جرجاني نقل از روفس در مورد مسموم نمودن ديگران نموده و مي‌نويسد.

(.....بعضي ملوك، كنيزكان را به زهر بپرورند، چنانكه خوردن آن ايشان را عادت شود و زيان ندارد، اين از بهر آن كنند تا كنيزك را تحفه يا به حيله ديگر به خصمي‌يا دشمني كه ايشان را بود برسانند تا به معاشرت آن كنيزك هلاك شوند و مزاج آن كنيزك چنان گردد كه آب دهان او همه جانواران را هلاك كند و اگر آب دهان او بر زمين افتد مگس نزديك آن نشود)

شرح شناسايي تكامل ايجاد كننده ي مسمويمت در بيماران و وضعيت باليني بيماران مسموم بسيار دقيق و نشان دهنده ي دقت نظر و دانش عميق اين پزشك عاليقدر در اين زمينه مي‌باشد. از نيمه اول سده ي ششم هجري كتاب ترياق ابن تلميذ رونق يافت. از ديگر كتابهاي مشهور او قراباذين است كه در بين پزشكان و داروسازان رواج داشته است. دوره ي مغول و صفويان اعصار طلائي داروسازي علمي‌محسوب مي‌شود. داروهاي چند خاصيتي زمان ماسويه، جاي خود را به داروهاي اختصاصي دادند. بررسي داروها و اثرات هر يك به صورت حرفه اي درآمد و در اين ميان گروهي بودند كه براي پيشبرد اهداف خود از هيچ كوششي كوتاهی نمي‌كردند. پادشاهان مغول به رغم وقت زيادي كه در انتخاب وزيران و پزشكان خود مي‌كردند آدمهاي فوق العاده خرافاتي و ساده لوح بودند. از جمله ارغون، كه تحت تاثير حرفهاي جوكي هندي و اعتقاد به داروهاي سحرانگيز، اكسير جواني خواست و شياد هندي براي او معجوني ساخت كه جان سالم از آن به در نبرد و فداي خرافات و ساده لوحي خود شد. طرز ساختن اكسير جواني جوكي هندي در كتابهاي فارسي آمده است. البته جادوگري و اعتقاد به خواص معجزه آساي برخي از داروها مخصوصا در ايران هيچ وقت موجب نشد كه كارهاي علمي‌در اين زمينه متوقف شود. از كتابهاي معتبر داروشناسي مي‌توان از كتابهاي اصول تركيب الادويه، الادويه المفرده و قوانين تركيب الادويه القلبيه نجيب الدين سمرقندي (م 61 ه) نام برد

كتابي به عربي به نام ملايسع الطبيب جهله، در باب ادويه ي مفرده و مركب از يوسف بن اسمعيل خوئي معروف به ابن كبير كه در سال 711 ه تاليف شده است. و نيز كتاب اختيارات بديعي، علي بن حسين انصاري ملقب به حاجي زين الدين عطار كه در سال 770 ه نوشته شده است نام برد.

از ديگر كتابهاي داروشناسي كه تحت عنوان قراباذين آمده است مي‌توان از قراباذين شفايي، فارسي در ادويه ي مركبه از محمد بن حسين شفايي قراباذين محمد هاشم معروف به علوي خان قراباذين اعظم و اكمل، محمد اكمل خان حفید محمد اعظم خان هندي، فارسي چاپ هند قراباذين سلطاني، حكيم ميرزا احمد اختر هندي، به فارسي، چاپ هند. قراباذين كبير، مجمع الجوامع و ذخائر التراكيب، محمد حسين شيرازي. قراباذين معصومي، معصوم بن كريم الدين طبيب شوشتري نام برد.

 

2- تكنولوژي

با توجه به اينكه ساخت دارو با اثر بخشي مطلوب و در حد استانداردهاي جهاني، يك الزام و ضرورت در اين رشته مي‌باشد، شركت هاي داروسازي سعي مي‌كنند تا در انتخاب ماشين آلات و ورود تكنولوژي آخرين دست آورد جهاني را در حد امكانات مالي و موانع قانوني و سياسي موجود تهيه نمايند. البته تمام تلاش و دقت مسئوولين امر در اين خصوص و تحقق افكار و آراء در حد ايده آل و در فرض رفع موانع مالي، سياسي و قانوني، تكنولوژي وارده اولا در سطح مواردي است كه به تولید انبوه رسيده و از مراحل تحقيقاتي آن چندين سال مي‌گذرد. وهمچينن در اين مدت متدها و روش هاي توليدي جديد در حال بررسي و تحقيق مي‌باشد، كه منجر به تكنولوژي جديدتر و كاراتر مي‌گردد. بنابراين هر زمان، تكنولوژي انتخابي، بهترين و آخرين تكنولوژي موجودو در حال استفاده دنيا بوده و امكان ورود اين تكنولوژي به کشور مهیا گردد، مشکلات دیگری نیز گریبانگیر این صفت خواهد بود. اولا اینکه ورود هر تکنولوژی كه منجر به ساخت محصولي جديد مي‌گردد، نياز به ارتباط با ديگر اجزا سيستم توليد داشته و مي‌بايست بقيه اجزا زنجيره توليد نيز هماهنگ با تكنولوژي وارد شده، ارتقا يابند، بنابراين وقتي يك تكنولوژي جديد وارد مي‌شود. مديريت شركتهاي توليد كننده مي‌بايست تمهيدات لازم در اينخصوص را اجرا نموده و امكان استفاده بهينه از فن آوري جديد را مهيا سازند بنابراين گسترش فرهنگ استفاده از محصولات جديد دارویی معرفی فنی و ملمی محصولات جدید از طريق سمينار و ارسال نمونه و بروشور اطلاعاتي جهت متخصصين و ديگر راههاي اطلاع رساني، را مي‌بايست در دستور كار قرار داد، زيرا بازار مصرف بايستي آمادگي استفاده از محصول جديد را داشته باشد.