مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

چکیده. 1

مقدمه. 2

عوامل موثر در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلامي.. 3

الف)عوامل درون ديني.. 3

ب)عوامل برون ديني.. 4

سهم اهل بيت(ع)در پيدايش و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامي.. 5

طبقه بندي علوم. 6

علوم و معارف اسلامي.. 7

علوم غير اسلامي.. 15

منابع. 23

 نقش اهل بيت(ع) و شيعيان در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلامي

چکیده

نقش اهل بيت(ع) و شيعيان در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلاميبه نظر مي رسد اسلام که داعيه دار کامل ترين دين الهي براي سعادت بشر است؛بايستي بتواند همه ابعاد زندگي مادي و معنوي انسان را پوشش داده و از چيزي فروگذار نکرده باشد؛اما چه شده که اکنون مسلمين و امت هاي اسلامي با برخورداري از ديني جامع و متکامل،اين چنين در ضعف و فرودستي به سر مي برند.تسامح مسلمانان در ثبت و ضبط دستاوردهاي علمي و فرهنگي خود،سرخوردگي و خود باختگي متفکران اسلامي در برابر انديشه هاي نوگرايانه غرب،انکار برتري هاي علمي و فرهنگي مسلمين توسط غيرمسلمانان و بالاخره باورداشت درجه چندم بودن ملتهاي مسلمان به واسطه القائات بيگانگان؛از مصاديق و علل اين ظلم عظيمي است که در حق اسلام و مسلمين رفته است. در اين مقاله برآنيم تا با نيم نگاهي به سير تکون فرهنگ و تمدن اسلامي،به بيان نقش برجسته مسلمين- بالاخص اهل بيت(ع)و شيعيانشان- در شکل گيري فرهنگ،تمدن و دانش بشري بپردازيم.

کلمات کلیدی:اهل بیت (ع) شیعیان، فرهنگ اسلامی، تمدن اسلامی، دانش بشری

مقدمه

هجوم فکري غرب براي استحاله فرهنگي مسلمانان،زمينه دست درازي و هجمه سرزميني بيگانگان را فراهم کرد و استعمار همه جانبه ملتهاي مسلمان را به وجود آورد.اين امر– صرف نظر از عوارض آن- همچون شوکي بر پيکره جهان اسلام،سبب شد تا امواجي حياتي در جهان اسلام به وجود آيد و تلاشهاي مستمري از سوي دلسوزان و متعهدان مسلمان براي بيداري مسلمين از اين خواب گران آغاز گردد.اين سلسله حرکات پيوسته تاريخي نهضتي را با نام «بيداري اسلامي» يا «دعوت به بازگشت به اسلام» صورت داد تا مسلمانان را نسبت به سرمايه هاي عظيم مادي و معنوي خود و ميراث گرانبهاي باقي مانده از نسلهاي گذشته آنان آگاه گرداند.در اين راستا مواضع مختلفي شکل گرفت که ماهيت هر يک با ديگري متفاوت مي نمود و نام هاي گوناگوني نيز در اين جريانها مورد استفاده قرار گرفت:اصلاح طلبي،سلفي گري،بازگشت به خويش،نوگرايي،بيداري اسلامي و... .

بيدارگران اسلامي کوششهاي فراواني را براي بازگرداندن خودباوري به امم اسلامي و افشاي غارتگري هاي انجام شده نسبت به سرمايه هاي علمي و فرهنگي مسلمين را آغاز کردند و در سايه اين مجاهدتها نشان دادند که بسياري از آنچه اکنون غرب در اختيار دارد،برگرفته از علوم و معارف خود آنهاست.چنانچه کنکاشي در سير تکون فرهنگ و تمدن اسلامي از گذشته تا کنون داشته باشيم؛خواهيم ديد که مسلمين در طي گذر از مراحل مختلف،علاوه بر افزودن بر غناي علوم زمان،خود مبدع بسياري علوم ديگر بوده اند و در بسياري از علوم جديد که غرب مولد آن بوده نيز گوي سبقت را از غربيان ربوده و پيشتاز اين عرصه ها شده اند.

برخي بر اين باورند که رشد و توسعه فرهنگي مصادف با ظهور اسلام را نمي توان به فرهنگ اصيل اسلامي مستند نمود چرا که مسلمانان در صدر اسلام و پس از پيامبر(ص)التزام عملي و پايبندي لازم به اسلام را نداشته اند و مسلما چنين افرادي نمي توانستند پايه گذار چنين فرهنگي در دنياي بشري باشند.اينان معتقدند اين فرهنگ و تمدن به وسيله افرادي شکل گرفته که داراي گرايش هاي اسلامي بوده و به دين اسلام گرويده بودند و گرنه از ميان خود مسلمانان و جامعه اسلامي چنين حرکتي صورت نگرفته است.اما در پاسخ چنين ادعاي باطلي مي توان گفت: چرا از اين تمدن برخواسته از حجاز،پيش از اسلام خبري نبود؟ و يا چرا شخصيت هاي شهير و درخشاني مثل ابوعلي سينا،فارابي و ديگران پيش از اسلام ظهور نکردند؟ در ثاني برخي از مظاهر تمدن - مثل سبکهاي معماري اسلامي- تنها بر اساس آموزه هاي فرهنگ اسلامي معنا مي شوند و آموزه هاي دين اسلام نيز بر رشد و توسعه فرهنگ انساني تاکيد داشته و به نيازهاي مادي و معنوي انسانها بيشترين توجه را مبذول مي داردکه اينها همگي از پشتوانه هاي ايجاد فرهنگ و تمدن اسلامي به شمار مي آيند.

عوامل موثر در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلامي:

عوامل مختلفي در شکل گيري فرهنگ و تمدن اسلامي تاثير داشته و توانسته اند در کنار يکديگر مجموعه فرهنگ و معارف اسلامي که متشکل از آيينها و باورهاي اسلامي است را ارائه نمايند:

الف)عوامل درون ديني:

1. رابطه انسان، خدا و هستي: در اين ساحت،نگاه اسلام به خدا،انسان و هستي،نگاهي بي بديل بوده که فلسفه خلقت و زندگي را متفاوت از ديگران مي بيند که به تبع آن،انسان شريف و صاحب کرامت به عنوان مظهر خدا و محور خلقت،در شناسايي جهان پيرامون خود دستآوردهايي عميق و متمايز از ديگران ارائه خواهد کرد.

2. خردورزي: از نظر قرآن وظيفه شخص پيامبر(ص)و مومنان اين است که حقيقت دين را با استدلال براي مردم تشريح کنند[1].بديهي است که اسلام آزادي در پذيرش دين و سفارش به تعقل در امورات آن را سر لوحه دستورات خود قرار داده و هيچ گاه ديدگاه هاي خود را بر مردم تحميل نمي کند که مستشرقين نيز خردمندانه بودن آيين محمد(ص) را اصلي ترين عامل در گسترش زود هنگام آن دانسته اند.
3. علم آموزي: حجم عظيمي از آنچه در آيات و روايات درباره فضيلت علم،توصيه به تعليم و تعلم، جايگاه عالمان در اسلام و اهميت کتاب و کتابت آمده است،گواه بزرگي بر نقش اسلام در شکل گيري فرهنگ و تمدن عظيم بشري در قرون گذشته است.
4. نوع آموزه هاي ديني: سادگي،جامعيت،جاودانگي و فطري بودن آموزه هاي ديني؛مقبوليت خاصي را در دل مسلمانان به وجود آورد که به خودي خود سرعت رشد و گسترش فرهنگ ديني اسلام را فزوني بخشيد.
5. سيره عملي مسلمين: از عوامل مهم و تاثير گذار بر نفوذ فرهنگ اسلام در ديگر جوامع،اعتقاد عملي مسلمانان(رهبران،حاکمان و پيروان)به آموزه هاي الهي دين بود و نمي توان آن را حاصل جنگ و قدرت قهري فتوحات اسلامي دانست؛در واقع عامل انساني هر حرکتي است که نقش اول را در پيشبرد آن حرکت ايفا مي کند و شايد يکي از موثرترين عوامل نفوذ و گسترش اسلام در طي فتوحات اسلامي،حسن سلوک،ساده زيستي و نيک رفتاري مسلمانان با ديگران بود که بيش از هر چيز ديگري اثرگذار بوده است.

ب)عوامل برون ديني:

1. رفع نقاط ضعف و جذب نقاط مثبت ديگر تمدن ها: فرهنگ برخواسته از اسلام به سبب بروز و ظهور از يک سرزمين خشک و سوزان با مردمي باديه نشين و بدوي،به خودي خود قدري از ديگر فرهنگها متمايز بود ولي در عين حال آميزه اي شد متاثر از آنها؛به گونه اي که عناصري را از فرهنگ و تمدن يوناني،هندي و ايراني جذب و فرهنگي جديد و متکامل با سيمايي مخصوص ارائه نمود؛تمدن و فرهنگي که زير بناي آن برساخته از آموزه هاي اصيل ديني بود.
2. نهضت ترجمه: با استقبال اسلام از ديگر اندشه ها و گشودن آغوش باز به روي علوم مختلف ديگر مناطق،جريان عظيمي در شکل گيري علوم در جهان اسلام شد که از آن با نام «نهضت ترجمه» ياد مي کنند.اولين گام در اين راه،ترجمه آثار تمدنهايي چون يونان،روم،ايران و هند بود که داراي بالاترين پيشرفتهاي علمي و فرهنگي آن زمان بودند و در اندک زماني با يادگيري زبانهاي بيگانه به عنوان فني نادر و پر ارزش؛اشتياق به ترجمه متون علمي و آگاهي از علوم مختلف بالا گرفت و با تاسيس «بيت الحکمه»ها،هر آنچه از علوم در دسترس بود گردآوري و ترجمه شد و در اختيار دانشمندان اسلامي قرار گرفت.البته اين نهضت پس از دو قرن رو به افول نهاد؛چرا که منابع غير عربي،ديگر چيزي براي ارائه نداشتند و سطح رشته هاي علمي به سطحي بالاتر از سطح آثار ترجمه شده رسيده بود.[2] .بسياري از مورخان بر اين باورند،مسلمانان در طي اين فرآيند،مهمترين نقش را در انتقال علوم به غرب ايفا کردند؛چرا که آنها با ترجمه علوم از يوناني به عربي،دانش بشري را به مدت چند قرن در خود نگه داشته و در نهايت پس از دوران رنسانس و پيدايش نهضت ترجمه علوم از عربي به لاتين،علوم و معارف نزد خود را به غرب باز پس دادند.در واقع مسلمانان ميراث داراني امين،براي فرهنگ و تمدن غرب بودند؛کما اين که بر غناي آن نيز افزودند. [3]

3) شکل گيري مراکز و نهادهاي علمي: با شکل گيري جامعه اسلامي و تکامل نظام اجتماعي آن،به تدريج نهادها و مراکز آموزشي به و جود آمدند که نقش مهمي در شکل گيري و گسترش علوم و فنون مختلف داشت.نخستين اين مراکز که به طور اختصاصي به مباحث علمي ومطالعاتي مي پرداخت؛«بيت الحکمه» بود که محل تجمع دانشمندان و به ويژه مترجماني بود که کتاب هاي علمي و فلسفي را به عربي و سرياني ترجمه مي نمودند؛اولين آنها بيت الحکمه بغداد بود که بيشتر به فلسفه،علوم رياضي و علوم طبيعي مي پرداخت.از جمله مراکز ديگر دارالعلمها بودند که به نوعي کتابخانه هاي عمومي به حساب مي آمدند و مجموعه اي از کتب گردآوري شده در علوم مختلف در آنها موجود بود؛مانند دارالعلم فاطميون در مصر و دارالعلم موصل.از ديگر مراکز علمي،نظاميه ها بودند که محل تعليم و تربيت بوده و به نوعي حکم مدرسه و دانشگاه را -به عنوان يکي ديگر از پايگاه هاي تاسيس کتابخانه در کشورهاي اسلامي- داشتند که از جمله مدارس مشهور مي توان نظاميه بغداد و نيشابور را نام برد.

شايان ذکر است که از مهم ترين و اولين مراکز علمي و آموزشي در اسلام،مساجد و از صدر اسلام بيشتر امورات ديني و اجتماعي مسلمين در مساجد رسيدگي مي شد و حلقه هاي درس ائمه(ع)و شاگردان ايشان نيز در مساجد برپا بود.حتي پس از ساخت و توسعه مدارس،مساجد جنبه تربيتي و آموزشي خود را حفظ نمودند.برخي مساجد مانند مسجد اموي دمشق و مسجد جامع الخطيب اصفهان،علاوه بر تشابه در نقشه معماري با مدارس،گاهي کلاسهاي درس نيز درآنها تعبيه شده بود و شامل کتابخانه هايي نيز بودند.

[1]. سوره نحل،آيه 25

[2]. دانشنامه جهان اسلام،ج7.

[3]. آلفونسو نلينو،کرلو،تاريخ نجوم اسلامي،ترجمه احمد آرام،تهران،1343؛ به نقل ولايتي ج1،ص50-30