فهرست

خلاصه. 1

مقدمه. 2

ابزار و وسايل كتابت در دوران اسلام. 3

كتابخانه هاي تمدن اسلامي.. 3

الف: كتابخانه هاي شخصي.. 6

ب: كتابخانه هاي مساجد. 6

ج:كتابخانه هاي عمومي.. 6

معرفي برخي از كتابخانه هاي عمومي دوران اسلامي.. 7

كتابخانه حلب.. 7

كتابخانه شاپور. 7

كتابخانه سيد رضي.. 8

كتابخانه سيد مرتضي.. 8

د- كتابخانه هاي نيمه عمومي.. 9

كتابخانه فارس... 9

كتابخانه رامهرمز. 9

كتابخانه بصره. 10

كتابخانه ابن شاه مردان.. 10

كتابخانه صاحب بن عباد. 10

چگونگي اداره كتابخانه ها و نحوه در آمد و مخارج آنها11

شیوه های تهیه کتاب.. 11

کتابخانه های ایران اسلامی.. 12

دلايل افول كتابخانه هاي اسلامي.. 15

عوامل بروني.. 16

عوامل دروني.. 16

نتيجه. 17

يادداشت‌ها :18

Abstract20

دكتر غلامحسين سعيديان.. 22

چكيده. 22

كليد واژه‌ها23

مقدمه. 24

آذربايجان بزرگ و اميرخان تركمان.. 25

پي‌نوشت‌ها و توضيحات.. 36

منابع و مأخذ. 48

سياست‌هاي شاه عباس اول در رونق تجاري ايران.. 52

چكيده. 52

واژه‌هاي كليدي:52

مقدمه. 52

اقدامات شاه عباس اول در رشد و تجارت.. 57

الف- امینیت راه‌ها ئ مبارزه با راهزنان.. 60

ب- احداث راه و کاروانسرا60

ج- حمايت از اتباع خارجي ( بازرگانان و مبلغان مسيحي)62

د: استفاده از ارمنه در تجارت ابريشم. 66

نتيجه. 68

پي‌نوشت‌ها و يادداشت‌ها69

فهرست منابع. 73

عنوان مقاله:77

چكيده:77

كليد واژه‌ها78

مقدمه:78

الف: شهرها81

ب: رودها و رودخانه‌ها96

ج: درياها و درياچه‌ها97

د-كوه‌ها98

ه: دژها و قلاع. 99

و: اماكن جغرافيايي ديگر. 101

پي ‌نوشت‌ها103

فهرست منابع و ماخذ. 109

كتاب و كتابخانه در تمدن اسلامي و جايگاه آن در ايران و دلايل افول اين كتابخانه ها

 

خلاصه

با توجه به اهميت كتاب و كتابخانه در جهان اسلام، كه ناشي از تعاليم اين مكتب آسماني است، و وجود احاديث و روايات بيشماري از رسول اكرم و ائمه درباره دانش و پژوهش، جايگاه كتاب و كتابخانه در تمدن اسلام به وضوح آشكار مي شود.

در دوران تمدن اسلامي دو دوره كلي و بارز وجود دارد، دوران رشد و شكوفايي علم و دانش در اين تمدن، كه باعث به وجود آمدن كتابخانه هاي بسيار بزرگ و كاملي شد كه به كمك دانشمندان و محققان آن زمان به وجود آمدند و ديگر دوره افوق كه در اين دوره به دلايل مختلفي از جمله عوامل دروني و بيروني، افول علم و دانش و در كنار آن كم رنگ شدن نقش كتابخانه ها در جهان اسلام را شاهد مي باشيم.

 

كليد واژه ها: ايران- تاريخ- تمدن اسلامي – كتاب – كتابخانه ها

 

مقدمه

 

كتاب و كتابخانه در تمدن از درجه و جايگاه ويژه و والايي برخوردار بوده است. اين جايگاه بيشتر ناشي از تعاليم مكتب اسلام اس0ت. اسلام؛ مكتب علم و دانش، و مسلمانان را به دانش اندوزي توصيه مي كند. احاديث و روايات بيشماري از نبي اكرم و ائمه – عليهم السلام- درباره فضايل علم و دانش كه از طريق كتاب و كتابخانه منتقل مي شوند، وجود دارد.

با توجه به عنايت خاصي كه مكتب اسلام به علم و دانش داشته است و راه بهروزي و سعادتمندي را از آن علما مي داند، بديهي است كه توجه به كتاب به عنوان ابزاري با ارزش براي انتشار علوم در خور توجه و دقت است و نبايد فراموش كرد كه معجزه پيامبر اسلام خود، كتاب است و در دومين سوره قرآن كريم در ابتدا به كتاب اشاره دارد. " ذالك الكتاب لا ريب فيه هدي للمتقين" (بقره، 2).

اگر چه در روزگاران قديم، كتاب همچون زمان حال گسترش پيدا نكرده بود، و افراد با سواد و كساني كه مي توانستند بنويسند و بخوانند قشر وسيعي از جامعه نبودند، اما مسلمانان به ويژه در رابطه با اعتقادات ديني خود مبني بر حفظ و نگهداري قرآن كريم از دستبرد حوادث روزگار و ثبت و ضبط آنچه از پيامبر اسلام مي شنيدند، خود را موظف به نگارش مي دانستند و بر حفظ و نگهداري آنها مراقبت مي كردند.

مسلمانان هر چه از زمان پيامبر دورتر مي شدند، خود را به نگارش و ثبت و ضبط وقايع نيازمند تر مي ديدند و پا به پاي تكامل خط و به همراه حفظ و ضبط قرآن كريم و آثار پيامبران و معصومين براي كسب اطلاع و آگاهي از اندوخته هاي اقوام ديگر نيز، تلاش وافر مي نمودند.

 

ابزار و وسايل كتابت در دوران اسلام

مسلمانان در آغاز، تعاليم ديني خويش را از طريق به ياد سپاري به نسل هاي بعد و ديگران انتقال مي دادند. هر چند مواردي موجود است كه مسلمانان از پوست حيوانات و ديگر ابزار نوشتاري نيز استفاده مي كرده اند.¹

با پيدايش و ورود پاپيروس، مخصوصا، رونق صنعت كاغذ سازي در ميان مسلمانان، در عرصه تعليم و تعلم و كتابت دگرگوني عمده اي پديدار شد و به آن سرعت بخشيد. نبايد فراموش كرد كه ورود علوم و دانش يوناني و كشاكش فكري فرق و مذاهب اسلامي از ديگر عواملي بودند كه بر رونق بازار كتاب و حرفه هاي وابسته به آن افزودند.

 

كتابخانه هاي تمدن اسلامي

تاريخچه ايجاد كتابخانه و جمع آوري كتاب به عهد باستان باز مي گردد. بي شك كتابخانه و كتابداري ردپايي بر گذرگاههاي پيچاپيچ تمدن، از عهد باستان تا عصر حاضر، بر جا گذاشته است. ايجاد كتابخانه در روزگار باستان به سومريان، بابليان، آشوريان و مصريان نسبت داده مي شود.

سومريان، در حدود 2700 سال پيش از ميلاد مسيح كتابخانه هاي شخصي، مذهبي و ذولتي بر پا كرده بودند و مشهور است كه كتابخانه تلو[1] مجموعه اي متجاوز از 30000 لوح گلين[2] داشته است. بابليان كه تمدن سومريان را به ارث برده بودند، سبك نگارش و سرشت مواد نوشتني را حفظ كردند و مهم ترين كتابخانه در آن زمان كتابخانه بورسيپا[3] بود. اما كتابداري به منزله يك پيشه به دوران آشوريان باز مي گردد. آشور بانيپال، پاادشاه آشوري كه از 668 تا 626 قبل از ميلاد مي زيسته، نخستين مفسر كار كتابدار در نظر گرفته مي شود. تمدن باستاني مصريان همزمان با تمدن هاي سومريان، بابليان و آشوريان شكوفا شد. اما، مصريان از نظر شكل كتاب و مواد نوشتني با آنها تفاوت بسيار داشتند. ماده نوشتني آنها برگ پاپيروس بود، از قلم مو مانندي به منزله ابزار نگارش استفاده مي كردند. مصر باستان كتابخانه هاي بي شماري، از قبيل كتابخانه هاي شخصي، معبدي و بايگانيهاي دولتي داشت.

اما كتاب در اسلام، خود داستاني ديگر دارد: آغاز پيام وحي با فرمان خواندن، سوگند خوردن به قلم كه نمادي است براي نوشتن، فراخوان مكرر به تعليم و تعلم، پافشاري به كتابت، رويكرد گسترده پيروان آيين اسلام به فراگيري خواندن و نوشتن، همه و همه نمودهايي از اين گذشته است. به اينها بايد مصحف نويسي را نيز افزود كه خود فصلي پردامنه و درخور پژوهشي مستقل است. زيرا اهتمام ويژه مسلمانان به قرآن آنان را وا داشته است تا ظريفترين و دقيقترين ارايه ها را در نگارش و تزيين اين كتاب آسماني به كار گيرند.

مسلمانان از اواخر قرن دوم هجري به جمع آوري كتب علاقه زيادي نشان داده اندف اما دقيقاً معلوم نيست كه آغاز تشكيل كتابخانه به كدام سال و كدام شخص باز مي گردد. آن چه كه مشخص است اين كه كتابخانه هاي عمومي پديده اي متعلق به قرن چهارم هجري مي باشد. خزانه الحكمه ها كه پيش از دارالعم ها به وجود آمده بودند، به معني واقعي كلمه، عمومي به شمار نمي رفتند.²

مداركي وجود دارند كه حكايت از ايجاد كتابخانه هاي مساجد در قرن چهارم هجري دارند. در همان حال ممكن است كه آغاز كتابخانه هاي شخصي به شكل محدود آن مربوط به قرن سوم هجري باشد.

كتابخانه هاي جهان اسلام به چهار دسته تقسيم مي شوند:

الف- كتابخانه هاي شخصي

ب – كتابخانه هاي مساجد

ج- كتابخانه هاي عمومي

د- كتابخانه هاي نيمه عمومي

اين طبقه بندي تكيه بر بنيان گذاران و استفاده كنندگان از كتابخانه دارد. در كتابخانه خاي شخصي عمومي و نيمه عمومي بنيان گذاران افراد خاصي بودن و تنها ميزان استفاده كنند گان آنها را از جدا مي كنند. درحالي كه در كتابخانه هاي مساجد بنيانگذاران خاصي را نداريم.

الف: كتابخانه هاي شخصي

به آن دسته از كتابخانه ها گفته مي شود كه علما و دانشمندان براي استفاده‌هاي شخصي تاسيس مي كردند. مي توان گفت كه در ميان علماي شيعه – مثل علماي ساير مذاهب – بر پا داشتن كتابخانه هاي شخصي امري مرسوم بوده است اما دقيقا نمي توان مشخص كرد كه اولين كتابخانه شخصي را چه كسي پديد آورد و يا تعداد آنها چقدر بوده است. در ميان علماي شيعه كه داراي كتابخانه هاي شخصي بر جسته اي بودند مي توان از : محمد بن مسعود عياشي سيد رضي سيد مرتضي شرف الدين محمد و شيخ طوسي نام برد.

ب: كتابخانه هاي مساجد

مساجد قديمي‌ترين مراكز آموزشي در اسلام هستند. با توجه به توجه به جايگاه خاص مسجد در ميان مسلمان مردم علما و دانشمندان به مساجد كتاب وقف مي كردند و به اين ترتيب بود كه كتابخانه هاي مساجد به وجود آمدند و گويا در هرمسجد جامع بزرگ يك كتابخانه هم وجود داشت. ³

 

ج:كتابخانه هاي عمومي

اين دسته از كتابخانه ها به كتابخانه هايي گفته مي شود كه براي استفاده همگاني، بدون توجه به پايگاه اجتماعي، علمي و مذهبي استفاده كنندگان ساخته شده بودند. " در آغاز قرن چهارم هجري نياز به وجود يك كتابخانه عمومي بشدت احساس مي شد. نهظت علمي در اين دوره وسعتي قابل ملاحظه داشت. خزانه الحكمه ها به معناي واقعي كلمه عمومي نبودند... كه بايستي به كتابخانه هاي عمومي تبديل مي شدند، به اين ترتيب دارالعلم ها به وجود آمدند و به معناي واقعي كلمه عمومي بودند. به اين ترتيب كه جا و مكان و مستمري كافي و نيز قلم و دوات و كاغذ در اختيار مراجعان و محققان قرار مي دادند."⁴

كتابخانه هاي عمومي بخشي از دارالعلم ها و در واقع مهمترين بخش آنها را تشكيل مي دادند. پايه گذاران آنها گاهي چهره هاي برجسته حوزه هاي علمي بودند.

 

معرفي برخي از كتابخانه هاي عمومي دوران اسلامي

كتابخانه حلب

تاريخ بنياد اين كتابخانه مشخص نيست. اما دو چهره شناخته شده با آن پيوند خورده اند: سيف الدوله حمداني (356 ه.ق) در قرن چهارم و ثابت بن اسلم (460ه.ق) در قرن پنجم. اين كتابخانه داراي بيش از ده هزار جلد كتاب بود كه سيف الدوله و شايد اشخاص ديگر- وقف آن كرده بود. اين كتابخانه با تسلط فاطميان اسماعيلي بر حلب طعمه حريق شد. ⁵

 

كتابخانه شاپور

شاپور بن اردشير در سال 381 هجري موسسه اي را در محله بين السورين كرخ بغداد بنا كرد و به روايت بيشتر منابع، اسم دارالعلم بر آن نهاد. برخي منابع اسم دارالكتب را براي اين كتابخانه به كار برده اند. شاپور كه در زمان بهاء الدوله بويهي چندين نوبت به وزارت رسيد، پيش از آن به علت شغل كتابت، داراي فرهنگ غني و روابط دوستانه با دانشمندان بود. وي در اصل ايراني و شيعه مذهب بود و به همين جهت كرخ را به عنوان جايگاه كتابخانه برگزيد. اين كتابخانه در حدود ده هزار جلد كتاب در موضوعات مختلف مانند: علوم ديني، ادبيات، فلسفه ، نجوم، هندسه، پزشكي و ديگر شاخه هاي علم داشت.

هر چند اين كتابخانه موسسه اي شيعي بود و توسط شيعيان اداره مي شد، اما فرق مختلف تسنن نيز در اين كتابخانه جاي خود را داشتند. بنابر اين كتابخانه شاپور فقط به شيعيان بغداد اختصاص نداشت، بلكه در دسترس كليه ساكنان اين شهر بود. ⁶

 

كتابخانه سيد رضي

با آن كه سيد رضي ( 406ه.ق) از چهره هاي شناخته شده و مشهور قرن هاي چهارم و اوايل قرن پنجم هجري است، از دارالعلم او اطلاعات اندكي در اختيار داريم. سيد رضي در بغداد دارالعلمي ساخت كه خود نيز در آن كتابخانه درس مي گفت و دانشجويان براي شنيدن درس و استفاده از كتابها بدان مركز مي رفتند. سيد رضي از اموال شخصي خود هزينه هاي كامل دانش اندوزان را پرداخت مي كرد.

 

كتابخانه سيد مرتضي

سيد مرتضي (436 ه.ق) همانند برادرش، سيد رضي، از شخصيت هاي علمي و سياسي شيعي در قرن پنجم است. طبق برخي از منابع وي مدتي ناظر كتابخانه شاپور بود. او دارالعلمي در بغداد بنا كرد كه در حدود هشتاد هزار جلد كتاب داشت. اين كتابخانه پس از كتابخانه عمومي بني عمار در طرابلس، بزرگترين كتابخانه بود. وي نيز به شاگردانش ماهانه مرتبي و مقرري پرداخت مي كرد. از شاگردان او مي توان از شيخ طوسي نام برد.

 

د- كتابخانه هاي نيمه عمومي

كتابخانه هاي نيمه عمومي به كتابخانه هايي اطلاق مي شود كه بنيان گذاران، آنها را براي استفاده شخصي خويش بر پا مي كردند و در همان حال تمام اقشار مردم نمي توانستند از آنها بهره گيرند و فقط طبقات بالاي مردم توانايي ورود به كتابخانه ها را داشتند. اين كتابخانه ها به امرا، پادشاهان و حكامي وابسته بودند كه بيشتر كتابخانه ها را براي مصالح سياسي و ستايش انگيزي فرهنگي خويش داير مي كردند.⁷ اين دسته از كتابخانه ها نيز به محققان كمكهاي مالي مي كردند و زمينه پژوهشهاي آزاد آنها را تامين مي نمودند ⁸. از اين گونه كتابخانه ها مي توان به موارد زير اشاره نمود:

كتابخانه فارس

اين كتابخانه توسط عظد الدوله در فارس تاسيس شد. اين كتابخانه از كتابخانه هاي معتبر زمان خويش به حساب مي آمد و در مورد آن ، مقدسي از جغرافيدانان و سياحان بنام قرن چهارم ، در توصيف اين كتابخانه چنين مي نويسد: اين كتابخانه زير نظر يك كتابدار، از نيكو كاران شهر اداره مي شود. هيچ كتابي وجود ندارد كه در دانشگاههاي گوناگون تصنيف شده باشد و در آن وجود نداشته باشد. اين كتابخانه داري فهرستهايي است كه موجودي آن در آنها نوشته شده است.

كتابخانه رامهرمز

اين كتابخانه در شهر رامهر مز ، در كنار خليج فارس ، توسط ابن سوار كانب ساخته شد. كه در آن موقوفاتي نيز وجود داشت.

كتابخانه بصره

كتابخانه بصره نيز توسط ابن سوار كاتب در شهر بصره ساخته شد. كه نسبت به كتابخانه رامهرمز بزگتر و گسترده تر بود. به كساني كه در اين كتابخانه بطور مستمر مطا لعه و تحقيق مي كردند ماهيانه پرداخت مي شد و در آنجا هميشه يك استاد كلام معتزلي تدريس مي كرد 9

كتابخانه ابن شاه مردان

اين كتابخانه نيز در شهر بصره واقع بود و به آن كتابخانه بصره نيز مي گفتند كه توسط وزير ابو كاليجار ديلمي، ابو منصور بن شاه مردان ساخته شده بود. در اين كتابخانه نوزده هزار جلد كتاب وجود داشت. ¹⁰

كتابخانه صاحب بن عباد

اين كتابخانه در شهر ري كه يكي از كانونهاي تشيع بود ساخته شده بود. اين كتابخانه به ادعاي آرتور بوپ به اندازه مجموع كتابخانه هاي اروپا در قرن دهم ميلادي كتاب داشت. تعداد كتابها به روايت خود صاحب به دويست و ششهزار جلد مي رسيده است.

استفاده از اين كتابخانه نه تنها رايگان بود بلكه براي تشويق امر آموزش و پژوهش به هر محقق 1000 در هم نيز پاداش داده مي شد. ¹¹ اين كتابخانه با ارزش با يورش محمود غزنوي به ري ، به آتش كشيده شد و كتابهاي كلامي ، فلسفه و. نحوي آن در پاي دار علما سوختند و بقيه كه در حدود صد بار شتر بودند به خراسان فرستاده شدند. ¹²

چگونگي اداره كتابخانه ها و نحوه در آمد و مخارج آنها

اداره كتابخانه ها در آن زمان بدين شكل بود كه يك نفر به عنوان سر پرست بر كار كاركنان كتابخانه نظارت مي كرد. عزل و نصب كتابداران و كارمندان با او بود و به كليه امور ادري كتابخانه نظارتد مي كرد. شخصي نيز به عنوان مدير فني يا كتابدار نيز وجود داشت كه به كارهاي غير اداري رسيدگي مي كرد و افرادي را كه در زير دست او بودند، راهنمايي مي نمود. اين افراد در كتابخانه ها عبارت بودند از:چند تن وراق و نساخ براي نسخه برداري از كتابها، صحاف براي جلد كردن آنها و تذهيب كاراني براي طلا كاري و تزيين كتابها، زير دست مدير فني يا همان كتابدار در كتابخانه ها مي كردند.

کتابخانه های عمومی و نیمه عمومی، عمدتاً از طریق موقوفاتی که واقف بر آنها در نظر می گرفت، تامین مالی می شدند. اما در این میان می توان از کمکهای مردمی و مخصوصا امرا و سلاطین نام برد.

 

شیوه های تهیه کتاب

تشکیل و گسترش کتابخانه ها، از طریق کار نسخه برداران و نیز از طریق کتابهایی که برای شخص موسس تالیف می شده و اهدای کتابهای نفیس برای ابراز مراتب حق شناسی به موسس و بالاخره از طریق خریدارای منظم کتاب صورت می گرفته است. اما در میان تمام شیوه ها ، شیوه وقف قابل توجه تر است.

 

کتابخانه های ایران اسلامی

کتابخانه های اسلامی با گسترش علم و دانش توسعه یافت. از این رو قرن اول هجری طبعاً دوره آغاز و پیدایش بوده است. از قرن دوم تا ششم هجری و نیز کمی از اوایل قرن هفتم هجری دوران تکامل و اوج پیشرفت کتابخانه های اسلامی به شمار می رود و دوره انحطاط و افوق از اواخر قرن هفتم با هجوم اقوام بیگانه و علل دیگر شروع می شود.

ایران یکی از کشورهای پهناور اسلامی، آن روزگار محسوب می شد، به تنهایی طی قرن های نخستین اسلامی بیش از 600 کتابخانه را دارا بود که آوازه برخی از آنها در سراسر جهان پیچده بود. همین عامل باعث شد تا بسیاری از دانشمندان از دورترین نقاط جهان اسلام یعنی اندلس و دیگر نقاط به ایران آمده و از کتابخانه ها و مراکز فرهنگی این کشور بهره ها ببرند. ¹³

از قدیمی ترین کتابخانه های ایران اسلامی می توان از کتابخانه ابوالوفا بن سلمه در همدان نام برد که آثار مهمی درباره موضوعهای مرسوم در سده سوم هجری در آن گرد آمده بود.

کتابخانه رصد خانه مراغه که به همت خواجه نصیر الدین طوسی در جوار رصد خانه برپا شد و کتابهایی که از غارت کتابخانه های شهرهای بغداد، دمشق، حلب، موصل، خراسان، الموت، سمرقند، بخارا، مرو، قزوین، ساوه و نیشابور بدست آمده بود، در آنجا جمع آوری شد. همچنین خود خواجه، مامورانی را به اطراف عالم می فرستاد که هر جا کتاب مفیدی یافتند،‌ خریداری شود، در اثر تلاش وی در مدت کوتاهی کتابهای رصدخانه به چهارصدهزار جلد رسید. ¹⁴

از دیگر کتابخانه های اسلامی، کتابخانه شیخ صفی الدین اردبیلی، که از کتابخانه های مشهور سده هشتم هجری است را باید نام برد. مریدان شیخ کتابهای بسیاری به این کتابخانه هدیه کردند، که نسخه های خطی به جای مانده از آن کتابخانه حاوی ارزش تاریخی زیادی است. در دوره حکومت فتحعلی شاه قاجار به هنگام رویدادهای آذربایجان (جنگ ایران و روس) کتابهای این کتابخانه به وسیله فاتحان روس به عنوان امانت به منظور مطالعه و استنساخ به تفلیس برده شد و هم اکنون در موسسه شرق شناسی لنینگراد نگهداری می شود. ¹⁵

آل سامان در خراسان و ماوراء النهر حکومت نیرومندی تشکیل دادند که در قرن چهارم به عظمت و قدرت خود رسید؛ آنان که مروج مذهب اسماعیلیه بودند، دربخارا، مقر حکومت خود، کتابخانه ای مفصل ایجاد کردند.

کتابخانه نوح بن منصور در هر فن از علوم اسلامی در آن کتابی یافت می شد. به قول ابن سینا توصیف آن کتابخانه آمده است: " در آن کتابخانه برخی از کتابها را دیدم که اغلب مردم نام آنها را هم نشنیده اند و نسخه هایی را مشاهده کردم که تا آن روز ندیده بودم و دیگر پس از آن روز ندیدم..." به گفته او اتاقهای زیادی وجود داشت و هر یک آکنده از صندوقهای کتاب بوده است. ¹⁶

از مشهور ترین کتابخانه هایی ایران می توان از کتابخانه مسعود بن ابراهیم غزنوی که کتابدار آن مسعود بن سعد سلمان، شاعر معروف قرن ششم بوده یاد کرد. همچنین کتابخانه امام محمد غزالی در شهر طوس، کتابخانه صابونیه در نیشابور، کتابخانه نظامیه نیشابور، کتابخانه رشید الدین و طواط در خوارزم از مراکز فرهنگی مهم ناحیه خراسان بزرگ بوده اند. ¹⁷

 

[1]- Tello

[2]- Clay plate

[3]- Borsippa