مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

موسس دولت تیموریان

موسس دولت تیموران یعنی تيمور لنگ که بتدريج توانسته بود ماورالنهر را اشغال کند خود را از نسل چنگيز می دانست و تصرف قلمرو او را حق خود . اما وقت و عمر تيمور در ايران به کشت و کشتار و قتل عام گذشت و او هيچگاه نتوانست به رويای تصرف چين و هند دست يابد . البته در آخرين لشکرکشی به ايران ، رو به سوی شمال غرب گذاشت و پس از آنکه سپاه تازه نفس عثمانی را در کنار دريای سياه درهم کوبيد تا مسکو پيش رفت . بعد از مرگ تيمور ، پسرش شاهرخ شروع به اصلاح و آبادانی ويرانگری های پدر کرد و جانشينانش نيز . اما دولت تيموريان نيز دوامی نيافت و منقرض شد . البته يکی از شاهزادگان تيموری توانست در هند دولت گورکانيان را تشکيل دهد و آرزوی جد خود را در تصرف هند تحقق بخشد

ايران در زمان تيموريان

ابتداي کار تيمور

نواحي آسياي مرکزي و ماوراء النهر به يکي از فرزندان چنگيز خان يعني جغتاي واگذار شد و قلمرو نوادگان اين شخص نيز به دليل جنگ ميان فرماندهان مغول مانند قلمرو ايلخانان در مغول دچار آشفتگي و هرج و مرج بود .

تيمور از ميان اين فرماندهان با ادعاي اينکه از بستگان چنگيز است براي گسترش قلمرو خويش از هيچ جنايت و بي رحمي روي گردان نبود و بتدريج توانست تمامي آسياي مرکزي و ماوراء النهر را تصرف کند .

لشکر کشي تيمور

تيمور پس از استحکام موقعيت خود , سمرقند را پايتخت خويش قرار داده و پس از حمله به کشورهاي اطراف , خوارزم و سپس مغولستان را فتح کرد و پس از مشاهده اوضاع آشفته ايران , به اين کشور نيز حمله ور شد. تيمور بدليل ظلم و ستم و کشتار فراوان و مقاومت و قيام مردم عليه او , سه بار به ايران حمله کرد و در طي اين حملات , تمام خاک ايران و کشورهاي اطراف را ويران ساخت .

از طرفي آسياي صغير نيز از يورش تيمور بي نصيب نماند . اين منطقه در آن هنگام در تصرف با يزيد , سلطان عثماني بود . سلسله عثماني پس از انقراض سلجوقيان توسط يکي از ترکان به نام عثمان بوجود آمده بود گر چه با يزيد خود در برابر تيمور شکست خورده و اسير شد اما کلي بعد جانشينانش دولت عثماني را قدرتمند کردند .

تيمور در اواخر عمر , به روسيه نيز لشکر کشي کرد و در سر داشت چين را نيز تصرف کند , اما با مرگ خود جهان را آسوده ساخت .

فرزندان تيمور راه پدر را ادامه نميدهند

پس از مرگ تيمور , حاکمان مطيع او , بار ديگر اعلام استقلال کردند و هر يک از فرزندانش نيز در گوشه اي براي خود تشکيل حکومت دادند . از جمله اين فرزندان شاهرخ جانشين تيمور , مردي آرامش طلب و علاقمند به عمران و آبادي بود . پايتخت او يعني شهر هرات مرکز هنرمندان و دانشمندان بود و مسجد گوهر شاد در شهر مشهد , توسط همسر او گوهر شاد خانم بنا شد . بايسنقري يکي از فرزندان شاهرخ نيز همانند پدر از هنرمندان حمايت کرده و به جمع آوري آثار ادبي , کتاب و شعر علاقه نشان ميداد . و شاهرخ خود نيز از خطي بسيار زيبا بر خوردار بود .

الغ بيک , پسر شاهرخ , پس از مرگ پدر , راه او را ادامه داده و به دستور او رصدخانه بزرگي در سمرقند ساخته شد که رياضي دانان و ستاره شناسان در آن به تحقيق مشغول بودند .

سلطان حسن بايقرا , آخرين پادشاه تيموريان , در هرات مدرسه ها و عمارتهاي بسياري را بنا کرد . دو شخصيت معروف دوره تيموريان عبارت بودند از بهزاد نقاش معروف و حافظ شيرازي , شاعر پر آوازه ايراني

ازبکان , قراقويونلوها و آق قويونلوها

پس از مرگ تيمور و افزايش اختلاف ميان خاندان وي , دولت ازبکان ( از جمله دشمنان تيموريان ) که بوسيله نوابگان چنگيز در ماوراء النهر تشکيل شده بود , بارها به خراسان حمله کرده و در نهايت سلسله تيموريان را منقرض ساختند . با انقراض تيموريان , قدرتمندان محل از جمله دو طايفه آق قويونلوها و قراقويونلوها که هر دو از قبايل چادر نشين ترک به شمار مي آمدند , فرصت کشور گشايي يافتند . اما مدتي بعد طايفه قراقويونلوها , به دست آق قويونلوها منقرض شده و خودشان نيز توسط شاه اسماعيل صفوي از ميان رفتند .

هنر در زمان تیموریان

دوران حکومت امير تيمور(747 تا 783 ه.ش) و جانشينان او، يکي ديگر از برجسته ترين دوره هاي نقاشي ايران است. هنر ايران در اين زمان به مجد و عظمت دست يافت.

تيمور با وجود بيرحمي و سنگدلي که در وجود او نهفته بود؛ دوستدار هنر و ادبيات بود و توجه زيادي به خواندن شعر حافظ و نظامي داشت.

او به هر شهري که يورش مي برد، هنرمندان آن شهر را به طرف پايتخت خود، سمرقند، کوچ مي داد. از جمله شهرهايي که تيمور تسخير کرد، شهر شيراز بود و هنرمندان زيادي داشت که و«مکتب شيراز» را به وجود آورده بودند.

اين شهر از هجوم مغولها در امان مانده بود. اما با يورش تيمور به دست او تسخير شد و هنرمندان آن از جمله جنيد نقاش به خدمت تيموريان در آمدند. جنيد در شيراز ماند و به دربار سلطان اسکندر يکي از نوادگان تيمور راه يافت. يکي ديگراز نقاشان معروف مکتب شيراز «عبدالحي» بود که به سمرقند اعزام شد. هنرمندان ديگر شهرهاي ايران از جمله نقاشان شهر تبريز - که مرکز فعال هنري آن زمان بود – و همچنين نقاشان مکتب بغداد از جمله نقاش شهير بغداد «عبدالعلي» همگي به دربار تيمور برده شدند و بدين گونه همه هنرمندان در دربار تيمور گرد آمدند. تيمور و تمامي خاندانش، حمايت خود را از هنرمندان دريغ نداشتند.

روايت کرده اند که دريافت سفارش کار از جانب تيمور بسيار هراس انگيز بوده است. به طوري که هنگام بازديد از مسجدي که به دستور او براي بزرگداشت خود وي در سمرقند ساخته مي شد، در ورودي را کوتاه يافت؛ نتيجه آن شد که تمامي مسجد را خراب کردند و در ظرف يک هفته، بنا را مجدداً ساختند.

با اين که سمرقند در زمان تيمور، مرکز هنرمندان معروف و مشهور شده بود ولي به موفقيت و مقام و رتبه اي که هرات، در زمان جانشينان تيمور در قرن نهم هجري پيدا کرد، نرسيد.

شهر تاریخی هرات در زمان حکومت تیموریان

هرات در بيشتر دوره هاي تاريخي به عنوان يكي از مهم ترين شهرهاي خراسان به شمار مي رفته ، ولي دوران شكوفايي و اوج زيبايي آن مربوط به عصر تيموريان است . به ويژه دوره ي صد ساله ي سلطنت شاهرخ ، سلطان ابوسعيد و سلطان حسين بايقرا ، اين شهر مركز تجمع دانشمندان و هنرمندان و محل رونق و شكوفايي هنرهايي چون كتاب سازي ، مينياتور ، تذهيب و خوش نويسي بوده است . عظمت و اهميت اين شهر در سرزمين خراسان و جايگاه علمي ، ادبي ، سياسي ، اجتماعي آن آوازه ي جلال و جمال و ابهت آن را در سرتاسر جهان آن روزگار پراكنده بود . در عصر تيموريان دارالسلطان، هرات به صورت دارالعلم بزرگي در آمده بود و از اطراف و اكناف جهان طالبان علوم صوري و معنوي به آن كانون فرهنگ و ادب روي آورده بودند و در هر گوشه ي شهر گنبدهاي عظيم و مساجد و مدارس و خانقاه ها سر به آسمان برافراشته و در زير آن حلقه هاي درس و مجلس ادب و بحث و مناظره بر پا بوده است . پادشاهان و فرمانروايان تيموري بزرگترين مدارس ، لنگرها ، خانقاه ها ، مساجد ، دارالسياده ، دارالشفاها ، كتابخانه ها در اين شهر به وجود آورده بودند و در آن دوران هزاران دانشمند ، سخنور ، شاعر ، نويسنده ، هنرمند ، نقاش ، تذهيب كار و خطاط و موسيقي دان زبر دست و ماهر در آن شهر مانند ستارگان درخشان نورافشاني مي كرده اند . براي شاعران و نقاشان و ديگر هنرمندان بزرگ اين كانون عظيم هنري در تاريخ فرهنگ و تمدن ايران آن زمان به نام مكتب هرات خوانده شده است .

پادشاهان تيموري بر خلاف خود تيمور ، فرمانرواياني شاعر مشرب ، فرهنگ دوست و مشتاق علم و معرفت و كمال بودند . طي حاكميت آن ها تمدن و فرهنگ و هنر رونق فراوان يافت . در منابع از آنان به عنوان پادشاهاني دانشمند و نيز حاميان بزرگ دانشمندان و متفكران زمانشان ياد كرده اند . از جمله اين پادشاهان مي توان از شاهرخ نام برد . او هرات را پايتخت خود قرار داد و آن جا را پرورشگاه هنر ساخت . هرات در زمان او به منتهاي درجه ي عظمت و اعتبار رسيد . وقتي تيمور بر اين شهر استيلا يافت باروي آن را خراب كرد و بيشتر دانشمندان را به سمرقند كوچاند . ولي دردوره ي شاهرخ دوباره اعتبار و مركزيت خود را باز يافت و در تمام طول قرن نهم هجري ( پانزدهم ميلادي ) از بزرگترين شهرهاي آسياي ميانه به شمار مي آمد و در مدت كوتاهي از نظر آبادي و ادب و ثروت و جمعيت چند برابر ايام سلطنت پادشاهان غور و سلاطين كرت گرديد و مركزيتي علمي و هنري پيدا كرد . اين همه بر اثر پشتيباني شاهرخ و پسر هنرمندش بايسنقر پديد آمد . هرات در اين دوره وسعت يافت . ابنيه ، كاخ ها ، باغ ها ومساجد و مدارس متعددي در آن ساخته شده و مركز حوزه ي علميه و مناسبت هاي فرهنگي آن روز گرديد . تعداد مدارس و مراكز تعليم در دوره ي تيموريان زياد بود . چه آنان كه سلاطين و شاهزادگان بنا كرده بودند و چه آن هايي كه ديگر امرا و بزرگان تيموري مانند مدرسه ي امير فرمان شيخ كه از مقربان شاهرخ بود . او اين مدرسه را در هرات ساخت و مدرساني در آن گماشت .

در اين زمان معماري نيز در دوره ي اوج زيبايي خود به سر مي برد . شاهان تيموري توجه وعلاقه ي زيادي به ساخت يا تجديد بناي عمارت هاي گوناگون داشتند . مير خواند در كتاب خود از ساخته شدن باغي موسوم به « باغ آرا » در زمان سلطان حسين بهادر خان خبر مي دهد كه نزديك بيست سال استادان و هنرمندان در آن به هر گونه بدايع و صنايع مشغول بوده و به طرفه كاري و لطايف نگاري اقدام كرده اند .

مهم ترين كانون فرهنگي تيموريان ، دربار سلطان حسين بايقرا در هرات بود كه شماري از شاعران و مورخان و هنرمندان را جذب هرات كرد كه در آنجا سبك هايي به وجود آوردند كه با نوآوري تا زمان صفويان ادامه داشت . در اين جا مي توان پذيرفت كه ترويج علوم و هنرهاي گوناگون در دوران سلطان حسين بايقرا تأثير زيادي در حيات فكري و هنري ايران به جا گذاشت و جايگاه والايي كه خصوصاً نقاشان در هرات پيدا كردند ، ضمن حفظ و تداوم سنت كهن ، روح تازه اي به مكتب نقاشي ديگر نقاط دور و نزديك داده بود .

بذل و توجه و كوشش تيموريان درباره ي كتاب و كتابخانه از جمله مسائلي است كه نمي توان از آن چشم پوشيد . شاهان و شاهزادگان و امرا و رجال اين دولت تقريباً همه دوستدار علم و كتاب و كتابخانه بودند . به فرمان سلاطين تيموري ، شمار زيادي از هنرمندان همواره به استنساخ كتاب سرگرم بوده اند . نسخه هاي خطي مكتب هرات چه از نظر موضوع و خط و چه از نظر آرايش هنري يعني تصوير ، تذهيب و نقاشي قدردان زيادي داشت . در اين دوره شاهرخ يكي از پشتيبانان برجسته ي هنر كتابت و كتاب آرايي بود كه نمونه ي بزرگ آن « معراج نامه » است كه در صفحه آرايي آن از طلا و رنگ آبي استفاده شده است و نيز نمونه ي ديگر را هم مي توان شاهنامه اي كه امروز به انجمن سلطنتي آسيايي تعلق دارد نام برد .

هرات در قرن نهم هجري همچون ستاره اي در جهان اسلام مطرح و آوازه ي هنر و فرهنگ و تمدن برجسته ي آن همواره در سراسر قلمروي اسلامي طنين افكنده بود تا اينكه با حمله ازبك ها در سال 913 هجري ، محفل درخشاني كه تيموريان در هرات شكل داه بودند رو به افول نهاد و بسياري از هنرمندان را وادار به ترك اين شهر كرد .

در اين عصر صنعت صحافي و چرم كاري به حد كمال رسيد و داراي طرح هاي عالي بود كه در نهايت دقت و مهارت به كار مي رفت كه نمونه هاي آن در كتابخانه ي توپ قاپوسراي استانبول موجود است .

نثر نيز در اين دوره آغازي نسبتاً نويد بخش داشت . آثار اين دوره بيشتر سبكي ساده و صميمي داشت و نثر نويسان توجه چنداني به واژگان كهن نداشته و از تركيبات و كلمات روزمره ي خود استفاده مي كرده اند . در اين دوران سلطنت سلطان حسين بايقرا زبان تركي به عنوان يك زبان ادبي از سوي او و امير علي شيرنوايي وزير او حمايت مي شد و نوشتن و تأليف كتاب به اين زبان در محافل ادبي مورد تشويق قرار مي گرفت .

در دوره تيموريان علم و صنعت در هر رشته رونق گرفت ، يادگارهای زيبای تاريخ که امروز جزء مهمی از گنجينه های ملت ما محسوب ميشوند ، در همين دوره در دنيای هنر پا به عرصه وجود گذاشتند ، شاهرخ پسر تيمورشاه عهده دار تزئين بناها و يادگارهای تاريخی و همچنين توسعه مقبره شيخ انصاری در گازرگاه بود ، دو تا از زيبا ترين يادگارهای تاريخ هرات به هدايت گوهرشاد ( همسر شاهرخ )‌در همين دوره بنا يافتند ، او همچنين موسس مدرسه و مصلای هرات است که از آن دو فقط چند منار باقی مانده است ، وقتيکه ملکه در گذشت او را در مقبره مجلل در يکی از همان بناها بخاک سپردند.

جامی شاعر نامدار فارسی در همين عصر ميزيست و علی شير نوائی ، سياستمدار متبحر با نوشتن ديوان خود ، زبان چغتائی را جان تازه داده به آن ارزش ادبی بخشيد .

سلطان حسين که خودش از سلسله تيموريان بود خواست اجتماعی بوجود آورد که بر پايه آزادی و رعايت حقوق فردی و اجتماعی استوار باشد و محيطی را فراهم سازد که هر فرقه و نژاد زيست با همی داشته با يکديگر در صلح و آرامش زنده گی کنند ، سلطان حسين دربار خود را برای اجتماعی که ميخواست مطيع او باشد ، به يک دادگاه انصاف و عدالت تبديل کرد ، وقتی يکی از پسرانش مردی را کشت ، او را به دست عدالت سپرد ، زيرا ميدانست که پسر مقصر است و بايد به انتقام خون مقتول به قتل برسد . به اين تربيب نشان داد که هيچ کسی ، حتی پادشاه هم نميتواند فوق قانون و از مجازات مستثنی باشد .

پس از وفات او سلطنت در خانواده اش دوامی نکرد ، چون پسرانش اشخاص کاهل ، بی تجربه و بی کفايت بودند ، همه بر کنار شدند و يکبار ديگر هرات به خون و آتش کشيده شد و تا سه قرن ديگر در کشمکش جنگ بين صفويان و ازبکان قرار گرفت .