مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

بانك

چكيده

سرآغاز بانكداري در ايران: همزمان با تأسيس بانك شاهي انگليس و بانك استقراضي روس بود. پيش از آن عمليات پولي و بانكي در سطح كشور و كشورهاي خارج به ويژه كشورهاي همجوار توسط صرافان ايراني انجام مي‌شد.

تأسيس بانك شاهي انگليس: به عنوان بانك دولتي و ناشر اسكناس در ايران با تابعيت و سرمايه خصوصي انگليس و با مركزيت آن در لندن در سال 1267 هجري شمسي اولين تجربه تأسيس بانك در ايران بود كه امتياز ايجاد آن از سوي ناصرالدين شاه صادر شد.

بانك استقراضي روس: اين بانك نيز با سرمايه 500 هزار تومان در سال 1269 هجري شمسي با كسب امتياز از ناصرالدين شاه توسط يك نفر تبعه‌ي روس ايجاد شد.

بانك ملي ايران: كه اجازه‌ي تأسيس آن در 14 ارديبهشت سال 1306 به تصويب مجلس رسيد. اين بانك تا سال 1339 كه بانك مركزي ايران به وجود آمد، وظايف اين بانك يعني انتشار اسكناس، هدايت و نظارت بر امور پولي و بانكي كشور را نيز به عهده داشت.

اولين اسكناس‌هاي منتشره به وسيله بانك ملي ايران در سال 1311 داراي پشتوانه‌ي صد درصد طلا و نقره و ارزهاي خارجي قابل تبديل به طلا بود.

بانك مركزي ايران: به عنوان بانك دولت و بانك مادر تأسيس شد و حق انتشار پول و اسكناس را دارد.

 

 

نظام بانكي پس از انقلاب:

1. ملي كردن بانك‌ها

2. تحول در نظام بانكي

با طرح تخصصي كردن بانك‌ها، شبكه بانكي كشور به چند بانك بزرگ به شرح زير تبديل شد:

1. بانك صنعت و معدن

2. بانك مسكن

3. بانك كشاورزي

4. بانك تجارت

5. بانك ملت

 

مقدمه

بانك‌ها از مهم‌ترين نهادهاي اقتصادي در جهان امروز هستند و در تحولات اقتصادي جوامع بشري نقشي اساسي بر عهده دارند.

دو وظيفه‌ي مهم بانك عبارت است از: نخست فراهم ساختن امكانات و تسهيلاتي براي انجام معاملات و نقل و انتقال پول مشتريان، مشترياني كه پول خويش را به بانك سپرده‌ان براي انجام معاملات و انتقال پول خود نيازمند استفاده از پول نقد نيستند و مي‌توانند اين كارها را با استفاده از خدمات بانكي انجام دهند.

دوم بانك‌ها با جمع‌آوري پس‌اندازهاي مشتريان خود مي‌توانند پروژه‌هاي سرمايه‌گذاري را از نظر مالي تأمين كنند و از طريق اعطاي وام به گسترش فعاليت‌هاي توليدي جامعه كمك برسانند. بدين ترتيب صاحبان پس‌اندازهاي كوچك در سطح جامعه سودي را نصيب خويش مي‌سازند. به عبارت ديگر سرمايه‌ي مختصر خويش را به طريقي سودآور و مطمئن به كار مي‌اندازند. از طرفي كارفرمايان و سرمايه‌گذاران مبتكر و صاحب فكر امكان تأمين مالي مناسب را براي به اجرا در آوردن طرح‌هاي سرمايه‌گذاري خويش به دست مي‌آورند.

به مرور زمان حوزه‌ي فعاليت بانك‌ها گسترده‌تر شد و از امر ساده‌ي تسهيل مبادلات و ارائه خدمات بانكي فراتر رفت.

 

تكامل تاريخي بانك

در اواخر قرون وسطي گسترش تجارت در اروپا باعث شكل‌گيري مؤسسات بازرگاني و مالي شد. سرانجام مؤسسه‌هايي در اين عرصه وارد شدند كه نوعي خاص از خدمات بانكي را عرضه مي‌كردند. در آن روزگار اين خدمات به نقل و انتقال پول از شهري به شهر ديگر و تسهيل فعاليت‌هاي تجاري منحصر بود. پشتوانه‌ي اين فعاليت‌ها و زمينه‌سازي اعتماد بازرگانان به اين مؤسسات، اعتبار بازرگانان متموّل و مقتدري بود كه در واقع بنيان‌گذار اين مؤسسات بودند.

به مرور زمان حوزه‌ي فعاليت بانك‌ها گسترده‌تر شد و از امر ساده‌ي تسهيل مبادلات و ارائه خدمات بانكي فراتر رفت.

مديران اين مؤسسه‌هاي جديد با گذشت زمان و كسب تجربه در عمل، متوجه نكته‌اي جالب شدند و آن اين بود كه مجموعه كساني كه پول خود را به عنوان سپرده در اين مؤسسات ذخيره كرده بودند هيچ‌گاه همه با هم براي باز پس گرفتن پولشان هجوم نمي‌آوردند به عبارت ديگر اگر از كل اين وجوه درصد معيني به صورت نقد نگهداري مي‌شد براي پاسخ‌گويي به مراجعات مشترياني كه پول خو را مطالبه مي‌كردند مشكلي پديد نمي‌آمد پس نتيجه گرفتند كه مثلاً اگر كل سپرده‌ها يك ميليون ريال باشد فقط كافي است دويست‌هزار ريال آن را در صندوق به صورت نقد نگاه داشت، زيرا همه‌ي مشتريان با هم مراجعه نمي‌كنند و از سوي ديگر، همان‌گونه كه بعضي مشتريان پول خويش را مطالبه مي‌كنند بعضي ديگر نيز پول به حساب مي‌گذارند.

بنابراين مي‌توان از يك ميليون ريال كل سپرده‌ها تنها دويست‌هزار ريال را به صورت نقد براي جلب رضايت مشتريان نگه داشت و بقيه يعني هشتصدهزار ريال را كه در حال حاضر به آن نيازي نيست به صورت وام با بهره‌اي معين به متقاضيان واگذار كرد. بدين ترتيب مؤسسات مالي جديد علاوه بر ارائه خدمات وظيفه‌ي تأمين اعتبار براي طرح‌هاي سرمايه‌گذاري و اعطاي وام را نيز عهده‌دار شدند.

 

سرآغاز بانكداري در ايران

همزمان با تأسيس بانك شاهي انگليس و بانك استقراضي روس بود پيش از آن عمليات پولي و بانكي در سطح كشور و كشورهاي خارج به ويژه كشورهاي همجوار توسط صرافان ايراني انجام مي‌شد. روش كار صرافان، صدور حواله، به جريان انداختن بيجك به عنوان وسيله‌ي پرداخت، تنزيل و خريد و فروش برات‌هاي داخلي و خارجي و اعطاي اعتبارات بود. دخالت استعمار در اقتصاد ايران در رشد سرمايه‌ي عمليات صرافي و تبديل آن به عمليات بانكي مشابه بسياري ديگر از فعاليت‌هاي اقتصادي تأثير منفي گذاشت و مانع از اين شد كه سرمايه‌هاي ايراني، نقش اساسي در نظام پولي و بانكي داشته باشد.

 

 

 

تأسيس بانك شاهي انگليس

به عنوان بانك دولتي و ناشر اسكناس در ايران، با تابعيت و سرمايه‌ي خصوصي انگليس و با مركزيت آن در لندن در سال 1267 هجري شمسي اولين تجربه‌ي تأسيس بانك در ايران بود. اين بانك كه امتياز ايجاد آن از سوي ناصرالدين‌شاه با سرمايه چهارميليون ليره‌ي انگليس به نفع رويتر صادر شد، با توجه به داشتن اجازه‌ي انتشار اسكناس با پايه‌ي طلا و حق ضرب مسكوك نقره و نيكل همراه با تمركز حساب‌هاي دولت ايران- نقل و انتقالات پولي از جمله پرداخت حقوق كارمندان كشوري و لشكري- پشتوانه‌ي محكمي براي عمليات اقتصادي و سياسي انگلستان در ايران بوجود آورد. اين بانك تا سال 1327 با امتياز ياد شده و پس از آن تا سال 1341 با نام بانك انگليس در ايران و خاورميانه به فعاليت خود ادامه داد. پس از سال 1341، كليه‌ي شعبه‌هاي بانك در ايران برچيده شد.

 

بانك استقراضي روس

اين بانك نيز با سرمايه 500هزار تومان در سال 1269 هجري شمسي با كسب امتياز از ناصرالدين‌شاه توسط يك نفر تبعه‌ي روس ايجاد شد. اما در سال 1277 بانك دولتي پترزبورگ سهام اين بانك را تصاحب كرد. اين بانك تا سال 1299 به كار ادامه داد و پس از استقرار دولت شوروي در سال 1301 به دولت ايران واگذار شد.

 

بانك ملي ايران

كه اجازه‌ي تأسيس آن در14 ارديبهشت سال 1306 به تصويب مجلس رسيد. در شهريورماه سال 1307 با سرمايه‌ي دو ميليون تومان كه 40درصد آن توسط دولت پرداخت شده بود، بوجود آمد. (سابقه‌ي تلاش براي تأسيس بانك ملي به سال‌هاي پس از پيروزي مشروطيت مربوط مي‌شود كه گو اين‌كه اعلام تأسيس آن در نهم آذرماه 1285 صورت گرفت اما در اين دوره ايجاد نشد).

اين بانك تا سال 1339 كه بانك مركزي ايران به وجود آمد، وظايف اين بانك يعني انتشار اسكناس، هدايت و نظارت بر امور پولي و بانكي كشور را نيز به عهده داشت.

در سال 1309 دولت امتياز انتشار اسكناس را از بانك شاهي انگليس خريداري و به بانك ملي واگذار كرد. علاوه بر اين به بانك ملي ايران اجازه داده شد كه:

1. به گشايش حساب جاري و پذيرش سپرده‌هاي ديداري و مدت‌دار اقدام كند.

2. به تنزيل اوراق و اسناد تجاري- سفته و برات- بپردازد.

3. به خريد و فروش اوراق قرضه‌ي دولتي و يا تضمين شده از سوي دولت و يا دولت‌هاي خارجي اقدام كند.

4. به معاملات ارزي دست زند.

5. با كسب اجازه از مجلس شوراي ملي به دريافت وام از خارج و يا پرداخت وام به خارج اقدام كند.

6. در برابر فلزات قيمتي، ارز، رسيد انبار رسمي، اسناد بهادار و يا غيرمتمول ثبت شده وام بپردازد.

7. نزد بانك‌هاي خارجي و يا داخلي حساب جاري باز كند.

اولين اسكناس‌هاي منتشره به وسيله‌ي بانك ملي ايران در سال 1311 داراي پشتوانه‌ي صد درصد طلا و نقره و ارزهاي خارجي قابل تبديل به طلا بود.

 

 

 

بانك مركزي ايران

اين بانك به موجب قانون پولي و بانكي در هفتم خردادماه سال 1339 با سرمايه‌ي 6/3 ميليارد ريال و با برخورداري از حق انتشار اسكناس و پول فلزي، به صورت بانك دولت و بانك مادر تأسيس شد.

اركان بانك مركزي ايران بر پايه‌ي قانون پولي و بانكي سال 1339 عبارت بود از مجمع عمومي، شوراي پول و اعتبار، هيأت عامل، هيأت نظارت، بازرس دولت و رئيس كل. ركن‌هاي ياد شده در قانون پولي و بانكي در سال 1351 به مجمع عمومي، هيأت عامل، شوراي پول و اعتبار، هيأت نظارت و هيأت نظارت اندوخته تغيير داده شد تاكنون نيز ركن‌هاي بانك مركزي ايران به همين‌گونه است.

بانك مركزي علاوه بر انتشار اسكناس و به جريان گذاشتن مسكوك، نظارت بر بانك‌ها و مؤسسات اعتباري، بر معاملات ارزي، نظارت بر معاملات طلا، نظارت بر خروج ورود پول ايران را نيز عهده‌دار است. اين وظايف در چهارچوب نقش بانك به عنوان مسئول تنظيم و اجراي سياست پولي و اعتباري كشور است.

 

نظام بانكي پس از انقلاب

1. ملي كردن بانك‌ها:

سرمايه‌داران وابسته كه مهم‌ترين پايگاه اجتماعي نظام وابسته را تشكيل مي‌دادند و در مشاركت با سرمايه‌هاي خارجي، ايران را در سايه‌ي ارتش، نيروي پليس، ژاندارمي و ساواك جولانگاه اميال سودپرستانه‌ي خود قرار داده بودند با نخستين جرقه‌هاي انقلاب احساس ناامني كردند و به فوريت سرمايه‌هاي خود را از طريق شبكه‌ي بانكي به خارج منتقل كردند. به اين ترتيب بسياري از بانك‌ها كه به افراد و مؤسسات توليدي تجاري، حتي تا چند برابر كل سرمايه‌ي آن‌ها وام داده بودند و با فرار سرمايه‌ها و سرمايه‌داران وابسته از كشور، امكان دريافت مطالبات خود را نداشتند ديگر نمي‌توانستند به زندگي خود ادامه دهند. در هفدهم خردادماه سال 1358 طبق مصوبه‌ي شوراي انقلاب براي حفظ حقوق و سرمايه‌هاي ملي و به كار انداختن چرخ‌هاي توليدي كشور و تضمين سپرده‌هاي مردم در بانك‌ها، بانك‌هاي ايران، ملي اعلام شد.

 

2. تحول در نظام بانكي:

به منظور دگرگوني نظام بانكي و متمركز كردن عمليات بانكي و جلوگيري از پراكندگي چه از نظر سپرده‌ها و چه از نظر اعتبارات و مضمون هدف اعتبارات دريافتي، لزوم ادغام شبكه‌ي بانكي كشور پس از ملي كردن آن‌ها مطرح شد و در مهرماه سال 1358، طرح تخصصي كردن بانك‌ها به تصويب رسيد بر پايه‌ي مصوب جديد، شبكه‌ي بانكي كشور به چند بانك بزرگ به شرح زير تبديل شد:

1. بانك صنعت و معدن: اين بانك از ادغام بانك‌هاي اعتبارات صنعتي، توسعه‌ي صنعتي و معدن ايران، توسعه و سرمايه‌گذاري ايران، شركت سرمايه‌گذاري بانك‌هاي ايران، صندوق ضمانت صنعتي و صندوق معادن بوجود آمد.

2. بانك مسكن: اين بانك از ادغام بانك رهني ايران، بانك ساختمان، شركت سرمايه‌گذاري ساختماني بانك‌هاي ايران و كليه‌ي شركت‌هاي پس‌انداز و وام مسكن كشور به وجود آمد.

3. بانك كشاورزي: اين بانك از ادغام بانك‌هاي تعاون كشاورزي، توسعه كشاورزي و كليه‌ي مؤسسات اعتباري وابسته به وزارت كشاورزي و عمران روستايي تشكيل شد.

4. بانك تجارت: اين بانك از ادغام بانك‌هاي ايران و انگليس، اعتبارات ايران، ايران و خاورميانه، تجارتي ايران و هلند، بازرگاني ايران، ايران‌شهر، صنايع ايران، شهريار ايرانيان، كار، بين‌المللي ايران و ژاپن به وجود آمد.

5. بانك ملت: اين بانك از ادغام بانك‌هاي تهران، داريوش، پارس، اعتبارات تعاون و توزيع ايران، ايران و عرب، عمران، بيمه ايران، تجارت خارجي ايران، بين‌المللي ايران و فرهنگيان به وجود آمد. اين بانك نيز تجاري است.

علاوه بر پنج بانك ياد شده، بانك‌هاي ملي ايران، سپه و رفاه كارگران، به صورت بانك تجاري به فعاليت خود ادامه دادند و بانك صادرات ايران كه بانك‌هاي گسترش خز خوزستان و آذربايجان را شامل مي‌شد به صورت بانك استان در آمد.

آن گونه كه از فهرست اسامي بانك‌هاي ادغام شده پس از ملي كردن آن‌ها استنباط مي‌شود نظام بانكي ايران هم اينك در تعداد معدودي بانك تمركز يافته است. در شرايط جديد نيز تعداد بانك‌هاي تخصصي نسبت به بانك‌هاي تجاري كمتر است.

با تصويب لايحه‌ي قانوني عمليات بانكي بدون ربا در شهريور ماه سال 1362، در نظام بانكداري تغييراتي داده شد تا براساس آن بانك‌ها بتوانند به شرح زير مبادرت به قبول سپرده كنند:

1. سپرده‌هاي قرض‌الحسنه‌ي جاري مشابه حساب جاري سابق و سپرده‌ي قرض‌الحسنه‌ي پس‌انداز مشابه حساب پس‌انداز سابق منتها بدون بهره

2. سپرده‌هاي سرمايه‌گذاري مدت‌دار (كوتاه‌مدت بلند مدت). بانك‌ها سپرده‌هاي مذكور را در امور مشاركت، مضاربه، اجاره به شرط تمليك، معاملات اقساطي مزارعه، مساقات، سرمايه‌گذاري مستقيم، معاملات سلف و جعاله مورد استفاده قرار مي‌دهند و سود حاصل را پس از برداشت سهم بانك به حساب سپرده‌گذاران مزبور واريز مي‌كنند.

 

نتيجه‌گيري

بانك‌ها از يك سو با ارائه خدمات ويژه‌ي بانكي، موجبات آسان‌تر شدن مبادلات و گسترش تجارت را فراهم مي‌آورند و از سوي ديگر با جمع‌آوري سپرده‌هاي مردم به تأمين مالي طرح‌هاي سرمايه‌گذاري مي‌پردازند. هم‌چنين در شكوفايي اقتصادي كشور و افزايش توليد و اشتغال، نقشي مثبت بر عهده دارند.

بانك‌ها مي‌كوشند با روش‌هاي مناسب مردم را به سپردن پس‌اندازهايشان تشويق كنند تا از اين طريق منابع مالي بانك افزايش يابد از سوي ديگر سعي دارند منابع مالي فراهم شده را در پروژه‌هاي پرسود و مطمئن سرمايه‌گذاري كنند.

از آن‌جا كه بهره در نظام بانكي نقشي مهم دارد و از سوي ديگر اسلام به شدت با ربا مخالف است، نظام بانكداري اسلامي مي‌كوشد با استفاده از عقود اسلامي و مشاركت زمينه‌اي سالم را براي سرمايه‌گذاري و ارائه خدمات بانكي بدون ربا فراهم آورد.

 

منابع و مآخذ

1. رزاقي، ابراهيم، گزيده‌ي اقتصاد ايران، چاپ 1375، اميركبير

2. قديري اصلي، باقر، پول و بانك، تاريخ انتشار 1376، دانشگاه تهران

 ت