مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

آنمي يا فقر آهن

كـم خـونــي و يا آنمي(ANEMIA) زماني بروز مي كـنـد كـه سـطـح هـمـوگـلـوبـيــن (HEMOGLOBIN) خون شما كاهش مي يابد. هموگلوبين پروتئين گويچه هاي سرخ خون است كه اكسيژن را از ريه ها به تمام نقاط بدن حمل ميكند.رنگ قرمز خون نيز بخاطر وجود هموگلوبين ميباشد. سـلولـهاي قرمـز خون در مغز استخوان هاي بزرگ بدن (مثل استخوان لگن) توليد مي شـوند. مـغـز اسـتـخــوان بـــراي ســـــاخت هـمـوگـلـوبيـن و گـويچــه هاي قرمز به آهن، ويتامين B12 و اسـيـد فـولـيك نياز دارد. يك علت شايع كم خوني فقر آهن ميباشد.

 

علايم كم خوني:

1-ميتواند بدون علامت باشد.

2-رنگ پريدگي پوست، لثه ها و بستر ناخن ها.

3-خستگي و ضعف-كاهش بنيه-بي خوابي.

4-تنگي نفس غير معمول هنگام فعاليت بدني.

5-ضربان قلب تند.

6-دست ها و پاهاي سرد.

7-سردرد-سرگيجه-احساس سبك شدن سر.

8-ناخن هاي شكننده.

9-وزوز گوش و صداي زنگ در گوش.

10-تحريك پذيري-خواب آلودگي-كاهش توان يادگيري-كاهش تمركز.

11-التهاب و دردناك شدن زبان.

12-كاهش اشتها به ويژه در نوزادان و كودكان.

13-درد قفسه سينه.

14-عفونتهاي مكرر.

15-ويار نامتعارف به مواد غير غذايي مانند يخ، نشاسته و يا خاك.

16-دشوار شدن بلع.

 

علل كاهش سطح آهن خون:

1-فقدان آهن كافي در رژيم غذايي.

2-جهش رشد در كودكان زير 3 سال و نوجوانان.

3-بارداري: زنان حامله و يا شيرده به آهن بيشتري نياز دارند.

4-از دست رفتن خون در قاعدگي ماهانه.

5-از دست رفتن خون با اهداي خون.

6-از دست رفتن خون به علت خونريزي داخلي: زخم معده، سرطان و تومورهاي كليه و مثانه، مصرف زياد داروهاي ضد التهاب غير استروئيدي مانند آسپرين و ايبوپروفن (باعث خونريزي از معده و روده ها ميشوند)، هموروئيد(بواسير)، پوليپ روده بزرگ، فيبروئيد رحم، فتق هياتال و سرطان روده بزرگ ميتواند باعث خونريزي داخلي و فقر آهن گردند. خونريزي داخلي خود را بصورت حضور خون در ادرار و مدفوع (مدفوع سياه رنگ) نشان ميدهد.

7-ناتواني در جذب آهن: آهن از طريق روده كوچك جذب ميگردد.در برخي اختلالات روده اي همچون بيماري كرون CROHN جذب مواد غذايي در روده ها دچار اختلال گشته و فقر آهن ايجاد مي شود. همچنين برداشتن بخشي از روده توسط عمل جراحي نيز جذب آهن را كاهش ميدهد.

8-تداخل در جذب آهن از روده ها: مصرف همزمان برخي مواد غذايي با منابع غذايي آهن جذب آهن را كاهش ميدهند كه درادامه به آنها اشاره خواهيم كرد.

نكته:علت كم خوني در مردان سالم و زناني كه دوره يائسگي را پشت سر نهاده اند به احتمال زياد خونريزي داخلي ميباشد.

 

روشهاي تشخيصي:

1-آزمايش سطح آهن خون.

2-اندازه گيري سطح پروتئين ترنسفرين (TRANSFERRIN)(پروتئين حامل آهن از روده ها)

3-اندازه گيري سطح فريتين(FERRITIN)(پروتئين ذخيره كننده آهن)

4-اندازه گيري ميزان هماتوكريت (HEMATOCRIT)(درصد حجم خون كه توسط سلولهاي قرمز و هموگلوبين اشغال شده است و يا حجم گلبولهاي قرمز به كل خون )

5- آندوسكوپي و كولونسكوپي(ديدن درون روده بزرگ با دستگاه مخصوص)

نكته: سطح فريتين ميتواند گمراه كننده باشد، چراكه صدمه به كبد، التهاب، عفونت و سرطان سطح فريتين را بطور كاذب افزايش ميدهند.

نكته: كم خوني ناشي از فقر آهن به مرور زمان و به آهستگي بروز مي يابد. چراكه ممكن است چندين ماه طول بكشد تا ذخاير آهن بدن بطور كامل استفاده گردند. همانطور كه ذخاير آهن كاهش مي يابد مغز استخوان به تدريج گلبولهاي قرمز كمتري توليد ميكند. هنگامي كه ذخاير آهن بطور كامل مصرف ميگردند و هموگلوبين كافي ساخته نميشود، نه تنها سلولهاي قرمز خون از لحاظ تعداد كاهش مي يابند بلكه بطور غير طبيعي كوچك و رنگ پريده شده و قادر نيستند اكسيژن كافي به بافتها حمل كنند.

 

ميزان شيوع كم خوني:

بطور متوسط از هر 5 زن يكي به كم خوني ناشي از فقر آهن مبتلا است-نيمي از زنان باردار نيز دچار كم خوني فقر آهن ميباشند.

 

فاكتورهاي ريسك كم خوني:

1-خانمهايي كه خونريزي قاعدگي در آنها شديد است.

2-زنان باردار.

3-رژيم غذايي حاوي آهن ناكافي.

4-نوزادان و كودكان. نوزاداني كه آهن كافي از طريق شير دريافت نميكنند و كودكاني كه در دوران جهش رشد قرار دارند.

5-گياه خواران: از آنجايي كه اين افراد گوشت مصرف نميكنند و آهن موجود در دانه ها و گياهان به خوبي آهن موجود در گوشت جذب بدن نميگردد.

6-خانمها. چون بدنشان آهن كمتري ذخيره كرده و حين قاعدگي خون از دست ميدهند.

7-منشاء خونريزي داخلي: زخم معده، تومورها، فيبروئيد رحم، پوليپ قولون(روده بزرگ)، سرطان قولون، هموروئيد و خونريزي روده ها.

 

عوارض كم خوني درمان نشده:

1-مشكلات قلبي: كم خوني به ضربان نامنظم و سريع قلب و در بيماران كرونري به آنژين صدري منجر ميگردد.قلب براي جبران كاهش اكسيژن در خون بايستي خون بيشتري را پمپ كند.

2-مشكلات زايمان: فقر آهن شديد ميتواند به تولد نوزاد نارس و يا با وزن كم منجر گردد.

3-مشكلات رشد: در نوزادان و كودكان رشد را به تعويق مي اندازد.

4-مشكلات عمومي: افزايش ابتلا به عفونتها، كاهش توان يادگيري و حافظه، خستگي و بي حالي و غيره.

 

جذب، حمل، ذخيره و دفع آهن از بدن:

1-جذب از طريق روده صورت ميگيرد. سلولهاي مخاطي روده با ساخت پروتئين آپوفريتين (APOFERRITIN) جذب آهن را كنترل ميكنند. (با كاهش ذخاير آهن ساخت اين پروتئين نيز كاهش مي يابد و در هنگام افزايش ذخاير آهن توليد اين پروتئين افزايش مي يابد.)

2- سپس پروتئين ترنسفرين(TRANSFERRIN) 75 درصد آهن را به مغز استخوان ها(براي ساخت گويچه هاي سرخ)،20-10 درصد آهن را براي ذخيره به فريتين(FERRITIN) و 15-15 درصد آهن را براي ساير فرايند ها در خون حمل ميكنند. هر پروتئين ترنسفرين قادر به حمل 2 يون آهن(بصورت فريك) است.

3- آهن در مولكولهاي فريتين(FERRITIN) ذخيره ميگردد. هر فريتين قادر به ذخيره 4 هزار اتم آهن ميباشد.

4- هنگامي كه ظرفيت ذخيره آهن فريتين كامل ميشود، هموسيدرين(HAEMOSIDERIN) آهن را در كبد ذخيره ميكند.

5- همانطور كه هموگلوبين حمل كننده اكسيژن در سلولهاي قرمز است، ميوگلوبين (MYOGLOBIN) نيز پروتئين ذخيره كننده و حمل كننده اكسيژن در سلولهاي عضلاني ميباشد.

6- بدن هيچگونه مكانيسم دفع فيزيولوژيكي آهن در اختيار ندارد. بنابراين جذب آن در روده ها تحت كنترل شديد قرار دارد. (با كاهش ذخاير آهن، جذب آهن افزايش مي يابد)

7-مقادير بسيار اندك آهن روزانه از طريق تعريق، ريزش سلولهاي پوست و پوشش مخاطي روده ها دفع ميگردد. اين ميزان دفع آهن با مصرف 1-2 ميلي گرم آهن از طريق رژيم غذايي جبران ميگردد.

نكته: بدن مردان حدود 4 گرم و بدن زنان حدود 3 گرم آهن دارد (به ازاي هر كيلوگرم وزن 36-60 ميلي گرم آهن).2/3 اين مقدار آهن در هموگلوبين و ميوگلوبين موجود بوده و مابقي در كبد(بصورت فريتين و هموسيدرين)، مغز استخوان و طحال ذخيره ميشوند.

نكته:بدن آهن را بازيافت ميكند.هنگامي كه گلبولهاي قرمز عمرشان به پايان ميرسد، آهن آنها به مغز استخوان بازگردانده شده تا مجددا در ساخت گويچه هاي سرخ مصرف گردند.

نكته:طول عمر متوسط گلبولهاي قرمز 120 روز ميباشد.

 

كاركردهاي آهن در بدن:

1-ساخت هموگلوبين و ميوگلوبين (حمل و ذخيره اكسيژن در خون و عضلات)

2-آهن در برخي آنزيمهاي سيستم ايمني يافت ميشود. بنابراين فقدان و يا كمبود آن سيستم ايمني را تضعيف ميكند.

3- وجود آهن در واكنشهاي شيميايي توليد انرژي از غذا ضروري ميباشد. بنابراين فقر آهن به كاهش انرژي در بدن منجر ميگردد.

4-آهن در تقسيم سلولي و ساخت انتقال دهنده هاي عصبي نقش دارد.

5-آهن در ساخت پروتئين كلاژن داراي اهميت است.

مقادير توصيه شده مصرف آهن:

1-مردان بزرگسال 10 ميل گرم در روز.

2-زنان 11-50 سال: روزانه 15-18 ميلي گرم.

3-زنان بالاي 50 سال: روزانه 10 ميلي گرم.

4-زنان باردار:روزانه 30 ميلي گرم.

5-نوجوانان پسر: روزانه 16 ميلي گرم.

6-نوجوانان دختر: روزانه 27 ميلي گرم.

7-كودكان 1-10 سال: روزانه 7-10 ميلي گرم.

 

مسموميت با آهن:

آهن بيش از نياز در سطح خون براي انسان سمي ميباشد. چراكه آهن فروس مازاد با پروكسيدهاي بدن واكنش داده و توليد راديكا ل هاي آزاد را ميكنند. هنگامي كه پروتئين هاي ترنسفرين از آهن اشباع ميشوند و بدن نيز هيچگونه مكانيسم فيزيولوژيكي براي دفع آهن اضافي در اختيار ندارد، مسموميت آهن ايجاد ميگردد. هنگامي كه دريافت آهن از 20 ميلي گرم به ازاي هر كيلوگرم بدن فراتر رود، مسموميت آهن و هنگامي كه از 60 ميلي گرم به ازاي هر كيلو گرم وزن فراتر رود مرگ بار خواهد بود.

نكته:معمولا در افراد بزرگسال مصرف 25-75 ميلي گرم آهن در روز قابل تحمل است.

نكته:مردان سالم و زناني كه يائسگي را پشت سر گذاشته اند و مبتلا به كم خوني نيز نميباشند نبايد از مولتي ويتامينهاي حاوي آهن استفاده كنند.

 

علل افزايش سطح آهن خون:

1-بيماري هموكروماتوز(HEMOCHROMATOSIS): يك اختلال ژنتيكي است كه جذب آهن از روده ها افزايش مي يابد.

2-مصرف بيش از اندازه مكمل هاي آهن.

3-دريافت خون مكرر.

 

علايم افزايش سطح آهن:

1-خستگي و ضعف.

2-كاهش وزن.

3-تنگي نفس.

4-تپش قلب.

5-درد مزمن شكم.

6-اختلال در فعاليت جنسي.

7-تغيير در رنگدانه هاي پوست(لكه هاي خاكستري و يا زرد رنگ روي پوست).

8-درد و خستگي مفاصل.

 

عوارض تجمع اهن مازاد در خون:

1- آهن در كبد، پانكراس، غدد درونريز، قلب، پوست، مخاط روده و مفاصل رسوب كرده و انباشته ميگردد. تجمع آهن در اين اندامها آسيب به عروق كرونري، نارسايي قلبي، سرطان كبد، سيروز كبدي، سرطان روده بزرگ را در پي خواهد داشت.

2-مصرف بيش از اندازه مكملهاي آهن باعث استفراغ، اسهال و آسيب به روده ها ميشود.

3-مصرف قرصهاي آهن براي كودكان ميتواند بسيار خطرناك و مرگ آور باشد. بنابراين مكملهاي آهن را دور از دسترس كودكان قرار دهيد.

 

درمان:

1-مصرف قرصهاي دفروكسامين(DEFEROXAMINE) كه با اتصال به اتمهاي آهن آنها را از بدن دفع ميكند.

2-حجامت (در بيماري هموكروماتوز)

 

اشكال آهن:

1-آهن فروس(FERROUS) Fe+2

2-آهن فريك (FERRIC) Fe+3

نكته:جذب آهن فروس بهتر از آهن فريك صورت ميگيرد.

 

نكته:اكثر آهن فروس در آهن هم و اكثر آهن فريك در آهن غير هم يافت ميشود.

1-آهن هم(HAEM): در گوشت قرمز،مرغ،ماهي و جگر يافت ميشود.(از هموگلوبين و ميوگلوبين گوشت تامين ميشود)

2-آهن غير هم(NON HAEM): در سبزيجات، گياهان، لبنيات، ميوه ها، غلات، مغزها(آجيل) و تخم مرغ يافت ميشود.

نكته:هر چه گوشت قرمز تر باشد محتواي آهن آن نيز بيشتر است.

نكته: آهن هم به معني اتصال اتم آهن به مولكول هم، و آهن غير هم به معني عدم اتصال آهن به اين مولكول ميباشد.

نكته: مصرف مواد غذايي گوناگون همراه با منابع آهن هم در جذب آهن تداخل ايجاد نميكند. (بر خلاف آهن غير هم)

نكته:تنها 10-20 درصد آهن هم مصرفي و تنها 2-10 درصد آهن غيرهم مصرفي جذب بدن ميشوند.

نكته:آهن هم 10-25 درصد آهن دريافتي و آهن غير هم 75-90 درصد آهن دريافتي روزانه را تشكيل ميدهند.

نكته:آهن شير گاو و بز منابع خوبي از آهن نميباشند. چراكه حاوي آهن بسيار اندكي بوده و تنها 5 درصد آن جذب بدن ميگردد.

نكته: آهن موجود در شير مادر از اين قاعده مستثني است. با اينكه سطح آهن در شير مادر نيز اندك است، اما آهن آن مانند آهن هم عمل كرده و تا 50 درصد آن نيز جذب بدن ميگردد.

نكته:رژيم غذايي غني از آهن بايستي تركيبي از غذاهاي غني از آهن هم و غيرهم بطور توام باشد.

 

عوامل موثر در جذب آهن غير هم:

1-فاكتورهاي افزايش دهنده جذب آهن غير هم:

* ذخيره كم آهن در بدن.

* اسيد هيدروكلريك معده. (آهن غير هم را به هم تبديل ميكند)

* ويتامين C.

* شكر ها.

* مصرف منابع آهن هم (گوشت قرمز،مرغ وماهي)

* آمينو اسيدها.

* اسيد سيتريك.

2- فاكتورهاي كاهش دهنده جذب آهن غير هم:

* مصرف چاي، قهوه و كاكائو. (به علت وجود تانن و فنوليك)

* مصرف شير و پنير.

* كاهش اسيد معده(مصرف آنتي اسيدها)

* اسيد اكساليك(OXALIC) موجود در اسفناج.

* اسيد فيتيك(PHYTIC) موجود در سبوس غلات.

* كلسيم، مس، منيزيوم، منگنز و روي در جذب شدن با آهن رقابت ميكنند. بنابراين مصرف زياد هر كدام از آنها به فقر آهن منجر ميگردد.

* افزايش ذخاير آهن در بدن.

* مصرف آسپرين.

* زرده تخم مرغ.

* مصرف فيبر.

نكته:مصرف گوشت و يا ويتامين C همرا با سبزيجات و ساير منابع آهن غير هم،جذب آهن غير هم را 4 برابر ميكند.

نكته:چاي و قهوه را حداقل دو ساعت پس از غذا بنوشيد.

 

منابع ويتامين C:

كلم بروكلي-كيوي-گوجه فرنگي-مركبات (پرتغال ليمو ترش و نارنگي)-فلفل سبز-توت فرنگي.

غذاهاي غني از آهن:

1-جگر.

2-گوشت قرمز،ماهي و مرغ.

3-غذاهاي دريايي.

4-ميوه هاي خشك مثل زرد آلو؛آلو و كشمش.

5-سبزيجات (اسفناج و كلم بروكلي)

6-حبوبات و دانه ها كامل(سبوس دار)

7-نان و غلات غني شده با آهن.

8-مغزها.

نكته:به علت وجود مقادير زياد ويتامين A در جگر ( باعث آسيب به جنين ميشود ) زنان باردار نبايستي از جگر به عنوان منبع آهن استفاده كنند.

 

 

مكملهاي آهن:

در دو نوع فروس و فريك موجود ميباشند كه نوع فروس آن بهتر جذب بدن ميگردد.

1-فروس سولفات(FERROUS SULFATE)

2-فروس گلوكونات(FERROUS GLUCONATE)

3-فروس فومارات(FERROUS FUMARATE)

4-فروس سوكينات(FERROUS SUCCINATE)

5-كپسول هماتينيك(HEMATINIC):حاوي آهن+فوليك اسيد+ويتامين B12 و ويتامين C نيز ميباشد.

نكته:مصرف مكملهاي آهن باعث سياه شدن رنگ مدفوع ميگردند.

 

عوارض جانبي مكملهاي آهن:

1-سوزش سر دل.

2-يبوست و يا اسهال.

3-دل درد.

4-تحريك مجاري گوارش.

5-احساس تهوع.

نحوه مصرف:

نيم ساعت قبل از غذا ميل كنيد. چنانچه دچار يبوست ميشود همراه آن فيبر مصرف كنيد .

نكته:مصرف مكمل هاي آهن را از دوز پايين آغاز كنيد و به تدريج به ميزان توصيه شده توسط پزشكتان دست يابيد.

نكته:بهتراست مكملهاي آهن را همراه با منابع ويتامين C مصرف كنيد.

نكته:چنانچه مكملهاي آهن براي درمان كم خوني تجويز ميگردند، بايستي حداقل به مدت 3-6 هفته بطور پيوسته مصرف گردند.

نكته:تنها 20 درصد آهن موجود در مكملهاي آهن جذب بدن ميگردد.

 

كم خوني ماكروسيتي و يا مگالوبلاستيك(MEGALOBLASTIC):

فقر ويتامين B12 و فوليك اسيد (فولات) باعث ميگردد تا مغز استخوان گلبولهاي قرمز بزرگ تر از اندازه طبيعي توليد كند، كه به مقدار كافي هموگلوبين ندارند. در اين آنمي نيز تعداد گويچه هاي سرخ توليد شده كاهش مي يابد. علايم آن مشابه علايم آنمي فقر آهن ميباشد. علل بروز آن دريافت ناكافي اين دو ويتامين از طريق رژيم غذايي و يا اشكال در جذب روده اي آنها مي باشد. درمان آن نيز مصرف مكملهاي فولات و ويتامين B12 ميباشد.

منابع غذايي ويتامين B12:جگر-گوشت گاو-ماهي تون-قلوه-شير-پنير-تخم مرغ.

منابع اسيد فوليك: جگر-قلوه-گوشت-حبوبات(لوبيا قرمز و سفيد)-سويا-سبوس گندم-سبزيجات(اسفناج،كلم،كاهو،مارچوبه)-ميوه ها(آب پرتغال و موز) .