مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده. 1

مقدمه و طرح مسئله. 2

چهارچوب مفهومی.. 2

روش شناسی.. 4

مدلول جنسیتی در گفتار امام خمینی (ره(9

دوران قبل از انقلاب... 9

دوران پس از انقلاب اسلامی.. 12

زنان فراتر از نقشهاي سنتی.. 14

نتیجه گيري.. 16

منابع. 20

بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (ره)

چکیده

این مقاله بر آن است تا نشان دهد که جنسیت به عنوان یک برساخته گفتمانی چگونه از دو دهۀ پیشاز انقلاب اسلامی و دوران استقرار نظام جمهوري اسلامی در سرمایۀ کلامی امام خمینی (ره) به گونهاي متفاوت از ظرفیت نظام زبانی، مناسبات قدرت، مقاومت مندرج در گفتمانهاي سنتی و مدرنیزاسیون دوران پیش ازانقلاب درون بستري از رخدادهاي سیاسی و اجتماعی ساخته شده و مرزهاي مألوف و تعیینکنندة هویتهاي زنانه/ مردانه را تثبیت یا متحول نموده است. به این منظور، معناي مدلول زنانه/ مردانه در گفتار ایشان را به عنوان مهمترین الیت سیاسی و سمبلیک در گفتمان نواندیشی دینی و انقلابی، در پیوند با دالهاي کانونی گفتارهاي رقیب حاضر در متن منازعۀ سیاسی شامل گفتار رسمی حکومت پهلوي و روحانیت سنتی و با استفاده از روش و نظریه تحلیل تاریخی- گفتمانی روث وداك مورد مطالعه و بررسی قرار داده و دریافته ایم که زن درآینه کلام امام خمینی(ره) در پیوند با مقولاتی چون ارزشهاي اسلامی، انسانیت، آزادي، برابري، شجاعت، حق و حتی تکلیف مشارکت در تعیین سرنوشت خود و... بر خلاف دو نظام معنایی سنتی و مدرن، به عنوان سوژه اي فعال، آگاه، انتخابگر و مسئول ساخته شده است و نه در مقابل بلکه در کنار مرد و نه در عرصهاي خاص که درهمه شئون زندگی فردي، اجتماعی و سیاسی عهدهدار وظیفه ساخت و حفاظت از نظم سیاسی مبتنی بر اسلام وارزشهاي الهی آن معرفی میشود.

واژه هاي کلیدي: زنان، گفتمان، سنت، مدرنیته، انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره)، نقشهاي اجتماعی،مشارکت سیاسی.

مقدمه و طرح مسئله

انقلاب اسلامی بیتردید سهم عظیمی در سامان هویت ملی و مذهبی جامعۀ ایران داشته و از این روشناخت همه ابعاد و سطوح مختلف آن از اهمیتی ویژه برخوردار است. به رغم پژوهشهاي گستردة داخلی وخارجی دربارة آن، چگونگی مشارکت زنان در مبارزات انقلاب اسلامی و دولت پس از آن کمتر مورد تأمل تاریخی گفتمانی قرار گرفته است.

در واقع مشارکت اجتماعی و سیاسی گسترده و یکپارچۀ زنان آن هم با شکلی متفاوت از الگوهاي مرسوم سنتی یا مدرن در عرصۀ مبارزات انقلابی و استمرار آن در دورة پس از انقلاب در مقایسه با شرایط تاریخی زیست اجتماعی زنان در ایران تحولی بنیادین را حکایت میکند و تلاش براي ارائه پاسخی شایسته به پرسش اصلی این نوشتار دربارة چگونگی وقوع این تحول در حیات سیاسی و اجتماعی زنان ایران، توجه مارا فراتر از نظم معنایی حاکم در گفتمانهاي سنّتی و مدرنیزاسیون - که هر یک به صورتی متفاوت دربازتولید فرهنگ مردسالار مسلط بر زندگی زن ایرانی مؤثر بوده و لذا نمیتوانستند در فرایند چنین تحولاتی سهمی مؤثر ایفا کنند- به نظام معنایی مسلط بر مبارزات انقلابی و دوران پس از انقلاب و در کانون آن گفتار امام خمینی (ره) به عنوان برجسته ترین الیت سیاسی و مذهبی زمانه خود و مهمترین تدوین کنندة این گفتمان معطوف میسازد و چنین فرض میشود که این سوژگی جدید زنانه در پرتو ظرفیت کلامی امام خمینی (ره) در سالهاي پایانی حکومت پهلوي تأسیس و در دوران رهبري ایشان در نظام جمهوري اسلامی تثبیت شده است. بر این اساس، پس از طرح چهارچوب مفهومی و روشی و ارائه تصویري از افق تاریخی، مهمترین محورهاي معنایی و سوژه ساز در کلام امام خمینی (ره) دربارة زنان را در بخشهاي آتی مقاله به بحث خواهیم گذاشت.

چهارچوب مفهومی

تحلیل گفتمان به عنوان یک گرایش مطالعاتی میان رشتهاي از دهۀ 1960 به طور روز افزونی توجه خود را به ساخت و کارکرد اجتماعی زبان به عنوان پدیدهاي تاریخی و فرهنگی معطوف نمود و مدعاي فلسفی زبانشناسی ساختارگرا و پساساختارگرا مبتنی بر ساخت و تغییر واقعیت از طریق زبان را به عنوان نقطۀ عزیمت خود قرار داد، به دلیل بنیانهاي نظري متنوع (یورگنسون و فیلیپس 4 :2002 ،) استفاده زنان فراتر از نقشهاي سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (ره) عمومیتیافتۀ مفهوم گفتمان در رشته هاي مختلف و کاربرد آن در سطوح متفاوت نظریه پردازي و روششناختی، (وداك، 2008 ،2 )با طیفی از رهیافتهاي گوناگون تحلیل گفتمان مواجه هستیم که به رغم اشتراك در مفروضات نظري و هستی شناختی، هر یک از استراتژيها و رویه هاي متفاوت در پژوهش بهره میگیرند و بدیهی است انتخاب هر رویکرد به طور خاص یا ترکیبی از این رویه ها، در تحلیل چگونگی تحول مورد نظر در هویت زن به تعریف پذیرفته شده از گفتمان و رهیافت نظري اخذ شده بستگی خواهد داشت.

تأکید بر ضرورت تئوریزه کردن، توصیف ساختارها و فرآیندهاي اجتماعی خالق متن و سوژه هاي اجتماعی- به عنوان یکی از صاحبنظران تحلیل انتقادي گفتمان، در رویکرد تاریخی- گفتمانی خود، باتاریخی استدلال میکند که همه اطلاعات پسزمینه اي (تاریخی) براي تحلیل و تفسیر لایه هاي گوناگون متن گفتاري یا نوشتاري میبایست به طور نظاممندي به هم گره زده شوند (وداك، ب 2001 ،67 )در این رویکرد، تمامی بافتهاي تاریخی گفتمان در فرآیند تولید و تفسیر متن مورد توجه قرار میگیرد. وي همچنین بر این عقیده است که قدرت از زبان ناشی نمیشود بلکه زبان میتواند در اعمال قدرت یا به چالش کشیدن آن، مقاومت در برابر آن یا مغلوب کردن نهایی آن بهکار رود (وداك، الف 2001 :12). به بیان دیگر، وداك، مفهوم قدرت، تاریخ و ایدئولوژي را به عنوان مفاهیم کلیدي در تحلیل انتقادي گفتمان معرفی میکند.

وي با در نظر گرفتن زبان به عنوان شکلی از کردار اجتماعی (وداك، ب 2001 :65 و 66 )وجود رابطهاي دیالکتیکی میان کردارهاي گفتمانی – زبانی و حوزه هاي خاص عمل را (از جمله موقعیت،چارچوبهاي نهادي و ساختارهاي اجتماعی) که کردارهاي گفتمانی درون آنها جاي میگیرند مفروض میگیرد. به عبارت دیگر وداك، گفتمانها را هم به مثابه کردارهاي اجتماعی- گفتمانی و هم غیرگفتمانی وبه عنوان پی ساخته هاي آنها در نظر میگیرد.

وداك گفتمان را امتزاج پیچیدهاي از کنشهاي گفتمانی میداند که بهطور همزمان و پیدرپی با هم مرتبط بوده و خود را درون و میان حوزه هاي اجتماعی کنش، ژانرها، نشانه ها و متون گفتاري یا نوشتاري نشان میدهند (وداك، ب 2001 :65 ).به عقیده وي، این روابط در واکنشهاي سیاسی که در ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم با قدرت و ایدئولوژي شکل میگیرند، نمایان میشوند.

به طور کلی مهمترین مفروضات نظري تحلیل تاریخی – گفتمانی وداك را میتوان به شرح زیر برشمرد:

1ـ زبان پدیدهاي اجتماعی و داراي کارکردي سیاسی است؛

2ـ نه تنها افراد، بلکه گروه ها و نهادهاي اجتماعی نیز معانی و ارزشهاي مخصوصی دارند که در زبان مورد تأکید قرار میگیرد؛

3ـ متنها، قطعه هاي زبانی یک ارتباط هستند که در پیوندي تنگاتنگ با سایر اطلاعات پسزمینهاي تولید، تثبیت و یا متحول میشوند؛

4ـ خواننده / شنونده در رابطه با متن، مصرفکنندة منفعل نبوده و همواره در بازتولید یا به چالش کشیدن روابط قدرت مندرج در آن کنش سیاسی فعالی را نشان میدهند؛

5- کاربردهاي متعدد زبان در سطوح و متون مختلف همواره حول محور خاص در راستاي حفظ یا تغییر وضعیت تاریخی مشخصی عمل میکند.

روش شناسی

مبتنی بر چهارچوب نظري برگرفته در این پژوهش به نظر میرسد از میان رویکردهاي مختلف روش تحلیل گفتمان، رویکرد روش شناختی روث وداك از کارآیی بیشتري برخوردار باشد. وي براي عملیاتی کردن رویکرد تاریخی- گفتمانی خود، به پنج نوع استراتژي گفتمانی اشاره میکند که هر یک در بازنمایی منفی «دیگري» و مثبت «خود» در قالب منازعات گفتمانهاي رقیب به کار گرفته میشود (میر، 2001 ،27؛ وداك، ب2001 :73 )در واقع این استراتژيها به طرحهاي عامدانۀ کردارهاي گفتمانی اشاره دارد که با هدف سیاسی، اجتماعی، روانشناسی و زبانشناسی خاص اتخاذ میشوند و هر یک در سطوح متفاوت پیچیدگی وسازمان زبانشناختی جاي دارند. این استراتژيها عبارتند از:

1ـ استراتژيهاي ارجاعی یا انتسابی:این استراتژي برابر طرحهاي زبانشناختی چون مقوله بندي عضویت، استعاره و مجاز، بیوگرافی در مطالعۀ موضوعاتی چون ساختهاي درون گروهی یا برون گروهی بهکار میرود.

2ـ استراتژي گزاره اي: ویژگیهاي مثبت یا منفی رفتارها را کلیشه یا تخمین میزند و خصوصیات کم و بیش مثبت یا منفی کنشگران اجتماعی را نامگذاري میکند.

3ـ استراتژي استدلالی: این استراتژي در استدلالهایی منعکس میشود که براي توجیه تحسین آمیز یا تحقیرآمیز، طرد یا دربرگیرندگی سیاسی افراد بهواسطۀ ویژگیهاي مثبت یا منفی آنها بهکار گرفته میشود.

زنان فراتر از نقشهاي سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (ره)

4ـ استراتژي منظرسازي : این استراتژي به قالبدهی یا معرفی گفتمان با استفاده از گزارش، توصیف، روایت یا برجسته سازي (نقطه گذاري) گفتارها و رویدادها میپردازد.

5-استراتژيهاي تشدید و تخفیف : این استراتژيها در تلاشاند تا نیروهاي غیرکلامی مؤثر گفتارها راافزایش یا کاهش دهند و این کار، معمولاً با معرفی ساختارهاي معرفت شناختی متون انجام میشود.

سالهاي قبل و بعد از انقلاب اسلامی؛ معرفی گفتمان انقلاب اسلامی که متن (گفتار یا نوشتار) امام خمینی بر این اساس، مهمترین رویه هاي مورد استفاده در این مقاله عبارتند از: ترسیم شرایط زمینه اي در فاصلۀ (ره) به آن تعلق دارد؛ عملیاتی کردن مسألۀ پژوهش در مقوله هاي زبانشناختی؛ تعیین استراتژيهاي دیگرسازي به کار رفته در متن و سرانجام تحلیل و تفسیر متن درون شبکه اي از متون در پیوند با مختصات تاریخی زمینه. متون مورد تحلیل از میان پیامها، سخنرانیها و اعلامیه هاي حضرت امام (ره) در فاصله زمانی طرح لایحۀ انجمنهاي ایالتی و ولایتی در سال 1341 تا هنگام رحلت ایشان در خرداد 1368 که به موضوع زن و بایدها و نبایدهاي وي در عرصۀ حیات اجتماعی و سیاسی میپردازد، انتخاب شده است.

حیات فردي و اجتماعی جامعۀ ایران تا پیش از آشنایی جدي با تمدن مدرن غربی، براساس قواعد سنتی سامان مییافت که به عنوان ذخیرة دانش متراکم نیاکان (فیرحی،1378 :38 (به شکل آداب، رسوم و اغلب در آمیخته با باورهاي مذهبی استمرار یافته و اموري محترم، مقدس و باثبات محسوب میشد (گولد و کولب، 1376 :520 (و به عنوان گفتمان مسلط، مبناي تعلیم و تربیت عمومی، روابط اجتماعی و ضمانت سلامت جامعه به حساب میآمد و در همه حوزه هاي زندگی فردي و اجتماعی بازتولید میشد.

محتواي گفتمان سنتی دربارة زنان در سه محور اصلی قابل دسته بندي است: