کم خونی (آنمی)
کم خونی نام عمومی است که به گروهی از اختلالات کمبود سلولهای قرمز خون دربدن داده می شود. گلبولهای قرمزخون حاوی ماده ای بنام هموگلوبین هستند که این ماده مسئول حمل اکسیژن از ریه ها به تمام سلولهای بدن است.
برای درست کردن گلبولهای قرمز خون بدن احتیاج به مواد اولیه: پروتئین - آهن ـویتامین ب12 و اسید فولیک دارد که در دستگاه سازندۀ گلبولهای قرمز (مغزاستخوان ها) گلبولهای قرمز خون را بسازد. بنابراین اگر یکی از این مواداولیه به اندازه کافی موجود نباشد و یا کارخانه سازنده گلبولهای قرمز درستکارنکند ویا با وجود مواد اولیه به اندازه کافی و سالم بودن کارخانه سازنده عوامل دیگری مثل پرکاری طحال و وجود پادزهرهائی در بدن باعث از بینبردن زودرس این گلبولهای قرمز شود، بیماری کم خونی یا آنمی بوجود می آید.در حالت دیگر کمخونی بدلیل خونریزی مزمن داخلی و یا خارجی با وجود فعالیت فراوان کارخانه سازنده خون با تمام ظرفیت نمی تواند این کمبود و ازدستدادن خون را جبران کند در نتجه مواد اولیه موجود در بدن جهت ساختن گلبولهای قرمز خون بزودی مصرف می شود و کمبود آهن معمواً پیش می آید.
درنتیجه کمی تعداد گلبولهای قرمز خون مقدار اکسیژنی که بوسیله هموگلوبین به سلولهای بدن میرسد به نسبت شدت کم خونی کمتر است. و در نتیجه اعضا حساسبدن مثل قلب و مغز بخصوص درهنگام فعالیت بدن که احتیاج بیشتر به اکسیژن دارند تحت فشار خواهند بود.
بطورخلاصه برای زنده ماندن و فعالیت روزانه تمام سلولهای بدن احتیاج به اکسیژن دارند که این اکسیژن بانفس کشیدن وارد ریه ها شده با هموگلبین موجود درگلبولهای قرمز ترکیب و بوسیله گردش خون و تلمبه کردن خون توسط قلب به تمام قسمتهای بدن می رسد. بدن برایساختن گلبولهای قرمز خون با استفاده ازپروتئین ـ آهن ـ ویتامین ب12 و اسید فولیک استفاده می کند و بعد از ساختن آنها در بدن بطور مرتب بازرسی های دقیقی درکبد و طحال و غدد لنفاوی از اینگلبولهای قرمز بوجود ی آید که چنانچه خوب و درستکار نکنند و یا چنانچه پیرشده باشند (عمرطبیعی گلبولهای قرمز حدود 120 روز است) آنها را گرفته ومی شکنند و تجزیه می نمایند و از مواد اولیه آنها در مغز استخوان دو باره گلبولهای قرمز جدید می سازند و حتی از مقداری از مواد باقی مانده آنها درکبد صفرا می سازد.
آزمایش اندازه گیری هموگلوبین گلبولهای قرمز خون بصورت گرم در صد میلی لیتر خونصورت می گیرد که مقدار طبیعی هموگلوبین از 11 تا 15 در زنان و از 13 تا 17گرم در هر صد میلی لیتر خون در مردان است. ضمناً تعداد گلبولهای قرمز درهر میلی لیتر مکعب خون در زنان بین 2 تا 4 میلیون و در مردان بین 4 تا 8 میلیون گلبول قرمز است.
شایعترین نوع کم خونی ـ دراثر کمبود آهن است که در این نوع گلبولهای قرمز کوچکتر ازاندازه طبیعی (میکروسیتیک) و در نوع دیگر در اثر کمبود ویتامین ب 12 و یااسید فولیک بزرگتر(مگالوبلاستیک ) هستند . بعضی کم خونی ها مثل تالاسمی ژنتیکی یا مادر زادی هستند.علائم کم خونی ها عبارتند از : خستگی عمومی ـتنگی نفس بخصوص در هنگام راه رفتن وفعالیت بدنی ، طپش قلب ،سرگیجه و جلویچشم تار شدن و سردرد که بستگی به شدت کمخونی دارد. عوارض طولانی کم خونی بخصوص در اثر کمبود آهن عبارتند از:
زخم زبان و احساس ناراحتی در دهان، زخم گوشه های لب ها ، تغییر در ناخن ها وشکننده بودن آنها ، اختلال واحساس درد در هنگام قورت دادن موادغذائی، رنگپریدگی یا زردی پوست بدن و کم شدن وزن بدن بطور کلی. در بعضی کم خونی هاعوارض عصبی مثل بی حسی در اندامها و افسردگی و اختلال حواس بوجود می آید.در کم خونی های مربوط به مغز استخوان (کارخانه سازنده گلبولهای قرمز دربدن) تب و گلودرد و خون مردگی خود به خود و حتی خونریزی امکاندارد بوجودآید چون سایر عوامل موجود در خون مثل کلبولهای سفید و پلاکها هم ساخته نمیشوند.
عوامل تولید کننده هرنوعکم خونی مختلف هستند. برای مثال کم خونی آهن ممکن است دراثر کمبود آهن در موادغذایی فرد تولید شود. رژیم غذای متنوع معمولی بهاندازه کافی آهن دارد ولی امکان دارد که اختلال در جذب آهن باشد. در زنانچنانچه در قاعد گی زنانه مقدار زیادی خوناز دست دهند و یا در مردان و زنانمقداری خون بوسیله معده و دستگاه گوارش از دستبدهند که کارخانه سازنده خوندر بدن نتواند آنرا جبران کند باعث مصرف زودرس آهنشده و کم خونی حاصل میشود.
آهن زیادی در کبد ذخیره میشود ولی در بیماریهای مزمن کبدی ـ قلبی ـ کلیوی وریوی و بیماریهای روماتیسمی مغزاستخوان بدلایل گوناگون نمی تواند درست کارکند . در بیماریهای تالاسمی غشاء یاپرده اطراف گلبولهای قرمز خون بصورتمادرزادی عیب دارد در نتیجه این گلبولهای قرمزخیلی زودتر از 120 روزمعمولی عمر دارند در نتیجه با وجود بودن آهن به اندازه کافیدر بدن کارخانهسازنده خون نمی تواند این کمبود را جبران کند و آنهایی را که درستمی کندباز پرده و دیواره اطراف آنها هنوز معیوب است و به همان سرنوشت از همپاشیدگی زودرس ویا خراب شدن بوسیله بازرس های گلبولهای خونی در طحال و کبدگرفتارمی شوند. در نوع دیگر کم خونی مادر زادی (کم خونی دائمی) پروتئین هادر گلبولهای قرمز معیوبند که این نوع کم خونی در آفریقا زیادتر است که گرچه این افرادبه بیماری مالاریا مقاوم هستند ولی در بیماریها و کمبوداکسیژن پروتئین معیوب داخل گلبولهای قرمز خون آنها تغیر شکل داده و به کلداس شده و با عث عوارض شدید می شود.تالاسمی در ایران و کشورهای همجوار ونوع کم یاب تری نیز وجود دارد که در غرب بیشتر دیده می شود.
داروهای پزشکی و حتی داروهای گیاهی نیز امکان دارد باعث کم خونی شدید شوند که لیست آنها در این خلاصه نمی گنجد ولی اصولاً داروها و مواد شیمیائی روی کارخانه سازنده خون (مغزاستخوان)اثر می کنند و می توانند آنرا کاملا ًاز کاربیندازد و جان فرد راشدیداً تهدید کنند بعضی داروها و مواد شیمیایی دیگرروی گلبولهای قرمز بطورمستقیم اثر می کنند .
دردوران رشد سریع درنوجوانان و زمان بارداری احتیاج بیشتری به آهن و مواد دیگر اولیه برای ساختن گلبولهای قرمز خون وجود دارد به همین دلیل به اغلب زنان حامله بخصوص در سه ماه آخرحاملگی قرصهای ویتامینی آهن دار تقویتی میدهند که هم برای خود و جنینش بتواند به اندازه کافی اکسیژن برساند و هم اودر وضعیتی باشد که اگر درزمان وضعحمل مقداری خونریزی کرد جان خود را تهدید نکند. همانطوریکه قبلاً یادآوری شد بهتراست که به زنانی که نقشه حامله شدنرا دارند از حدود سه ماه قبل از بارداری تا سه ماه گی حاملگی اسید فولیک داد.
تشخیص کم خونی بوسیله یک آزمایش ساده خون صورت می گیرد که نمودار کمی مقدارهموگلوبین و کمی تعداد گلبولهای قرمز در مقدار معین خون است که با توجه به ارقامی که در بالا ذکر شد مقایسه میشوند. سپس با توجه به سابقه بیماری که آیا قاعدگی سنگین دارد ویا به هر دلیل خوناز دست می دهد و چه نوع بیماری ویا دارویی و یا کمبود مواد غذایی و نا به هنجاربودن رژیم غذایی باعث آن شده است ویا اینکه با وجود کافی بودن آهن و سایر مواردرژیم غذایی امکاندارد که جذب و یا مصرف این مواد در بدن اشکال داشته باشد و یا اینکه دستگاه سازنده گلبولهای قرمزی که بخوبی درست می شوند زود در بدن ازبین می روند ویا بوسیله نشت کردن و خونریزی در مدفوع و یا ادرار خون بطورمزمن از بدن بیرون می رود ـ هرکدام از این عوامل تولید کننده باید بوسیله آزمایشات مختلف توسط پزشک بررسی شود و پیدا کردن علت کم خونی بسیار مهم است. چون بجای اینکه فقط به بیمار آهن داده شود که بدن بیشتر گلبول قرمز درست کند وروی کم خونی ماسک بگذارد و خدایی ناکرده بعد از مدتی حتی دادن آهن نتواند مفید باشد و در آن مرحله بفهمند که مثلاً سرطان معده ویا روده بزرگ باعثآن بوده است که برای درمانآن دیر شده باشد. البته مواقعی وجود دارد که باتوجه به تاریخچه پزشکی وآزمایشات مختلف و حتی آزمایشاتی مثل آندوسکوپی معده و روده بزرگ ونمونه برداری از مغز استخوان علت کم خونی مشخص نیست که پزشک می تواند با درمان علائم آن( نه درمان علت آن ) اقدام کند ولی حتی دراین وضعیت هم پزشک وهم بیمار باید بطورممتد دنبال پیدا کردن علت آن باشندو با تکرار بعضی آزمایشات و نظر خواهی ازمتخصّین دیگر دنبال کار را بگیرند مثلاً امکان بیماریهای انگلی و کرمها و حتی استفاده از داروهای غیر قانونی و الکل رامطرح کنند.
بنابراین درمان هر نوع کمخونی فرق دارد وحتی در کم خونی کمبود آهن باید علت آنرا تعیین کرد. شایعتری عوارض قرصهای آهن ناراحتی های هاضمه مثل یبوست و اسهال است و این قرصها رنگ مدفوع را تارو تاریک می کنند (خونریزی از قسمت بالای دستگاه گوارش مثل معده و روده کوچک نیزباعث تاری مدفوع با بوی مخصوص میشود که بوسیله آزمایش می توان این دو را از همجدا کرد.) باید توجه داشت کهتزریق آمپولهای محتوی آهن بسیار دردناک هستند و نباید جزء در موارداستثنایی که بیمار نتواند با دهان قرص آنها رابخورد به بیمار دادهشود. درحقیقت بادادن بصورت آمپولدعلاوه بر امکان عفونت در محل تزریق، حتی امکان انتقال بیماریهای واگیر بوسیله وسایل غیر تمیز به فرد کم خون موجود دارد.از طرف دیگر بادادن قرصهای آهن بطور آهسته و بمرور زمان گلبولهای قرمز وهموگلوبین اورازیاد می کنند و قلب و بدن بمرور با این وضعیت بهتر خو میگیرد و عمل می کند.
تقریباً فقط در نوع کم خونیدر اثر کمبود ویتامین ب 12 احتیاج به تزریق وجود داردچون ما هنوز دارویی برایخوردن نداریم و با داروی جدید تجربه کافی نداریم واز طرف دیگرمعده این افراد نیز معمولاً مقداری عیب دارند . بنا بر این جزءدر حالتهای استثنائی نباید از آمپول استفاده کرد. در تالاسمی مینور حتی احتیاج به تزریق خون وجود ندارد و در نوع ماژر آن حتماً پزشک با بیمار در گیر است و همکاری نزدیک دارد. برای درک بیشتر توصیه می شود که مطالب زیر رانیزبخوانید :
کمخونی مغز استخوان ،ویتامین ب 12 و اسید فولیک ف آزمایش مدفوع برای وجودخون یا خون مردگی در آن، قاعدگی در زنان ، آزمایش ساده خون ( FBC یا CBC) ، هموگلوبین ، آهن ، فرتین و آزمایشات آهن ، عوامل مورد احتیاج ساختن گلبول قرمز خون.
رژيم غذايي درکم خونی و فقرآهن
كمخوني وضعيتي است كه در آن تعداد يا اندازه گلبولهاي قرمز و يا مقدار هموگلوبين موجود در خون كاهش يافته و تبادل اكسيژن و دياكسيدكربن بين خون و سلولهادچار اختلال ميشود. از علل ايجادكننده كمخوني ميتوان كمبودهاي تغذيهاي، خونريزي، ناهنجاريهاي ژنتيكي، بيماريهاي مزمن و يا مسموميتهاي دارويي را نام برد. منظور از كمخونيهاي تغذيه اي كمخونيهايي است كه در اثر دريافت ناكافي مواد مغذي ايجاد ميشوند.
از مهمترين مواد مغذي جهت خونسازي كه كمبود آنها موجب بروز كمخوني ميشود ميتوان به آهن، ويتامين ب 12 و اسيدفوليك اشاره كرد. از بين آنها كمخوني ناشي از فقر آهن يكي از شايعترين كمخونيهاي تغذيهاي است.
كمخوني ناشي از فقر آهن
فقر آهن يكي از شايعترين اختلالات تغذيهاي در كشورهاي در حال توسعه و مهمترين علت كمخوني تغذيهاي در كودكان و زنان در سنين باروري است كه با ايجاد گلبولهاي قرمز كوچك و كاهش ميزان هموگلوبين مشخص ميشود كه اين بيماري سبب اتلاف منابع و مراقبتهاي بهداشتي، كاهش بهرهوري در اثر افزايش ميزان مرگ و مير ابتلا به بيماري در مادران و كودكان و بالاخره كاهش ظرفيت جسمي و رواني در بخش بزرگي از جامعه ميشود.
ميزان نياز به آهن
ميزان نياز به آهن براساس سن، جنس و وضعيت فيزيولوژيكي افراد متفاوت است. مثلا زنان باردار به علت افزايش حجم خون، رشد جنين و جفت و ساير بافتها به آهن بيشتري نياز دارند. به همين دليل بيش از سايرين در معرض خطر كمخوني قرار دارند. در شيرخواران در صورت سلامت مادران، ميزان آهن موجود در شير مادر براي 6ـ4 ماه اول زندگي كافي است. ولي در مورد نوزاداني كه با وزن كم متولد ميشوند، ذخاير آهن كم بوده و بايد از 3 ماهگي آهن اضافي به صورت قطره خوراكي خورانده شود. همچنين بستن پيش از موقع بند ناف نيز به اين دليل كه نوزاد را از يك سوم كل خونش محروم ميكند، خطر فقر آهن را افزايش ميدهد.
دلايل فقر آهن
دلايل گوناگوني براي كمبود آهن وجود دارد كه از آن جمله ميتوان به علل زير اشاره كرد
1 ـ دريافت ناكافي آهن به دليل رژيم غذايي مورد استفاده كه در آن آهن كمي وجود دارد، مانند بعضي از رژيمهاي گياه خواري.
2 ـ جذب ناكافي آهن در اثر اسهال، كاهش ترشح اسيد معده، مشكلات گوارشي يا تداخلات دارويي و داروهايي مثل كلستيرامين، سايمتيدين، پانكراتين، رانيتيدين و تتراسايكلين).
3 ـ افزايش نياز به آهن براي افزايش حجم خون در دوران نوزادي، نوجواني، بارداري و شيردهي.
4 ـ خونريزي زياد در دوران عادت ماهانه و يا در اثر جراحات يا ناشي از هموروييد (بواسير) يا بيماريهاي بدخيم و انگلها. كمبود آهن در مردان بزرگسال معمولا در اثر از دست دادن خون است.
کمبود آهن چه نشانه هایی دارد
کمبود آهن چه نشانه های را در روح و جسم انسان دارد و اگر کمبود مشاهده شد چه مقدار قرص آهن و چند مدت یکبار باید بخورم ؟ درباره دیگر عناصر دیگری که باید در جسم من وجود داشته باشد مانند آنچه درباره آهن پرسیدم آگاهم کنید!
بعضی از علایم كمخونی فقر آهن عبارتند از: رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلك چشمها، خستگی زودرس، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع و در كمخونی شدید گود شدن روی ناخن(ناخن قاشقی).
منابع غذایی آهن دار :
منابع غذایی آهندار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخممرغ، سبزیهای دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج و حبوبات، مثل عدس و لوبیا همچنین میوههای خشك (برگهها) بخصوص برگه زردآلو و دانههای روغنی.
در درمان فقر آهن ابتدا باید به دنبال علت زمینه ای آن گشت و در صورت یافتن علت علاوه بر درمان با ترکیبات آهن علت زمینه ای باید برطرف شود. در صورتی که پاسخ به ترکیبات آهن خوب نباشد و یا ناکافی باشد می بایست یک ارزیابی مجدد و دقیق از بیمار به عمل آید برای وجود هر یک از موارد زیر:
خونریزی مستمر
نقص د رجذب آهن ( سوء جذب گوارشی )
وجود یک اختلال التهابی
صدمه مغز استخون
بنابراین می بایست مجددا به یک پزشک متخصص اطفال مراجعه نمایید تا بررسی های کاملتری صورت گیرد.
درمان کم خونی با خوراکی گیاهی
عسل: با خوردن عسل در مدت بسیار کمی به تعداد گلبولهای قرمز 25 - 8 درصد افزوده میشود.
فندق: فندق خون افزای خوبی است و رنگ چهره را میگشاید.
دمکرده برگ با پوست سبز گردو موجب افزایش تعداد گلبولهای قرمز میشود.
عدس: یکی از مواد خوراکی افزایش دهنده گلبولهای قرمز خون است.
از مواد خوراکی دیگر میتوان به این موارد اشاره کرد: نخود سبز ،زرد آلو ، گردو ، خرما ، شلغم ، کلم و خوراک جو.
آهن :
ماده معدنی مهم است که کمبود آن منجر به کم خونی احساس خستگی و ضعف می گردد . آهن در انواع گوشتهاوتخم مرغ وغلات سبوس دار سبزی وجود دارد آهن موجود در فرآورده های گوشتی جذب خوبی دارد اما
برای جذب بهتر آهن موجود درسایر مواد غذایی مصرف میوه و سبزی سرشارازویتامین C همراه غذا توصیه می شود.
علايم كمخوني ناشي از فقر آهن
بعضي از علايم كمخوني فقر آهن عبارتند از:
رنگ پريدگي پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلك چشمها، خستگي زودرس، سرگيجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع و در كمخوني شديد گود شدن روي ناخن(ناخن قاشقي).
درمان كمخوني ناشي از فقر آهن
براي درمان كمخوني از چند روش استفاده ميشود كه بهترين و كمخطرترين آنها استفاده از مكملهاي خوراكي است. درمان با نمكهاي ساده آهن مثل سولفات فروي خوراكي كاملا موثر بوده و به شكل قرص، كپسول يا مايع است و بايد مصرف آنها تا چندين ماه ادامه يابد.
چنانكه اين قرصها با معده خالي مصرف شوند جذب آنها بهتر و بيشتر صورت ميگيرد، ولي در اين حالت سبب تحريك معده و بروز مشكلات گوارشي ميشوند. عوارض گوارشي ناشي از مصرف آهن نظير تهوع، دل پيچه، سوزش قلب، اسهال يا يبوست را ميتوان به حداقل رساند، به شرطي كه آهن را با ميزان بسيار كم مصرف كرده و به تدريج به ميزان آن افزوده تا به حد مورد نياز بدن برسد. بهتر است قرص آهن در آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشي از آن كاهش يابند.
ويتامينC جذب آهن را افزايش ميدهد. به همين دليل معمولا مصرف ويتامين C به همراه آهن پيشنهاد ميشود. علاوه بر درمان دارويي بايد به ميزان آهن قابل جذب در غذا نيز توجه كرد. جذب آهن غذا اغلب تحت تاثير شكل آهن موجود در آن ميباشد. آهن موجود در پروتئينهاي حيواني مانند گوشت گاو، ماهي، پرندگان (آهن هم) بيشتر جذب ميشود، در حالي كه جذب آهن پروتئينهاي گياهي مانند سبزيها و ميوهها (آهن غيرهم) كمتر ميباشد. بايد توجه داشت كه ويتامينC جذب آهن سبزيها و ميوهها (آهن غيرهم) را بيشتر ميكند. مصرف چاي همراه يا بلافاصله بعد از غذا ميتواند جذب آهن را تاحدصفر تا پنج درصد كاهش دهد.
قهوه، تخممرغ، شير و لبنيات، نان گندم، حبوبات (حاوي اسيد فيتيك) و فيبرهاي غذايي جذب آهن را به علت تشكيل كمپلكسهاي نامحلول كاهش ميدهند. بنابراين فرآوردههاي حاوي آهن، طي يك ساعت قبل يا دو ساعت بعد از مصرف هر يك از اين مواد نبايد مصرف شود.
منابع غذايي آهن دار
منابع غذايي آهندار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهي، زرده تخممرغ، سبزيهاي داراي برگ سبز تيره مانند جعفري، اسفناج و حبوبات، مثل عدس و لوبيا همچنين ميوههاي خشك (برگهها) بخصوص برگه زردآلو و دانههاي روغني.
عوامل افزايش دهنده جذب آهن و منابع غذايي آنها:
ـ اسيد سيتريك و اسيد اسكوربيك يا ويتامين ث كه در آلو، خربزه، ريواس، انبه، گلابي، طالبي، گل كلم، سبزيها، آب پرتقال، ليمو شيرين، ليمو ترش، سيب و آناناس وجود دارند ميتوانند عوامل افزايش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
2 ـ اسيد ماليك و اسيد تارتاريك كه در هويج، سيب زميني، چغندر، كدوتنبل، گوجه فرنگي، كلم پيچ و شلغم موجود است نيز سبب افزايش جذب آهن ميشوند.
3 ـ محصولات تخميري مثل سس سويا نيز در اين دسته از عوامل گنجانده ميشود.
توصيههاي كلي زير را به كار ببنديد:
1 ـ استفاده از غذاهايي كه غني از آهن ميباشند.
2 ـ استفاده از منابع غذايي حاوي ويتامين ث هر وعده غذايي جهت جذب بهتر آهن (مثل پرتقال، گريبفروت، گوجه فرنگي، كلم، توت فرنگي، فلفل سبز، ليمو ترش)
3 ـ گنجاندن گوشت قرمز، ماهي يا مرغ در برنامه غذايي.
4 ـ پرهيز از مصرف چاي يا قهوه همراه يا بلافاصله بعد از غذا.
5 ـ برطرف كردن مشكلات گوارشي و يبوست.
6 ـ تصحيح عادات غذايي غلط (مثل مصرف مواد غير خوراكي مانند خاك، يخ) كه خود از علايم كم خوني فقر آهن مي باشند.
7 ـ مشاوره با پزشك و متخصص تغذيه جهت پيشگيري به موقع و يا بهبود كمخوني.
8 ـ استفاده از نانهايي كه از خمير ورآمده تهيه شدهاند.
9 ـ استفاده از خشكبار مثل توت خشك، برگه آلو، انجير خشك و كشمش كه منابع خوبي از آهن هستند.
10 ـ استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
11 ـ شست و شو و ضد عفوني كردن سبزيهايي كه استفاده ميكنيد.
12 ـ شستن كامل دستها با آب و صابون قبل از تهيه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج
13 ـ مصرف روزانه يك قرص آهن از پايان ماه چهارم بارداري تا سه ماه پس از زايمان در زنان باردار.
14 ـ مصرف قطره آهن همزمان با شروع تغذيه تكميلي تا پايان 2 سالگي در كودكان.
کمبود آهن و تاثیر آن روي در کودکان
کمبود آهن زودرس در دوران نوزادي ، اختلالات رفتاري در بزرگسالي را ناشي مي شود و رسيدن مواد مغذي کافي به بدن بزرگسالان نيز مي
تواند ظهور اختلالات عصبي را به تاخير بيندازد.
فراموش کردن زودهنگام مطالب ، از دست دادن حافظه کوتاه مدت و ناتواني در به خاطر سپردن خلاصه مطالب از اثرات کمبود مواد مغذي به شمار مي آيند.
اگر اين عدم دريافت مواد مغذي در سالهاي رشد سيستم مغزي عصبي و شکل گيري و تکميل قواي حافظه و درک باشد تاثيرات خطرناک تري را نيز به دنبال دارد.
آيا گرسنگي بر شما تاثير بدي دارد؟ آيا حذف يک وعده غذايي مشکل آفرين است؟ براي فهم اين نکته که سوء تغذيه ، گرسنگي و حتي حذف يک وعده غذايي قادر به توليد اختلالات رفتاري است ، آزمايش هاي بسياري صورت گرفته است.
دريافت گوشت قرمز به عنوان منبعي براي آهن و روي در منابع زيستي بسيار موثر است و بر قوه درک اثرات شگرفي دارد.
کمبود آهن يک مشکل متداول در موادمغذي است که بيش از 2 ميليارد نفر يا بيشتر از يک سوم جمعيت جهان ، با آن درگيرند. نوزادان ، کودکان در سنين بلوغ و خانمها از زمان کودکي بزرگترين گروه در معرض خطر کمبود آهن هستند.
در دختران جوان و زنان بزرگسال ، رژيم غذايي کم آهن ، استفاده از غذاهاي مانع جذب آهن ، قاعدگي (خونريزي ماهيانه) و مصرف بسياري از داروها امکان ابتلا به آنومي فقر آهن را بالا مي برد.
چطور قوه ادراک تحت تاثير آهن و روي قرار مي گيرد؟
کمبود آهن هم به طور مستقيم و هم به صورت غيرمستقيم بر رفتار و قواي درک انسان تاثيرگذار است.
اثر مستقيم آن زماني است که کمبود آهن به طور مستقيم بر سنتز
ميلين که پوشاننده سلولهاي عصبي است يا بر نوروترانسميترها که در واقع نقش آنها در انتقال پيامهاي عصبي بوضوح روشن است و همين طور در توليد دوپامين که در واقع نوعي کاتکول آمين است تاثير بگذارد.
تغييرات به وجود آمده بر اثر کمبود آهن قادر به ايجاد اختلال در روند تکميل و بالغ شدن سيستم اعصاب خواهد بود.
به طور غيرمستقيم کمبود آهن مي تواند باعث ايجاد رفتارهاي عصبي و کاهش درک به وسيله کاهش قدرت تمايز در مغز و ممانعت از توليد حسهاي گوناگون تاثيرگذار و در نتيجه باعث کاهش در توان يادگيري و کاهش توان مغز در جمع آوري اطلاعات بشود.
نقش روي در گستردگي درک و فهم کمبود روي غيرمتداول نيست. کمبودهاي شديد روي ، نسبتا نادر است ؛ اما کمبود خفيف روي يکي از مشکلات مردم جهان است ، که ايران را هم شامل مي شود.
تشخيص کلينيکي کمبود خفيف روي ، دشوار است ولي با يک تاريخچه غذايي قابل بررسي است و حتي ممکن است در يک جمعيت با تغذيه کافي نيز ظهور کند.
چه چيز سبب کمبود روي مي شود؟ فرآيندهاي فيزيولوژيکال مثل افزايش رشد احتياج به روي دارند؛ بنابراين نوجوانان و خانمهاي باردار بيشتر ممکن است در محدوده خطر ابتلا به کمبود روي باشند.
بررسي هاي Data بر اين دلالت دارد که بسياري از نوزادان ، کودکان و خانمهاي جوان و بزرگسالان ، روي کمتري در مقايسه با مقدار توصيه شده مصرف مي کنند.
در حقيقت دسترسي زيستي به روي ، همان دريافت غذاهاي حاوي روي است که شامل غذاهايي با منابع حيواني و گياهي است ؛ براي مثال فيتات موجود در غلات و بنشن دسترسي زيستي به روي را محدود مي کند، همچنين کمبود دسترسي به غذاهايي که حاوي مقدار خوبي روي هستند مثل گوشت قرمز مي تواند از عوامل کمبود روي باشد.
کم خونی در کودکان
کمخونی در واقع کاهش میزان هموگلوبین خون است که در نتیجه کمبود گلبولهای قرمز یا کمبود هموگلوبین در سلولهای قرمز خونی و یا هر دو علت روی میدهد. کمخونی انواع مختلف دارد که کمخونی ناشی از کمبود آهن Iron deficiency anaemia. متداولترین نوع آن است. این نوع کمخونی به دلیل کاهش آهن در بدن اتفاق میافتد. هر گونه کمبود در مواد مغذی نظیر ویتامین 12B نیز باعث این بیماری میگردد.
کمخونی ناشی از کمبود آهن، عمدهترین کاستی تغذیهای در جهان است و عموما بین زنان در سنین بچهزایی، سالخوردگان و کودکان متداول است.
اخیرا، تلاشهایی برای جلوگیری از کمخونی در زنان صورت گرفته، اما این تلاشها بیشتر بر روی کودکان سنین 6 ماه تا 2 سال متمرکز است. زیرا کمخونی شدید در کودکان باعث ظهور علایم زیر میگردد:
کندذهنی و کاهش قابلیت یادگیری
رخوت و سستی
افزایش آمادگی در مقابل عفونتها
علل
کمبود آهن در بدن ممکن است به سبب عوامل زیر باشد:
داشتن رژیم غذایی نامناسب
جذب آهن ناکافی
عفونتهای قارچی نظیر مالاریا و عفونتهای انگلی (مالاریا اصلیترین علت کمخونی ناشی از کمبود آهن است).
نامناسب بودن رژیم غذایی
در کودکان نیاز به آهن نسبت به جثهشان زیاد است، زیرا به سرعت رشد میکنند. (نوزادان تقریبا به اندازه مردان نیاز به آهن دارند.) از بدو تولد نیاز به آهن وجود دارد. شیر مادر این نیاز را تا حدود 6 ماهگی تأمین میکند. اما پس از آن آهن باید از طریق رژیم غذایی تأمین گردد. متأسفانه آهن در بسیاری از غذاهای دارای حبوبات وجود دارد که به خوبی جذب بدن نمیشوند. دو نوع آهن در غذاها وجود دارد:
آهن خون Haem iron تنها در غذاهایی یافت میشود که حاوی خون و ماهیچه هستند. این غذاها جذب نسبتا خوبی دارند اما معمولاً گرانقیمت میباشند.
آهن بدون خون Non _ haem iron که در شیر و غذاهای گیاهی وجود دارند. این غذاها به خوبی جذب نمیشوند و بسیاری از مواد در رژیم غذایی وجود دارند که جذب این نوع آهن را کاهش میدهند.
تشخیص
مهمترین علامت کمخونی ناشی از کمبود آهن رنگپریدگی است. کودکان کمخون اغلب بیحال، ضعیف، تندمزاج بوده و اشتهای بسیار کمی دارند، اگر چه این علایم ممکن است از خیلی چیزهای دیگر ناشی شود. تنها روش مشخص برای تشخیص کمخونی، اندازهگیری میزان هموگلوبین است.
درمان
درمان کمخونی ناشی از کمبود آهن، استفاده از آهن است. حداقل 2 هفته طول میکشد تا کمخونی درمان گردد. در مورد کمخونیهای شدید این زمان طولانیتر است.
مقدار مصرف آهن باید متعادل باشد زیرا مصرف بیش از حد آن کشنده است. هرگز نباید آهن را به بدن تزریق کرد مگر در موارد خاصی که این عمل انجام میشود.
رهنمودهای غذایی
از حدود 4 تا 6 ماهگی، خوراندن آهن همچنین شیر به کودک ضروری است. به کودکان باید غذاهای سرشار از آهن و ویتامینC نظیر میوهها خورانده شود که به جذب آهن کمک میکند. فرآیندهای غذایی نظیر تخمیر و جوانه زدن نیز باعث جذب آهن حبوبات میگردد.
رهنمودهای سازمان بهداشت
جهانی در مورد کمخونی
سن هموگلوبین زیر:
g/l
6 ماه تا 4 سال110
5 تا 11 سال115
12 تا 14 سال120
منابع غذایی غنی از آهن
آهن خون ـ به خوبی جذب میشود
گوشت و فرآوردههای گوشتی
امعاء و احشاء نظیر جگر و قلوه
مرغ
ماهی
آهن بدون خون ـ جذب خوبی ندارد
حبوبات
مغزها (پسته، بادام، ...)
سبزیجات برگدار
زرده تخممرغ (اما سفیده تخممرغ جذب را کاهش میدهد.)
غذاهای مقوی (نظیر غلات کودکان)
شیر ـ به خوبی جذب میشوند.
توجه: برای افزایش میزان جذب آهن
بدون خون، به کودک غذاهای سرشار از ویتامین C(مرکبات و سبزیجات) بخورانید و در ساعات غذا خوردن از دادن قهوه و چای به وی خودداری کنید.
تاثير روي بر قوه درک
مکانيسم تاثير روي بر توسعه فهم و ادراک و بروز رفتارها کاملا مشخص نيست. با وجود اين روي براي بلوغ مغز بسيار ضروري است.
تاثير بسياري از واکنش هايي که روي ، واسطه اي براي انجام آنهاست بر عملکردهاي مغزي شناسايي شده است و مطمئنا نورون هاي هيپوتالاموس غني از روي هستند. در حدود 8-10 درصد روي درون نورون ها به وسيله وزيکول ها انتقال داده مي شوند و مي تواند با نورون هاي ديگر مبادله شود.
ثابت شده است در کمبود روي ، محرکهاي الکتريکي از هيپوتالاموس با سرعت کمتر از حد نرمال انتقال داده مي شوند. روي نقش مهمي را در توسعه سيستم عصبي مرکزي دوران جنيني و پس از تولد بازي مي کند.
کمبود روي در بزرگسالان
اطلاعات اندکي درباره نقش روي در عملکرد يادگيري ميانسالان در دسترس است. کمبود متوسط روي عملکرد اعصاب مثل حافظه کوتاه مدت بصري را مختل مي کند بر اساس اطلاعات به دست آمده از حيوانات آزمايشگاهي ، کمبود متوسط روي مادر، هم مي تواند بر عملکرد هوشي مادر هم بر تکامل هوش نوزادش تاثير بگذارد.
مطالعات نشان مي دهد عملکرد هوشي افراد 65-90 ساله در اسپانيا تحت تاثير دريافت روي بوده است. اوايل دهه 1980برنت چنين فرضيه داد که کمبود روي مي تواند مرتبط با آلزايمر باشد و مقدار پايين روي در خون و بافت مغزي در بيماران آلزايمري منتهي شد به اين نظر که روي ممکن است در حافظه نقش داشته باشد.
براساس مطالعه اي که روي 6بيمار آلزايمري انجام شد متوجه شدند مکمل ياري با 15 ميلي گرم روي در روز به مدت يک سال کم هوشي را در 4 بيمار بهبود بخشيد.
كمبود آهن مهم ترين عامل كم هوشي كودكان
بر اساس تحقيقات انجام شده، ضريب هوشي كودك (IQ) از زمان حاملگي مادر تا سن ۲ يا حداكثر ۳ سالگي شكل مي گيرد و در اين ميان تغذيه صحيح مادر قبل از حاملگي و ادامه آن در طي باروري و نيز، تغذيه صحيح كودك تا ۲ سالگي در افزايش ضريب هوشي كودك مؤثر است.
دكتر «جان ونسان» محقق و متخصص روانپزشكي در دانشكده علوم اجتماعي آريزونا، ضمن اعلام اين مطلب مي گويد: فقر آهن ۹ درجه، محروميت از شير مادر ۸ درجه و تولد با وزن كم ۵ درجه، از ضريب هوشي كودك را كاهش مي دهد كه علت همه اين موارد، تلفيقي است از چگونگي تغذيه مادر و كودك؛ مثلاً عدم توجه مادر به توصيه هاي غذايي در دوران بارداري منجر به تولد نوزاد با وزن كم خواهد شد.
تأثیر كمبود آهن بر حافظه انسان
كمبود «آهن» و «روی» در بدن انسان به ویژه در زنان و در دوران نوجوانی سبب كم حافظگی و كاهش میزان منطقی بودن آنان می شود. زنانی كه دارای كمبود آهن و روی بوده اند، با مصرف یك قرص ۲۰میلی گرمی آهن و یا روی در روز، توانسته اند در آزمون هوش ۲۰ درصد بیشتر از زنانی كه كمبود آهن و روی داشته اند، امتیاز به دست آورند. نوع و روش تغذیه ای اثر مستقیمی در قوه حافظه و منطق انسان داراست.
علائم کمبود آهن در بدن چه هستند؟
آهن قسمتی از هموگلوبین است. هموگلوبین مولکول پروتئین در سلولهای قرمز خون است که به اکسیژن متصل شده و آن را به تمام نقاط بدن حمل میکند. زمانی که رژیم غذائی حاوی میزان کمی آهن باشد، بدن قادر به تولید هموگلوبین نخواهد بود و در نتیجه سلولهای بدن دچار کمبود اکسیژن میشوند. این اختلال آنمی نام دارد و علائم آن بیقراری، خستگی، ضعف در تمرکز، نازک شدن ناخنها و افزایش عفونت است.
منابع غنی آهن در گوشت، تخممرغ، سبزیجات سبز پررنگ و حبوبات هستند. لازم به تذکر است که جذب آهن با مصرف ویتامین C در بدن افزایش پیدا میکند.
علل كمبود آهن گذشته از تأثیر رژیم غذایی
▪ دفع مزمن خون از بدن به علت وجود اولسرها، بواسیر و یا دیگر امراض.
▪ جذب ضعیف آهن به خاطر كاهش ترشح اسید معده.
▪ استفاده از داروهای ضد اسید كه میتواند باعث كاهش جذب آهن شود.
▪ استفاده از داروهایی كه باعث دفع خون از بدن میشوند. مثل داروهای ضد انعقاد، آسپرین و داروهای ضد آرتروز.
▪ ورزش شدید و طولانی مدت میتواند باعث از بین رفتن مقداری از گلبولهای قرمز خون و در نتیجه كاهش آهن شود.
کمبود آهن و کم خوني ناشي از آن در سنين مدرسه و دوران بلوغ
کم خوني فقر آهن
کمبود آهن و کم خوني ناشي از آن در سنين بلوغ کاهش سرعت رشد ضريب هوشي، قدرت يادگيري و کاهش ظرفيت کاري را به
دنبال دارد.
وزارت بهداشت در گزارشي تغييرات رفتاري مثل خستگي و بي تفاوتي،افزايشابتلا به بيماريها،افزايش غيبت از مدرسه، افزايش شيوع و شدت کم خوني فقر آهن در دوران بارداري و به دنبال آن افزايش مرگ و مير مادران و افزايش و تولد نوزادان کم وزن و نارس را از ديگر عوارض فقر آهن اعلام کرد. بنا به اين گزارش، مصرف قرص آهن و غني سازي مواد غذايي در پيشگيري از کمبود آهن و کم خوني ناشي از آن مؤثرست.
کمبود آهن و کم خوني فقر آهن چيست؟
اگر براي ساختن گلبول هاي قرمز خون ، آهن به مقدار کافي در دسترس نباشد، ابتدا فرد از ذخاير آهن بدن خود استفاده مي کند، سپس در صورت ادامه کمبود ذخاير آهن بدن کاهش مي يابد . اگر کمبود آهن ادامه پيدا کند ذخاير آهن بدن تخليه مي شود و کم خوني فقر آهن بروز مي کند. آهن اساسي ترين ماده اوليه براي ساختن گلبولهاي قرمز خون است. البته علاوه بر آهن موادمغذي ديگر هم مثل اسيد فوليک، ويتامين B6 ، ويتامين B12، ويتامين C، و پر.تئين براي خونسازي لازم است که بايد از طريق رژيم غذايي روزانه تامين شود.
عوارض ناشي از کم خوني فقر آهن در کودکان سنين مدرسه و نوجوانان:
آهن کافي براي حفظ سلامت ، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمينه مناسب براي يادگيري در دوران تحصيل ضروري است. اگرچه کمبود آهن مي تواند در تمام مراحل زندگي سبب کاهش قدرت ادراک و يادگيري گردد ولي اثرات نامطلوب کم خوني در دوران شيرخوارگي و در اوايل کودکي غير قابل جبران است.کم خوني فقر آهن در کودکان زير 2 سال و کودکان سنين مدرسه با تاخير رشد خفيف همراه است و درمان کم خوني موجب افزايش سرعت رشد در کودکان کم خونن ممکن است به علت نقش کلي آهن در واکنش هاي حياتي بدن ، رابطه آن با سيستم ايمني و يا تاخير آن بر اشتها باشد.
کم خوني فقر آهن در سنين مدرسه موجب کاهش قدرت يادگيري ميشود. ضريب هوشي اين کودکان 5 تا 10 امتياز کمتر از حد طبيعي بر آورد شده است. همچنين در اين کودکان ميزان ابتلا به بيماريهاي عفوني بيشتر است زيرا سيستم ايمني آنان قادر به مبارزه با عوامل بيماريزا نيست. کودکان و دانش آموزاني که دچار کم خوني فقر آهن هستند هميشه احساس خستگي و ضعف مي کنند. اين افراد اغلب از ورزش و فعاليتهاي بدني دوري ميکنند و يا در هنگام ورزش خيلي زود خسته مي شوند. در اين افراد تغييرات رفتاري به صورت بي حوصلگي و بي تفاوتي مشاهده مي شود. کم خوني فقر آهن به علت تاثير بر قدرت يادگيري و کاهش آن ، افت تحصيلي دانش آموزان را باعث مي شود.
علل ايجاد کم خوني فقر آهن در دوران مدرسه و بلوغ
در سنين مدرسه بدن به دليل رشد به آهن بيشتري نياز دارد و مصرف ناکافي منابع غذائي حاوي آهن در اين دوران منجر به کمبود آهن مي شود . در دوران بلوغ به دليل جهش رشد نياز دختران و پسران نوجوان به آهن بيشتر از دوران قبل است و در صورتي که از منابع غذائي حاوي آهن در برنامه غذائي روزانه مصرف نشود نوجوان به سرعت در معرض خطر کمبود آهن و کم خوني ناشي از آن قرار مي گيرد. در دوران بلوغ ، دختران علاوه بر جهش رشد و در نتيجه نياز بيشتر به آهن ، به علت عادت ماهيانه و از دست دادن خون نسبت به کم خوني فقر آهن بسيار حساس تر و آسيب پذيرتر هستند و به اين دليل کم خوني فقر آهن در در دختران نوجوان در مقايسه با پسران نوجوان شيوع بالاتري دارد.امروزه بخش چشمگيرى از جمعيت جهان دچار كمبود مواد معدنى و ويتامين هايى هستند كه آنها را مجموعاً ريزمغذى مى نامند.اين مواد در مقادير بسيار اندك نقش مهمى در بقاى تكامل جسمى و ذهنى، سلامت عمومى و به طور كلى كيفيت زندگى تمامى افراد ايفا مى كند.
آهن، ويتامين A و يد سه عضو خانواده ريزمغذى ها هستند كه به ويژه در چند دهه اخير بيش از ساير ريزمغذى ها توجه محافل علمى را به خود جلب كرده است.براساس اطلاعات موجود كمبود ويتامين A، يد و كم خونى ناشى از فقر آهن در تمامى دنيا از شيوع بسيار بالايى برخوردار است.
كم خونى ناشى از كمبود آهن يكى از مشكلات عمده بهداشت عمومى است تا جايى كه تاثير فراوانى بر روى تكامل جسمانى، رفتارى، روانى و بازده كارى افراد مى گذارد.كمبود آهن زمانى رخ مى دهد كه آهن جذب شده كمتر از حد نياز طبيعى بدن باشد و اين مسئله ممكن است ناشى از مصرف ناكافى آهن، افزايش نياز به آهن يا از دست دادن خون به طور مزمن باشد. كمبود آهن شايع ترين علت كم خونى است و مى تواند با كمبود فولات به ويژه در دوران باردارى همراه باشد.شيرخواران و كودكان در سنين قبل از مدرسه، نوجوانان و زنان در سن بارورى به ويژه زنان باردار آسيب پذيرترين افراد نسبت به وقوع كم خونى ناشى از كمبود آهن هستند. البته در جايى كه مصرف غذاى ناكافى يا آلودگى هاى انگلى شايع باشد، مردان نيز آسيب پذير هستند.
براساس گزارش سازمان بهداشت جهانى (WHO) كودكان كم سن و سال و زنان باردار به ترتيب 43 و 51 درصد تاثيرپذيرترين گروه هستند.شيوع كم خونى در ميان كودكان سنين مدرسه 37 درصد، زنان غيرباردار 35 درصد و مردان بالغ 18 درصد است.كم خونى عموماً با علائمى نظير رنگ پريدگى پوست، خستگى، تنگى نفس و بى اشتهايى همراه است.كم خونى در زنان و دختران به دليل خونريزى هاى دوران باردارى و ماهيانه، در كودكان نارس با وزن كم و سالمندان به علت مشكلات دندانى و گوارشى و عدم مصرف غذاهاى مناسب بيشتر از بقيه افراد جامعه ديده مى شود.كم خونى عوارضى نيز با خود به همراه مى آورد كه در زنان باردار و كودكان زير 9 سال بيشتر خود را بروز مى كند.
عوارض كم خونى ناشى از فقر آهن در بزرگسالان، كاهش فعاليت بدنى و خستگى زودرس و در زنان باردار ضعف و ناتوانى بدنى، افزايش خطر مرگ ومير به هنگام زايمان و افزايش خطر تولد نوزاد نارس و كم وزن و يا احتمال سقط جنين است.
كم خونى در كودكان منجر به اختلال در تكامل گفتارى و حركتى و كاهش ميزان يادگيرى و گاهاً افت تحصيلى مى شود.كم خونى همچنين ميزان مقاومت بدن در برابر عفونت ها را پايين مى آورد، به طورى كه ميزان ابتلا به بيمارى هاى عفونى در مبتلايان به كم خونى فقر آهن بيشتر از سايرين ديده مى شود.
استفاده از غذاى كافى و متنوع ساده ترين و مستقيم ترين روش براى رساندن آهن مورد نياز به بدن است.
کمبود آهن در زنان باردار و احتمال سقط جنين
کمبود آهن در زنان باردار احتمال سقط جنين را افزايش مي دهد به گفته متخصصان تغذيه كمبود اهن در زنان باردار باعث افزايش سقط جنين، افزايش خطر مرگ و مير مادران هنگام زايمان مي شود. دكتر سيدضياالدين مظهري متخصص تغذيه در گفتگو با باشگاه خبرنگاران در اين باره افزود: يكي از شايعترين انواع كم خوني ناشي از فقرآهن است اگر براي ساخت گلبول هاي قرمز خون آهن به مقدار كافي در دسترس بدن نباشد، بدن از ذخاير آهن خوداستفاده مي كند و زماني كه كمبود آهن ادامه پيدا كند و ذخاير آهن بدن هم تمام شود كم خوني ناشي از فقر آهن بوجود مي آيد. وي ادامه داد: از عوامل كم خوني مي توان به كمبود آهن در رژيم غذايي روزانه، ابتلا به آلودگي هاي انگلي و بيماري هاي عفوني، عادات نامناسب غذايي مثل خوردن چاي 1 تا 2 ساعت قبل و بعد از غذا و كمبود آهن مورد نياز در دوران حساس زندگي به خصوص دوران كودكي و بارداري اشاره كرد. وي تصريح كرد: علائم اين كم خوني شامل رنگ پريدگي ، زبان و مخاط داخل دهان و چشم، سرگيجه و سردرد، خستگي و كسل بودن و حالت تهوع است. كمبود آهن در زنان باردار باعث ضعف، افزايش خطر مرگ و مير مادران هنگام زايمان و افزايش سقط جنين و تولد نوزاد مرده مي شود. اين متخصص تغذيه ادامه داد: استفاده از مواد غذايي حاوي آهن مثل گوشت، ميگو، ماهي،زرده تخم مرغ، حبوبات، غلات، شير در برنامه غذايي روزانه استفاده از انواع خشكبار مثل توت، كشمش، برگه آلو، انجيرخشك، پرهيز از نان هاي سفيد و نان هاي حاوي جوش شيرين و استفاده از مواد داراي ويتامين ث يا ميوه هاي ترش مثل مركبات همراه با مواد غذايي حاوي آهن مي تواند از كم خوني ناشي از فقرآهن جلوگيري كند.