مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

بحران بحرین و امنیت منطقه اي

 

 

چکیده

در حال حاضر یکی از بح ثهاي بین المللی، تحولات خاورمیانه و شمال افریقا به خصوص در حوزه خلیج فارس می باشد. چندین کشور در این منطقه دچار بی ثباتی و ناآرامی شده اند که آثار و پیامدهاي خاص خود را در سطح منطقه و در عرصه بین المللی برجا گذاشته است. این تحولات شگرف که هر روز ابعاد و گستره آن افزوده می شود، در منطقه اي رخ می دهد که در سیاست جهانی بسیار مهمی بوده و تأ ثیرات آن در کوتاه و بلندمدت بر نظام بین الملل بسیار عمیق خواهد بود . جمهوري اسلامی ایران یکی از کشورهاي بزرگ و مؤثر منطقه است، که می تواند تأثیرپذیري و بالطبع تأثیرگذاري بیشتري نسبت به این تحولات داشته باشد. ایران در یک قرن اخیر به ویژه در دوره پس از انقلاب اسلامی در صدد افزایش نقش و جایگاه منطقه اي خود بوده اس . ت سؤال اصلی مقاله حاضر این است که از منظر ایران، بحران بحرین چه تأثیري بر امنیت خلیج فارس و جایگاه منطقه اي ایران دارد؟ مه مترین فرض آن است که بحرا ن هایی نظیر سقوط رژیم بعث عراق و بحران بحرین در اردوگاه کشورهاي عربی طرفدار غرب با تغییر قدرت بازیگران کانونی منطقه اي خلیج فارس (یعنی ایران، عربستان و عراق ) به افزایش قدرت منطقه اي جمهوري اسلامی ایران کمک خواهد نمود.

 

واژگان کلیدي

بحران بحرین، امنیت منطقه اي، سیاست خارجی، شیعیان، شوراي همکاري خلیج فارس، ایران، عراق، عربستان، ایالات متحده

 

 

مقدمه

خاورمیانه یکی از مناطق پر تب و تاب سیاسی در جهان است. علت این امر را در نگاه کلی می توان سابقه تاریخی، حضور و نفوذ استعماري و امپریالیستی، ساختار معیوب سیاسی و اجتماعی، وجود منابع استراتژیک در منطقه و در نهایت، فقر اقتصادي، فرهنگی و شکاف هاي متعدد قومی و دینی دانست . ما در این مقاله در صدد بررسی تحولات اخیر خاورمیانه (به خصوص خلیج فارس و بحران بحرین) هستیم. منظور از تحول، وقایع و اتفاقاتی است که امکان تغییرات پایدارتري را در منطقه فراهم می کند. این تغییرات می تواند در جهت ثبات منطقه یا ایجاد بحران باشد. تحرکات کنونی

مردم کشورهاي منطقه و تغییرات سیاسی در رژیم هاي تونس، مصر، یمن، بحرین و... ورق جدیدي در تحولات خاورمیانه گشوده است (پژوهشکده مطالعات راهبردي ، 1390 ، ص 253 ). ژان پیر شوونان، عربشناس سرشناس فرانسوي، در کتابی که در سال 1995 در مورد خاورمیانه منتشر کرد، می گوید مرکز ثقل دنیاي عرب از حوزه مدیترانه، در طول 25 سال اخیر به منطقه خلیج فارس منتقل شده است به تعبیر دیگر نقشه خاورمیانه به ، سمت شرق کشیده شده است (فرازمند، 1388 ، ص 40).

از طرفی دیگر، پیچیده ترین بعد روابط ایرانی – عربی در منطقه خلیج فارس است . یعنی همان جایی که به ظاهر پیوندها و اشتراکات ایرانی – عربی بسیار فراتر و قوي تر از عوامل تفرقه انگیز است و بقا، امنیت و توسعه اقتصادي کشورهاي این منطقه به یکدیگر پیوستگی تام دارد. بر اساس سند چشم انداز 20 ساله، جمهوري اسلامی ایران باید تا سال 1404 شمسی، به قدرت اول اقتصادي، علمی و فناوري منطقه تبدیل شود.

به نظر می رسد منطقه مورد نظر سند چش مانداز عمدتاً خاورمیانه و خلیج فارس را شامل می شود. از این روي مهم ترین مانع و چالش تحقق اهداف سند چشم انداز نیز همین کشورهاي عربی خواهند بود، چرا که این کشورها از ورود به همکاري هاي جدي با ایران که باعث تثبیت و ارتقاء جایگاه ایران می شود، خودداري می نمایند . البته نباید نقش و تحریکات منفی کشورهاي فرامنطقه اي – به خصوص امریکا و انگلیس – را نادیده گرفت. ایران اگر می خواهد به قدرت اول در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس تبدیل شود، باید به چگونگی روابط با جهان - عرب توجه کند (واعظی، 1388 ، صص 21 ).

واقعیت امروز روابط ایران و اعراب انعکاسی از تداخل سطوح مختلف از منافع، نگرانی هاي امنیتی و تغییرات ژئوپلتیکی است. ناگفته پیداست که ترسیم نموداري که مبین مختصات روابط ایران و اعراب در شرایط کنونی باشد، کار بسیار پیچید ه اي است. شناخت تغییرات جهان عرب و نقش بازیگران آن می توانند به درك فضاي کنونی بین ایران و اعراب کمک نماید (فرازمند، 1388 ، ص 43).

با توجه همه این مسائل امروز این سؤالات مطرح است که تحولات در جهان عرب چه آثاري می تواند در سطح منطقه ‌اي و بین المللی داشته باشد؟ آیا بعد از این تحولات، نظم جدید منطقه اي ایجاد خواهد شد که به نفع قدرت و جایگاه منطقه اي ایران است یا به عکس؟ و به عنوان سؤال اصلی این مقاله از منظر ایران، بحران بحرین چه تأثیري روي امنیت خلیج فارس و جایگاه منطقه اي ایران دارد؟ در پاسخ به این پرسش مقاله با تکیه بر مکتب کپنهاگ و نظریه باري

بوزان در مورد امنیت منطقه اي و مجموعه امنیتی منطقه اي تلاش خواهد نمود که بدین پرس شها پاسخ دهد. با توجه به این نظریه ، مه مترین فرضیه آن است که بحران هاي این چنینی (مانند سقوط رژیم بعث عراق و بحران بحرین) در اردوگاه کشورهاي عربی طرفدار غرب با تغییر قدرت بازیگران کانونی منطقه اي خلیج فارس یعنی ایران، عربستان و عراق به افزایش قدرت منطقه اي جمهوري اسلامی ایران کمک خواهد نمود.

 

 

بحران بحرین و تأثیرات آن بر امنیت منطقه اي از منظر مکتب کپنهاگ

با توجه به سطوح تحلیلی مکتب کپنهاگ، به بررسی و تحلیل بحران بحرین می پردازیم. در ابتدا به بررسی وضعیت کشور بحرین از منظر داخلی، منطقه اي و بین المللی خواهیم پرداخت و سپس بر اساس سه سطح تحلیلی که از بوزان وام گرفته ایم، هرگونه تغییر در این کشور عضو مجموعه امنیتی شوراي همکاري خلیج فارس را که پیوند بسیار نزدیکی با حکومت آل صعود و ایالات متحد امریکا دارد، بررسی می کنیم و به هرچه عمیق تر شدن همبستگی هاي نژادي و فرهنگی بین مردم شیعه بحرین با مردم ایران در پی سقوط حکومت اقلیت آل خلیفه و شکل گیري الگوي جدید دوستی و دشمنی در بین کشورهاي منطقه و بر هم خوردن توازن سنتی با پشتیبانی قدرت فرامنطقه خواهیم پرداخت.

 

علل و عوامل شکل گیري بحران بحرین

بحرین از کشورهایی است که از دیرباز شاهد جنبش ها و حرک ت هاي دینی، اجتماعی و سیاسی بوده است . جنبش هاي این کشور، در سال هاي اخیر، نمود زیادي داشته است. این کشور مرکب از سی و پنج جزیره با وسعت 695 کیلومتر مربع، کوچک ترین کشور منطقه خلیج فارس به شمار می آید. دین رسمی آن اسلام و بیش از 60 درصد جمعیت آن شیعه و کمتر از 40 درصد دیگر سنی مذه ب اند . پایتخت آن منامه است و از شهرهاي بزرگ آن می توان محرق و سنابس را نام برد . از نظر جامعه شناسی، جمعیت کنونی بحرین در هفت دسته جاي می گیرد: 1. خانواده حاکم

(آل خلیفه)، 2. سنی هایی که اصلیت افریقایی دارند و طی فرایند برده فروشی و خرید برده در قر نهاي 18 و 19 وارد بحرین شدند. 3. سنی هایی که اصلیت عرب دارند و ریشه آنان به قبایل جزایر اطراف بحرین می رسد. 4. سنی هایی که تحت عنوان« هوله » معروفاند. اینان نیز اصلیت عرب . دارند و از اهالی جزایر اطراف بحرین اند . 5 طبقه اي که به « بحارنه » معرو فاند، شیعیان اصیل بحرینی اند. 6. طبقه اي که به« عجم » معروف اند که از ایران به بحرین مهاجرت کرد ه اند و به مر ور زمان جزئی از جمعیت بحرین شد ه اند و 7. دسته کوچک و پراکند هاي از اقوام مختلف دیگر (بحرانی، 1381 ، ص 9).

نگاهی به گذشته سیاسی این کشور نشان می دهد که شرایط و ساختار سیاسی و روابط خاص دولت و جامعه در بحرین و به ویژه رویکرد رژیم سیاسی خاندان آل خلیفه، زمینه ساز هرگونه تحول و اعتراضات مردمی در این کشور است . ماهیت رژیم سیاسی بحرین، پادشاهی مشروطه است . مطابق با قانون اساسی این کشور، ظاهراً قواي سه گانه مستقل بوده، مجاز به اعمال نفوذ در وظایف و اختیارات یکدیگر نیستند؛ اما در عمل تمامی سه قوه زیر نظر مستقیم امیر بحرین قرار دارد که همراه با ولیعهد و نخست وزیر (که خود انتخاب می کند) بر کشور حکمرانی می کنند. طبق قانون اساسی بحرین، امیر بحرین حاکم و رئیس کشور است و بزرگ ترین فرزند ذکور وي، نسل به نسل از سوي امیر وقت، به عنوان جانشین تعیین می شود (میررضوي و احمدي، 1383 ، صص 181-132 ).

خاندان آل خلیفه در سال 1820 ، با انعقاد پیمانی با انگلستان، اداره گمرکات، تجارت و امنیت داخلی و خارجی خود را به مأموران این کشور سپرد و تح تالحمایگی بحرین در سال 1880 ، با امضاي پیمانی با انگلستان مورد تأکید قرار ، گرفت. انگلستان در سال 1919 تحت الحمایه بودن بحرین را به صورت رسمی اعلام کرد و از آن پس بحرین تحت سرپرستی یک مستشار انگلیسی اداره می شد. تسلط آل خلیفه بر بحرین و کنترل اقتصاد و امور سیاسی این کشور با حمایت انگلستان، تا زمان استقلال این کشور در سا ل 1971 تداوم داشت.

بعد از استقلال بحرین، خاندان آل خلیفه براي کسب مشروعیت سعی کرد به اقدامات و اصلاحات قانونی و سیاسی دست بزند. تدوین قانون اساسی و برگزاري انتخابات پارلمانی در نیمه اول دهه 1970 ، براي قانونی ساختن حاکمیت آل خلیفه و مشارکت نسبی مردم در حکومت در این راستا بود. اما با مخالفت پارلمان با تصویب قانون امنیت دولتی در سال 1975 ، امیر بحرین، پارلمان این کشور را منحل کرد. طبق قانون امنیت دولتی، هرگونه اقدام یا موضع گیري علیه دولت، مخالفت با امنیت داخلی یا خارجی کشور تلقی می شد و حکومت اجازه داشت افراد مظنون را به سرعت بازداشت و بدون محاکمه زندانی کند . در ده ه هاي 1980 و 1990 ، نارضایتی عمومی از حکومت و سیاست هاي تبعیض آمیز آن به تشدید مخالفت ها و برخوردهاي طولانی و خشونت بار بین نیروهاي امنیتی و فعالان سیاسی انجامید (مجتهدزاده، 1379 ، ص 496).

با درگذشت شیخ عیسی بن سلمان و به قدرت رسیدن فرزند وي حمدب نعیسی، پادشاه کنونی بحرین، خاندان آل خلیفه

تلا شهاي جدیدي را براي افزایش مشروعیت آغاز کرد . شیخ حمد در فوریه 2001 ، با برگزاري همه پرسی در خصوص منشور ملی و تصویب آن، ضمن تغییر نام امیرنشین بحرین به پادشاهی، حی ات پارلمانی را از طریق دو مجلس شورا و نیابتی به این کشور بازگرداند. در این منشور، مجلس شورا را هیأت حاکمه و مجلس نیابتی را مردم از طریق انتخابات آزاد انتخاب می کنند. هرچند بعد از انحلال پارلمان در سال 1975 ، امیر سابق بحرین در سال 1992 ، با بالا گرفتن مطالبا ت مردمی ناچار شده بود با تشکیل مجلس شورا که نمایندگان آن را خود تعیین می کرد، یک گام از شرایط بدون پارلمان فاصله بگیرد. در انتخابات پارلمانی سال 2002 ، اغلب گروه هاي مهم شیعی مانند وفاق اسلامی به علت برخی ملاحظات قانون اساسی، در آن شرکت نکردند، اما این حزب به عنوان نماینده اصلی شیعیان بحرین در انتخابات سال هاي 2006 و 2010 ، مشارکت کرد و توانست به ترتیب 17 و 18 کرسی از مجموع 40 کرسی پارلمان بحرین را به دست آورد.

با وجود مشارکت احزاب شیعی در انتخابات پارلمانی و کسب برخی کرسی ها، همواره این احساس در شیعیان بحرین وجود دارد که آنها از شرکت جدي و تأثیرگذار در ساختار قدرت محروم هستند و توزیع کرسی هاي پارلمانی در مناطق شیعی و سنی بحرین به گونه اي است که شیعیان در شرایط کنونی هیچ گاه نمی توانند بیش از 18 کرسی از مجموع 40 کرسی پارلمان و اکثریت را در این مجلس از آن خود کنند. اما نکته مهمتر اینکه این مجلس قدرت سیاسی اندکی دارد و مجلس شورا که تمامی اعضاي آن از سوي پادشاه منصوب می شوند، قدرت اصلی پارلمانی را داشته که به نوعی در مقابل مجلس نیابتی توازن ایجاد می کند.

احساس تبعیض، بی عدالتی و محرومیت اکثریت شیعی بحرین، به عدم مشارکت واقعی در قدرت سیاسی از طریق انتخابات محدود نمی شود، بلکه این گروه در عرصه هاي مختلف اداري، اجرایی، اقتصادي و اجتماعی نیز با سیاستهاي تبعیض آمیز آل خلیفه مواجه اند و این امر تداوم نارضایتی و اعتراضات شیعیان بحرین را در پی داشته است. براساس گزارش سال 2003 مرکز حقوق بشر بحرین، از 572 منصب عمومی و عالی، تنها 101 منصب یعنی 18 درصد و از 47 منصب عالی در حد وزیر و مدیرکل، فقط 10 منصب ( 21 درصد) به شیعیان تعلق دارد. شیعیان در این نظام به هی چوجه نمی توانند عهده دار مناصب عالی حکومتی مانند وزارت دفاع، خارجه، دادگستري و کشور شوند. در مجموع هما نگونه که بررسی ها و موارد فوق نشان می دهد، شکاف دولت و جامعه در بحرین در طول دهه هاي گذشته با توجه به سیاست هاي تبعیض آمیز خاندان آل خلیفه بسیار تشدید شده و برخی اصلاحات ظاهري نتوانسته است به تعدیل چالش مشروعیت رژیم سیاسی بحرین منجر شود. در نتیجه با وقوع قیام ها و اعتراضات مردمی ضدحکومتی در کشورهایی مانند تونس و مصر، مردم شیعی بحرین نیز مرحله جدید و وسیعی از اعتراضات خود علیه خاندان آل خلیفه را آغاز کردند.

در اینجا باید بدین نکته اشاره کرد که جنبش هاي سیاسی – اجتماعی بحرین، اگرچه در شرایط زمانی متعددي رخ داده اند، یعنی تاریخچه اي نسبتا طولانی دارند؛ اما کم وبیش داراي اهداف و خواسته هاي یکسانی بوده اند که عبارت اند از: اجراي اصلاحات سیاسی - اقتصادي؛ پرداختن به ارزش هاي اسلامی؛ عمل به قانون اساسی و احیاي مجلس انتخابی؛ آزادي سیاسی و ایجاد فضاي باز سیاسی؛ آزادي بیان و صدور اجازه انتشار روزنامه و مجلات گوناگون؛ مشارکت زنان در

صحنه هاي مختلف اجتماعی و سیاسی، حل مشکل بیکاري از طریق ایجاد فرصت هاي شغلی؛ آزادي زندانیان و بازداشت شدگان سیاسی، پرداخت غرامت به آسیب دیدگان ناآرامی ها؛ پایان دادن به نقض حقوق بشر و امضاي عهدنامه ها و پیمان هاي بین المللی حقوق بشر؛ الغاي قوانین و نهادهایی که از طریقی غیر از قانون اساسی و مجلس ملی به وجود آمد هاند (مانند قانون امنیت ملی، قانون تابعیت، قانون مطبوعات، اداره ملی و ...) اخراج مستشاران و نیروهاي نظامی و امنیتی خارجی؛ رفع تبعیض اجتماعی شیعیان (از جمله ش یعیان حق استخدام در وزارتخانه هایی همچون دفاع و امور خارجه و کشور را ندارند.)؛ جلوگیري از ادامه سرکوب و آغاز گفتگوها و مذاکره و ....(بحرینی، 114- 1381 ، صص 11).

 

بحران بحرین و تأثیر آن بر اختلافات و همبستگی هاي نژادي، قومی و مذهبی

از مهم ترین شاخص هاي امنیت منطقه اي در مکتب کپنهاگ، اختلافات و همبستگی هاي نژادي، قومی و مذهبی است. بوزان به این امر عنایت ویژ هاي دارد و معتقد است در منطقه خاورمیانه دو نیروي ناسیونالیسم عرب و اسلام گرایی، پایه هاي امنیت ملی را سست کرده و نقشی فراتر از دولت- ملت در معادلات قدرت بازي می کنند. از دید بوزان، اختلافات نژادي و قومی همواره می تواند منشاء درگیري ها و جنگهاي فراوانی شود، و این امر در منطقه آسیاي میانه و خاورمیانه نمود عینی دارد. البته این شاخص به همبستگی دولت ها نیز کمک می کند و آنها را وادار به همکاري در زمینه هاي گوناگون می نماید.

مجموعه کنش ها و واکنش هایی که در خاورمیانه روي می دهد، تا حد زیادي تحت تأثیر این عوامل است و امنیت منطق ه اي ایران نیز از این شاخص برکنار نیست . قطعنامه هاي شوراي همکاري خلیج فارس در مورد جزایر سه گانه نمونه اي از نقش اختلافات فرهنگی و نژادي است . کشورهاي عربی همواره در قطعنامه هاي خود بر اعاده این جزایر به امارات متحده عربی تأ کید کردند، بدون این که دلیل محکمه پسندي داشته باشند. پیشتر نیز حمایت کشورهاي عربی از رژیم بعث عراق در جنگ تحمیلی، شرایط امنیت منطقه اي ایران را به چالش کشیده بود. صدام حسین نیز به پان عربیسم دامن می زد و سعی داشت تا احساسات اعراب را بر علیه امنیت ملی ایران دامن بزند (ولی پور زرومی، 1383 ، ص 447 ). از این رو، وضعیت ایران به دلیل نداشتن هیچ همپیمانی در منطقه، نامطلوب و بغرنج بوده است. اثرپذیري مطلق تحولات منطقه اي از عواملی نظیر مذهب، قومیت و اتحادهاي بیرونی باعث شده تا این باور شکل بگیرد که جمهوري اسلامی ایران، هیچ گاه متحدي استراتژیک و رسمی (چه در سطح منطقه و چه در سطح جهان) نخواهد یافت . بر این اساس که ایران چاره اي جز توسل جستن به شیعیان جهان که به صورت پراکنده در برخی از کشورهاي منطقه و به دور از قدرت رسمی زندگی سیاسی زندگی می کنند، ندارد (ول یپور زرومی، 1383 ، ص 467).

امروز جمعیت شیعه منطقه به لحاظ کمی و کیفی رشد قابل توجهی یافته است . این جمعیت در قلب خاورمیانه بزرگ اسلامی از لبنان تا شبه قاره هند و از تاجیکستان تا بحرین و سواحل جنوبی خلیج فارس امتداد دارد. بیش از 80 درصد از ساکن ین حاش یه خلیج فارس را که داراي سه چهارم ذخائر انرژي جهان است، شیعیان تشکیل می دهند (اتوال، 1379 ، ص 137 ).

در طول دهه هاي گذشته عنصر شیعی در سیاست منطقه بسیار کمرنگ بوده و به ویژه در جهان عرب اقلی تهاي شیعی و حتی در کشورهایی چون عراق و بحرین اکثریت شیعی، تحت حاکمیت و کنترل رهبران سنی مذهب عربی قرار داشته اند و الگوي مطرح نیز ملی گرایی عربی بوده است (اسدي، 1388 ، ص 85 ). این امر باعث شد تا شیعیان نتوانند به عنوان یک گروه مذهبی سیاسی بر معادلات قدرت و الگوهاي سیاسی در منطقه تأثیرگذار باشند، به گونه اي که گراهام فولر در کتاب خود از شیعیان جهان عرب به عنوان مسلمانان فراموش شده یاد می کند و بر محرومیت آنها از حقوق سیاسی - اجتماعی تأکید می کند.

در دوران رژیم گذشته ایران نیز اعتقاد چندانی به تمرکز بر منطق ه گرایی وجود نداشت و لذا نقش سیاسی - امنیتی و حتی اقتصادي ایران در منطقه خاورمیانه، به خصوص خاورمیانه عربی به صورت حاشیه اي تعریف می شد. در نهایت رژیم شاه اعتقادي به عملیاتی کردن نقش مذهب و ایدئولوژي در جه تگیري سیاست خارجی ایران نداشت بنابراین در آن زمان تمرکز اصلی در سیاست خارجی ایران بر رویکرد جغرافیایی و ژئوپلتیک بود. بروز انقلاب اسلامی ایران که به نوعی نقطه عطفی در تمرکز بر منطقه گرایی با تقویت رویکرد ایدئولوژیک در سیاست خارجی ایران به حساب می آید . ماهیت انقلاب اسلامی به گونه اي بود که تمرکز بر ایدئولوژي شیعی و به تبع اتصال ایران به مسائل جهان عرب و اسلام را اجتناب ناپذیر می کرد. برخلاف گذشته، تمرکز بر مسائل منطقه اي نوعی قوت در سیاست خارجی ایران به حساب آمد. مسائل اصلی خاورمیانه از جمله صلح اعراب و اسرائیل و مبارزه با استکبار و به تبع مبارزه با حکوم تهاي عربی وابسته به قدرت هاي بزرگ، دو موضوعی بودند که جمهوري اسلامی ایران را مستقیماً به مسائل منطقه وصل می کرد . در این زمان نقش ایران از حالت حاشیه اي خارج و به عنوان فعال ترین بازیگر منطقه اي با شکل جدید مطرح گردید (برزگر، 2003 ، ص 83).

از طرفی دیگر تا قبل از انقلاب اسلامی ایران در شرا یطی که فضا ي سیاسی خاورمیانه براي ایفاي نقش شیعیان محدود و مخاطره آمیز بود، دو گرایش در بین گروه هاي شیعی منطقه به وجود آمده بود : گروه اول موسوم به« شیعیان فرهنگی » به آداب دینی اعتقاد دارند، هنجارهاي دینی را مورد توجه قرار می دهند و در نهایت، بر اساس قالب هاي تاریخی و سنتی به رفتار دینی مبادرت می ورزند. گروه دوم با نام « شیعیان سیاسی » از انگیزه و اراده لازم براي تأثیرگذاري در قدرت سیاسی برخوردارند. چنین گرایشی در تمام حوزه هاي جغرافیایی با گرایش مذهبی شیعه مشاهده می شود . مجموعه هایی از شیعیان « شیعیان فرهنگی » و همچنین « شیعیان سیاسی » در مناطق عربستان سعودي، بحرین، جنوب عراق، کویت، امارات عربی متحده، قطر، عمان لبنان وجود دارند . به این ترتیب، حوزه خلیج فارس منطقه اي است که شعیان عرب را به ا یرانیان شیعه و نهادهاي دینی شیعه در ایران پیوند می دهد.

بعد از پیروزي انقلاب اسلامی، شیعیان منطقه خلیج فارس گرایش بیشتري به « شیعیان سیاسی » پیدا کرده اند و علت آن نیز ظهور هویت مشترك بوده است . شایان ذکر است که شیعیان دو جلوه هویتی دارند . برخی از نشانه هاي هویتی آنان ماهیت تاریخی و اعتقاد ي دارد که به آن «هویت منسوب » می گویند . افراد منسوب به ا ین هویت، گرایش هاي سنتی دارند و به« شیعیان فرهنگی » نزدیک هستند. اما بعد از پیروزي انقلاب اسلامی ایران هویت جدیدي ظهور پیدا کرده است که ماه یتی انقلابی و رادیکال دارد. این گونه گرایش هاي سیاسی و دینی در قالب « هویت اکتسابی » مورد توجه قرار می گیرد. روند فوق نشان می دهد متغیرهاي الگوي کنش شیعیان خاورمیانه در دوران بعد از پیروزي انقلاب اسلامی تغییر یافته است. « هویت انتسابی » که ماهیت فرهنگی و تاریخی دارد، تحت تأثیر مو جهاي انقلاب اسلامی «ماهیت رادیکال » پیدا کرد و در نتیجه، زمینه هاي اجتماعی براي ظهور« هویت اکتسابی » فراهم شد,

بنابراین می توان گفت هویت شیعی تحت تأثیر عوامل داخلی و بین المللی قرار دارد. موضوعات منطقه اي در باز تولید و رادیکالیزه شدن هویت شعیی نقش تعیین کننده اي داشته است. گراهام فولر در این باره می گوید هویت شیعی همان قدر که از ویژگی هاي داخلی متأثر است، از فشارهاي خارجی محیط اطراف نیز تأثیر می پذیرد. شیعیان جز در دوره هایی کوتاه همواره درجات مختلفی از طرد، تبعیض یا آزار و اذیت را تحمل کرده اند. آنان (از طرف اهل تسنن) در سه موضوع الهیات، سیاست و وفاداري به کشور متهم شده اند . سنی ها تصویر مشکوك و کژاندیش از تشیع ترسیم کرده اند... آنان اعتقاد دارند که شیعه « جنبش ارتدادي »به شمار می آید که اصول اسلام را تضعیف کرده است.

با توجه به چنین شاخص هایی، گروه هاي شیعه در کشوره اي حوزه خلیج فارس و خاورمیانه همواره در محدودیت قرار داشته اند. ساختار اقتدارگراي سیاسی کشورهاي منطقه جایگاه مؤثري براي شیعیان ایجاد نکرده است. در واقع، شیعیان در وضعیت« انزواي سیاسی » مشارکت محدودي در امور حکومتی داشتند و در نهایت به عنوان نیروي چالشی و گریز از مرکز تلقی می شدند. هویت شیعه پس از کسب ماهیت سیاسی و اجتماعی، براي ایفاي نقش سیاسی مؤثر توانست اعتقادات خود را به برنامه سیاسی تبدیل و در نتیجه، در برابر فشارها سیاسی حکومت هاي منطقه مقاومت کند. در این روند، انقلاب اسلامی در ایران توانست به شیعیان حوزه خلیج فارس جسارت از دست رفته را بازگرداند . این امر

باعث افزا یش مقاومت شیعیان در برابر نظام هاي سیاسی و کاهش انزواي اجتماعی آنان شد. بدین ترتیب، زمینه ها ي اجتماعی براي حداکثرسازي تحرك و بازآفرینی کنش سیاسی توسط شیعیان به وجود آمد . به اعتقاد اندرسون، شیعیان حوزه خلیج فارس توانستند خودآگاهی رفتار اجتماعی را از طریق قالب هاي هویتی بازیابی کنند . اگر هویتی وجود نداشت، در آن صورت، امکان مقابله مؤثر و هم هجانبه با نظام هاي سیاسی ، منطقه به وجود نمی آمد (اسدي، 1386 . 10- صص 11 ) .

با فروپاشی رژیم عمدتاً سنّی بعث در عراق و تشکیل دولت تحت تسلط شیعیان در این کشور در سال 2003 ، و همچنین بحران لبنان در سال 2006 و نمایش قدرت گروه شیعی حزب الله و تشکیل کابینه شیعی به وسیله این گروه(نجیب میقاتی ) در سال 2011 و قیام مردمی شیعیان در بحرین، عنصر شیعی و تأثیرگذاري آن بر معادلات منطقه اي به یکی از ویژگی هاي اصلی سیاست در خاورمیانه تبدیل شده است .

فوريترین نتیجه این تحولات، افزایش حوزه هاي ظرفیت سازي در سیاست خارجي ایران نه تنها در روابط با عراق، بلکه در روابط با کشورهاي حاشیه جنوبی منطقه خلیج فارس، جهان عرب و قدرت هاي بزرگ می باشد؛ امري که در قالب نگرانی هاي جهان عرب شکلگیري جهان شیعی و در نزد قدرت هاي خارجی از افزایش نقش و نفوذ ایران در سطح منطقه یاد می شود. هم زمان با افزایش نقش ایران، خروج عراق از حالت یک بازیگر تهدیدآمیز و همچنین روند تغییر شکل ماهیت تهدیدات امنیتی در شرایط جدید، ضرورت شکل گیري یک نظام امنیت منطقه اي مبنی بر ویژگی ها و تحولات جدید سیاسی اجتناب ناپذیر گردیده است (اسدي، 1388 ، ص 83).

 

بحران بحرین و تأثیر آن بر قدرتهاي فرامنطقه اي

خلیج فارس از جمله مناطقی است که از دیرباز عرصه رقابت ژئوپلتیکی گسترد ه اي میان کشورهاي ساحلی و نیز قدرت هاي بزرگ جهانی و یکی از مه مترین مراکز ثقل مناسبات ژئوپلتیکی و بین المللی بوده است 93 محوریت - (منصوري، 1385 ، ص ص 94 ).

یافتن پدیده ژئواکونومی و نیاز روزافزون کشورها به انرژي و منابع تأثیرگذار اقتصادي، اهمیت مناطقی چون خلیج فارس را به عنوان حوزه عمده انرژي و منطقه مهم ژئواستراتژیک افزایش داده است . امروزه مشخص شده که صحنه اصلی شطرنج قدرت ها در اوراسیا خواهد بود و خلیج فارس به عنوان هارتلند این صحنه که منافع قدرت ها عمدتاً در آن تلاقی می یابد، از اهمیت فزایند هاي برخوردار است.

استراتژیس تها معتقدند قدرت برتر در جهان آینده از آن کشوري است که مراکز تولید و خطوط انتقال انرژي را کنترل نماید و این امر توجه قدرت هاي بزرگی چون ایالات متحده را ، به خود جلب کرده است (حیدریان، 1384 ص 50). از دهه 1990 با سقوط اتحاد جماه یر شوروي و جنگ دوم خلیج فارس موازنه قدرت در این منطقه دگرگون و موقعیت قدرت هاي غربی به ویژه امریکا در کشورهاي عرب خل یج فارس تقویت شد و نقش سرپرست ی و قیمومیت بر آنا ن را آشکارتر ساخت. سیاست موازنه اي که تا آن زمان از سوي امریکا در خل یج فارس اعمال شده و شکست خورده بود، با خط مشی تازه اي با نام "مهار دوگانه" علیه ای ران و عراق جا یگزین شد و وزن نسبی عوامل جهانی را در پویش هاي امنیتی خل یج فارس افزا یش داد (ازغندي، 1381 ، ص 142 ). در واقع امریکا با از دست دادن رژیم شاه، دو فعالیت را انجام داد و هزینه گسترد هاي را متحمل شد . یک فعالیت همان تشکیل ناوگان اختصاصی براي خلیج فارس و دریاي عمان بود و دیگر اینکه تلاش کرد از فضا، جغرافیا و ساختار نظامی تمام کشورهاي حاشیه خلیج فارس براي انتقال ظرفیت ژئوپل تیکی ایران را به حواشی و پیرامون ایران استفاده کند.

تغییراتی که در روابط کشورهاي عرب خلیج فارس با جهان غرب به ویژه با ایالات متحده امریکا صورت گرفت، در همین مرحله تاریخی بود. در گذشته بخش اعظم کشورهاي عرب خلیج فارس به استثنا ي عربستان سعودي و یمن از طریق ایران سیاست هاي خود را با جهان خارج تنظیم می کردند، اما پس از پیروزي انقلاب اسلامی و بروز پاره اي ناآرامی ها و بحرا نها، تک تک کشورهاي عرب خلیج فارس براي حمایت خود پیما نهاي دوجانبه و بعدها پیما نهاي دسته جمعی با ایالات متحده امریکا منعقد کردند . اکثر پایگاههاي نظامی امریکا در منطقه خلیج فارس در دهه هشتاد میلادي قرن پیشین برپا شد. به همین دلیل پایگا ههایی در عربستان از جمله پایگاه ظهران احداث شد؛ در قطر یک مرکز نظامی ایجاد شد؛ در امارات مرکز پشتیبانی، تعمیرات و تدارکات نیروها ایجاد شد؛ و در خورفکان در سمت دریاي عمان نیز مرکزي براي تجمع و مقري که از آنجا سازماندهی ها صورت بگیرد و از همه مهم تر در بحرین سرفرماندهی نیروهاي مستقر ایجاد شد.

موقعیت جغرافیایی بحرین بر اهمیت استراتژیک این کشور افزوده است. بحرین در جنوب و شرق فاصله ناچیزي با دو کشور عربستان سعودي و قطر دارد و یک پل چند کیلومتري بحرین را به شرق عربستان وصل می کند. این منطقه عربستان به دلیل معادن عظیم نفت و همچنین حضور پرشمار شیعیان در نزد ریاض و همچنین متحد سیاسی نظامی آن یعنی واشنگتن حائز اهمیت است. در این منطقه کشور قطر با عربستان هم مرز است، در حالی این دو کشور اغلب با یکدیگر اختلاف نظر دارند. به همین علت براي دوحه و ریاض، حفظ مناسبات با بحرین از اهمیت بالایی برخوردار است. البته در این معادله سه جانبه باید عامل دیگري را نیز اضافه کرد و آن ایالات متحده امریکاست.

بعد از اینکه عربستان به نیروهاي نظامی امریکا اجازه نداد که از خاك این کشور براي سرنگونی صدام استفاده کنند، واشنگتن تصمیم گرفت تا سربازان خود را به کشور دیگري در منطقه خلیج فارس منتقل کند . در این بین براي ایجاد و برقراري پایگا ههاي نظامی، کشور بحرین برگزیده شد، چون این کشور فاصله کمی با شبه جزیره عربستان دارد و در مقایسه با امارات متحده عربی،کویت و حتی قطر از ثبات بیشتري برخوردار بوده است.

فضاي بسته سیاسی در بحرین در دو دهه پیش نیز سبب شد تا استقرار ناوگان پنجم امریکا در بحرین بدون سرو صداي زیادي انجام گیرد. در حال حاضر مه م ترین پایگاه دریایی امریکا حد فاصل قاره افریقا تا شرق آسیا در بحرین قرار دارد. حفاظت از منافع امریکا در خلیج فارس مهمترین وظیفه ناوگان پنجم است. این ناوگان وظیفه حفظ و حراست از منافع امریکا در خلیج فارس- دریاي عمان - دریاي سرخ - خلیج عدن و بخشی از دریاي سرخ را بر عهده دارد. نیروي دریایی امریکا اجراي طرح توسعه پایگاه ناوگان پنجم دریایی امریکا در بندر سلمان واقع در شرق منامه پایتخت بحرین را چند سالی است که آغاز کرده است . هزینه این طرح توسعه 580 میلیون دلار اعلام شد که از طرف نیروي دریایی امریکا هزینه و در زمینی به مساحت 28 هکتار و در چهار مرحله اجرا می شود و قرار است، اجراي آن تا سال 2015 به طول بینجامد که به معنی دو برابر شدن مساحت پایگاه نیروي دریایی امریکا در بحرین است. این طرح توسعه شامل ساخت و را هاندازي بخش هاي زیرساختی، مرکز عملیات، بندر و اسکله، منازل مسکونی، ساختمان هاي اداري و پل است. مقامات امریکایی قصد دارند با اجراي این طرح توسعه، توانمند يهاي نظامی ناوگان پنجم دریایی خود را افزایش دهند .

در حال حاضر سه پایگاه نظامی امریکا در کشوربحرین می باشد و پایگا ههاي نظامی امریکا در بحرین از دو خصلت خاص برخوردار است که ابتدا خصلت دریایی و مورد بعد خصلت هوایی است. وجه دریایی آن بسیار پرواضح است که در منطقه استراتژیک و مهم خلیج فارس از اهمیت به سزایی برخوردار است . و از نظر وجه هوایی نیز باید این نکته را مدنظر قرار داد که نیروي هوایی امریکا از طریق پایگا ههاي نظ امی خود در کشور بحرین، جنگند ههاي خود را به کشورهاي افغانستان و عراق اعزام می کند و به عبارت دیگرعملیا تهاي هوایی خود را از این پایگا ه هامدیریت می کند. به همین دلیل است کهاهرم حیاتی پنتاگون در پایگاه نظامی بحرینقرار گرفته و این کشور از اهمیت به سزایینسبت به کشورهاي دیگري که ایالات متحدهدر آنان پایگاه نظامی دارد، برخوردار است این عوامل سبب شده تا سرنوشت مردماین کشور به منافع و سلطه جویی هاي امریکاو استراتژ يهاي نظامی آنان پیوند زده شود .اما تحولات اخیر بحرین همه چیز را در اینکشور در پرده ابهام فرو برده است. قیام مردمبحرین و به خطر افتادن منافع امریکا با توجهبه اینکه امیرنشین بحرین، میزبان دیرینهناوگان پنجم دریایی و پایگاه اصلی ارتشامریکا در خلیج فارس است، ناآرامی در اینکشور منافع امریکا را به خطر خواهد انداخت.از طرفی دیگر وقایع بحرین سواي اتفاقاترخ داده در یک کشور کوچک می تواند بهعنوان پی شزمینه وقایع بزرگ تر درشبه جزیره عربستان محسوب شود .

بحرین یکی از 6 کشور عضو شوراي همکاري خلیجفارس است و بر این اساس تحول در اینکشور می تواند به تحول در کشورهاي گروه 6منجر و به خطر افتادن دیگر پایگاه هاينظامی و در نهایت امنیت ملی امریکا منجرشود. به همین لحاظ هم موقعیت بحرینفوق العاده مورد توجه امریکا و دولت هايعرب شبه جزیره قرار دارد. بنابراین، درصورت بروز تحول جدي در بحرین،امریکایی ها مجبور خواهند بود قسمت اعظممنطقه را ترك کنند، چرا که پیش از این،قسمت عظم نیروهاي لجستیک و پشتیباننظامی امریکا در ظهران و عربستان قرارداشت که براي ثبات بیشتر این پایگاه بهبحرین انتقال یافت و از طرف دیگر بعد ازاین هیچ کشوري در منطقه جرئت پذیرشاین حجم از نظامیان امریکایی در خاك خودرا نخواهد داشت و بر این اساس ایالات متحدهمجبور به ترك کل منطقه خواهد شد . این یک نکته حیاتی است که اگر این اتفاق براي امریکا رخ دهد ، نه تنها حفاظت از منافع امریکا دچار خلل خواهد شد؛ بلکه دولت هاي عرب منطقه که با اتکا به قدرت امریکا مشغول حکمرانی هستند، دچار تزلزل جدي خواهند شد. این عوامل موجب می شود تا

نیروهاي امریکایی در خلیج فارس حلقه زده و امنیت ملی جمهوري اسلامی ایران را تا حدودي زیادي با خطر می اندازند ، تضعیف گردند.

 

نتيجه گيري

در طول تاریخ ایران (به خصوص در دوران معاصر) تحولات حوزه خلیج فارس اهمیت بسیاري در آینده سیاسی و جایگاه بین المللی ایران داشته است. این اهمیت به قدري بود که متفقین در دو جنگ جهانی، سیاست بی طرفی ایران را نادیده گرفتند و آن را به منطقه نفوذ و سپس به اشغال خود در آوردند. این حوادث در تعیین روندهاي سیاسی داخلی و خارجی آینده ایران تأثیرات ملموس و بسیاري داشت . از این روي هر تغییر و تحولی در منطقه خلیج فارس تأثیر پایداري در سیاست داخلی (ثبات و امنیت اقتصادي، سیاسی و نظامی )، منطقه اي (گسترش یا محدود شدن حوزه نفوذ ایران در منطقه پیرامونی براساس شکل گیري الگوهاي دوستی و دشمنی جدید مثل نزدیکی بیشتر ایران و عراق و درآینده بحرین) و فرامنطق هاي (کاهش یافتن تهدیدات فرامنطقه اي به علت محدودشدن دسترسی دشمنان ایران مثل امریکا و متحدانش به پایگاه هاي نظامی به واسطه از دست دادن هم پیمانانشان در منطقه )خواهد داشت . از این روي حوادث بحرین هم از بعد ملی و هم از بعد ارزشی-ایدئولوژیک براي ایران حائز اهمیت زیادي است. سقوط حکومت اقلیت دست نشانده در بحرین می تواند باعث روي که با روي کار آمدن حکومت شیعی و گسترش مناسبات جمهوري اسلامی ایران با آن و تضعیف عربستان صعودي به عنوان رقیب عمده ایران در منطقه و شوراي همکاري خلیج فارس و درنهایت محدودشدن دسترسی نظامیان امریکا بپایگاههاي‌آنان‌درمنطقه خواهدشد.باتوجه به این مسائل پیشنهاد می‌شود:

1- جمهوري اسلامی ایران باید از موج بیداري اسلامی و دموکراسی خواهی مردم بحرین حمایت کند، چرا که هرگونه حکومت مبتنی بر دموکراسی عددي می تواند به قدرت یابی شیعیان بحرین منجر شود.

2- جمهوري اسلامی ایران باید با سیاست هاي ایران هراسی و شیعه هراسی غرب و کشورهاي عربی مقابله کند . از این روي نباید بگذارد که منازعات و رقابت هاي منطقه اي رنگ و بوي قومی (ایرانی - عربی ) و مذهبی (شیعه - سنی) سال هاي دهه 1980 تکرار شود.

3- جمهوري اسلامی ایران همچنین با فعالیت هاي رسانه اي مناسب موضع و استاندارسازي دوگانه غرب به ویژه ایالاتمتحده را در برخورد با تحولات منطقه ايبراي مردم منطقه روشن و آشکار کند.

4- جمهوري اسلامی ایران باید باسیاست خارجی مثبت و فعال این مسئله رابه کشورهاي شوراي همکاري خلیج فارسبفهماند که سیستم امنیتی این شورا بدون مشارکت ایران و عراق معیوب و بی محتواستو دعوت از کشورهاي دیگر(اردن و مغرب) بهاین معضل پایان نخواهد داد. هما ن طور کهبعد از جنگ دوم خلیج فارس در سال1991 ، نسخه طرح امنیتی پیمان دم شق6+2 ) بی نتیجه و عقیم ماند. )

5- جمهوري اسلامی ایران همچنین بااستفاده از دیپلماسی عمومی باید این نکته رابراي مردم کشورهاي حوزه خلیج فارسمشخص کند که ماهیت ضد ایرانی شورايهمکاري خلیج فارس که با حمایت امریکا ورهبري عربستان سعودي تشکیل شده است،دیگر کارآمد نیست و باید براساس مقتضیاتو شرایط منطقه تغییر کند و اصلاح شود. چراکه دشمن واقعی آنها دیگر جمهوري اسلامیایران نیست، بلکه حکومت هاي فاسد ونامشروعی هستند که سال ها با کمک

استعمارگران برآنها حکومت کرده اند.

6- جمهوري اسلامی ایران باید با برقراريارتباط با نخبگان سیاسی کشورهاي شورايهمکاري خلیج فارس مفهوم جدیدي از امنیت ارائه دهد؛ چرا که دیدگاه تنگ نظرانهواقع گرایان و تأکید بر بعد نظام ی امنی ت وغفلت از دیگر جنبه هاي آن، عقب ماندگی وتوسعه نیافتگی امنیت چیزي جزتنش وجنگ به همراه ندارد. بدین ترتیب باید تلاششود به هر شیوه ممکن، موضوعات از حالت"امنیتی بودن" خارج شوند و به حوزه هايدیگر انتقال یابند. سیاست موفق آن است کهبتواند موضوعات را از فضاي امنیت ی خارج وبه فضا ي سیاس ی وارد کند تا بتوان باب مذاکرات و دیپلماسی را گشود.

منابع فارسی

1. اتوال، فرانسوا ( 1379 )، ژئوپلتیک شیع ه، ترجمه علیرضا قاسم آقا، نشر آمن. 2. اسدي، علی اکبر ( 1386 )، رویکرد عربستان سعودي در قبال شعیان خاورمیانه- دلایل و زمینه ها، فصلنامه مطالعات منطقه اي؛ جهان اسلام، سال هشتم، شماره .29

3. اسدي، علی اکبر ( 1388 )، دولت عربی و تنش شیعی – سنی، در ایران و اعراب، پژوهش 21 ، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.

4. ازغندي، علیرضا ( 1381 )، سیاست خارجی جمهوري اسلامی ایران، تهران، نشر قومس.

5. الهی، همایون ( 1386 )، خلیج فارس و مسائل آ ن، تهران، قومس.

6. بوزان، باري، ( 1378 )، مردم، دولت ها و هراس، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردي، تهران، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردي.

7. بوزان، باري (پاییز 1379 )، (گفتگو)، آشنایی با مکتب کپنهاگ در حوزه مطالعات امنیتی، فصلنامه مطالعات راهبردي، سال سوم، شماره سوم.

9. بحرینی، مرتضی، ( 1381 )، جنبش هاي سیاسی- اجتماعی بحرین، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور.

10 . پژوهشکده مطالعات راهبردي، ( 1390 )، تحولات خاورمیانه، در برآورد راهبردي امنیت جمهوري اسلامی ایران.

11 . پورسعید، فرزاد (تابستان 1382 )، عراق جدید و تهدید منزلت منطقه اي جمهوري اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات راهبردي، سال سوم، شماره بیستم.

12 . جوکار، محمدصادق و مهدي طوسی ( 1389 )، تحلیل تئوریک فرهنگهاي حاکم بر روابط ایران و کشورهاي

شوراي همکاري خلیج فارس ، فصلنامه علمی – پژوهشی تحقیقات سیاسی و بین المللی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا، شماره پنجم.

13 . حاجی یوسفی، امیر محمد (پاییز 1383 )، "تهدیدات منطقه اي ایران پس از جنگ سرد: پیامدها و پاس خها"، فصلنامه سیاست خارجی

14 . رمضانی، رو حاله ( 1378 )، چارچوبی تحلیلی بر اي سیاست خارجی ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران، چاپ سوم.

15 . جعفري ولدانی، اصغر ( 1388 )، چالش ها و منازعاتدر خاورمیانه، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردي.

16 . خانی، علی عبداله ( 1383 )، نظریه هاي امنیت، جلداول، تهران، انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعات

تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران.

17 . فرازمند، محمد ( 1388 )، ایران و مناسبات جدید قدرت، در خاورمیانه، در ایران و اعرا ب، پژوهش 21

پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.،( 18 . میررضوي، فیروزه و بهزاد احمدي لفورکی ( 1383راهنماي منطقه و کشورهاي حوزه خلیج فارس،تهران: ابرار معاصر.

19 . منصوري، جواد ( 1385 )، امریکا و خاورمیانه، تهران:مرك ز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه .

 

 

 

 http://daneshjooqom.4kia.ir/