نقش خانواده در آموزش علوم
دانش، شيوهاي براي شناخت جهان و زاويه و الگويي از تفكر است كه از همان نخستين سالهاي زندگي شكل ميگيرد. از اين رو، مشاركت والدين در آموزش علوم به كودكان اهميت زيادي دارد. خانوادههايي كه با هم در جهان كاوش ميكنند، انديشمندان علمي و دانشآموزان عالي و دلخواه پرورش ميدهند.
آنچه كه به فرزندان خود ميگوييد مهم است، اما آنچه كه نبايد بگوييد شايد مهمتر باشد. والدين، اغلب نگرشها و انتظار خود را به طور مستقيم به فرزندانشان منتقل ميكنند. اگر به فرزندتان ميگوييد «من هيچگاه درس علوم را دوست نداشتم» يا «من بدترين نمراتم را در درس علوم گرفتم»، شما اين تصور را در او به وجود ميآوريد كه درس علوم خسته كننده يا دشوار است، يا بدتر از آن، او تصور ميكند شما كمكاري در درس علوم را از او ميپذيريد. از سوي ديگر، اگر شما بگوييد، «من خيلي دلم ميخواهد ميتوانستم آن آزمايش را همراه شما انجام دهم» يا« من خيلي خوشحالم شما فرصتهايي داريد كه من آنها را از دست دادم»، شما درها را براي فرزندانتان باز ميكنيد. البته، قرار نيست همهي بچهها در يك رشتهي علمي تخصص بگيرند. اما هر بچهاي بايد بتواند بزرگسالي شود كه سواد علمي دارد و همه بچهها بايد بدانند اگر آنان علم را به عنوان يك حرفه برگزينند، ميتوانند انسانهاي موفقي شوند.
انتظار والدين ميتواند نگرشهاي مثبتي در فرزندان ايجاد كند. فراموش نكنيد كه دخترها نيز به اندازهي پسرها دربارهي علم كنجكاوند. براي دخترتان جعبه ابزار بخريد و به خاطر داشته باشيد كه علم اغلب با «ريخت وپاش» همراه است. ريخت وپاشي را كه از فعاليتي همراه با شور و شوق فراهم مي شود، با خروارها شلختگي مقايسه كنيد كه نتيجه بيتوجهي و سهلانگاري است. والدين با پرسيدن پرسشهاي نامحدود و صرف وقت ميتوانند شوق آموختن را در فرزندانشان تقويت كنند.
مهارت هاي علوم را آموزش دهيد
۱) مشاهده: از فرزند خود بخواهيد به چيزهاي گوناگون بادقت نگاه كند.
* «در شبكهي تار عنكبوت چه شكلهايي ميبيني؟»
* « سطح اين دو قطعه سنگ را لمس كن. آيا تفاوتي حس ميكني؟»
۲) طبقه بندي: از فرزندتان بخواهيد چيزها را بر پايهي ويژگيهايشان دستهبندي كند.
* «بيا جورابها را بر پايهي رنگشان دستهبندي كنيم.»
* «فكر ميكني بهتر است اسباببازيهايت را بر چه پايهاي دستهبندي كنيم.»
۳) پيش بيني: دربارهي چگونگي رخدادن پديدهها در پيرامون خود نظري را مطرح كنيد و آن را بيازماييد.
* «چه قدر طول ميكشد تا قطعه يخي كه در اينجا گذاشتهايم، آب شود؟»
* «اگر آن را در جاي ديگري بگذاريم، آيا ديرتر آب خواهد شد؟»
۴) اندازه گيري: از فرزندتان بخواهيد دنياي پيرامونشان را ان نظر مقدار ارزيابي كنند.
* «چه كسي كوتاهترين قد را در خانواده دارد؟ به چه اندازه؟»
* «اتاق تو چند گام است؟ اتاق پذيرايي چه؟»
همهجا آموزشگاه علوم است
مهارت هاي علوم را همه جا ميتوان تمرين كرد و بايد چنين كنيم. اما پژوهشها نشان دادهاند كه ذهن بچهها در محيطهاي گوناگون بهتر رشد ميكند. هنگامي كه در محلهي خود گشتي ميزنيد، به فروشگاه خواروبار فروشي سر ميزنيد، به پارك ميرويد يا از پايگاه آتشنشاني محلهي خود بازديد ميكنيد، با فرزندتان گفت و گوي بازي داشته باشيد. براي پرورش انديشهي علمي در فرزندتان، سفرهاي كوتاه و كم هزينهاي به يك كشتزار يا دشتي در حومهي شهر ترتيب دهيد.
* فرزندتان را به جدا كردن اجزاي يك ساعت، اسباب بازي يا لوازم كهنه منزل ترغيب كنيد و نگران آن نباشيد كه چگونه مي توان بار ديگر آنها را گرد هم آورد! نكات ايمني را به فرزندتان يادآوري كنيد. اگر لازم بود بر كار فرزندتان نظارت كنيد.
* راجع به مشاغل علمي با فرزندتان بحث و گفت وگو داشته باشيد. وقتي با كسي روبه رو مي شويد كه شغل علمي دارد، از فرزندتان بخواهيد تا درباره شغل او و آموزش هايي كه براي آن ضروري است، از او بپرسد.
* همراه فرزندتان از يك مركز علمي، موزه يا باغ وحش بازديد كنيد و به او امكان دهيد در حين لذت بردن از بازديد، خودش به كند و كاو در محيط بپردازد و در يك فرايند علمي شركت كند.
* به فرآيند آموزش علوم در مدرسه كمك كنيد.كلاس درس، مانند جهاني كوچك است. با وجود اين، حتي بهترين كلاس ها نمي توانند محيط كاملي براي آموزش علوم فراهم سازند. از اين رو، والدين بايد در تقويت آموزش علوم در مدرسه فرزندشان فعالانه شركت كنند.
* راجع به كلاس علوم با فرزندتان صحبت كنيد. سعي كنيد براي بحث پيرامون درس هاي مدرسه در خانه، راهي پيدا كنيد. اگر مثالي به ذهنتان نمي رسد، از معلم فرزندتان راهنمايي بخواهيد. در اغلب كتاب هاي درسي فعاليت هايي گنجانده شده است كه در انجام آنها مي توانيد به فرزندتان كمك كنيد. روي اينترنت، در كتاب هاي كمك آموزشي و مجلات آموزشي، فعاليت هاي مناسبي را مي توانيد پيدا كنيد.
* در همايش هايي كه در مدرسه برگزار مي شود، فعالانه شركت كنيد تا از كم و كيف برنامه هاي آموزشي و امكانات مدرسه آگاه شويد. براي اين كار، زمان كافي اختصاص دهيد و هر طور كه مي توانيد از برنامه هاي آموزشي حمايت كنيد.
* در جامعه خود عضو فعالي باشيد. با انتشار اين پيام به مدارس كمك كنيد: كسي كه سواد علمي دارد، به ساختن پايه هاي اقتصادي جامعه اش كمك مي كند. از اين رو، سرمايه گذاري براي بهبود كيفيت آموزش علوم، بهترين سرمايه گذاري است.
* به بازديدهايي كه مدرسه از مراكزي ترتيب مي دهد كه به نحوي با درس علوم مرتبط هستند، كمك كنيد. اگر كسي را مي شناسيد كه شغل علمي دارد، براي آشنايي بچه ها با نحوه استفاده از علم در حرفه هاي مختلف، با هماهنگي مدرسه از او براي سخنراني و بحث و گفت وگو در كلاس علوم دعوت كنيد.
برداشتهاي خود را از علم بازنگري كنيد
۱) علوم سخت است.
آگاهشدن از همهي دانستنيهاي علمي سخت است. اما علم فقط دانستنيها نيست. علم شيوهي نگرش به جهان پيرامونمان و حل كردن مساله است. همه بايد علمي رفتار كنيم! از اين رو «علمي بودن» يك فعاليت خانوادگي بزرگ است.
۲) براي آموزش علوم به فرزندتان به اطلاعات زيادي نياز داريد.
چه خوب است بگوييم، «من نميدانم. بيا با هم پاسخش را پيدا كنيم.» اين سخن در بيشتر جاها بهتر از آن است كه بگوييم، «من پاسخ را ميدانم، بيا به تو بگويم.»
۳) علم به ابزار نياز دارد.
علم براي همه جاست! مهارتهاي علم را در هر محيطي، از جمله آشپزخانه يا پارك ميتوان تمرين كرد. براي آغاز، بهترين كار گفت وگو ست. پدران و مادراني كه از فرزندان خود پرسشهاي باز ميپرسند(يعني پرسشهايي كه فقط يك پاسخ درست ندارند) و كساني كه به دقت به پاسخهاي فرزندانشان گوش ميدهند، بنياديترين مهارتها را براي دانشمندان جوان پيريزي ميكنند.
۴) مهارتهاي علوم را بايد پس از مهارتهاي خواندن آموزش داد.
براي گرايش بيشتر بچهها به علوم، پدران و مادران و آموزگاران بايد دست به دست هم دهند تا همراه با فرصتهايي كه براي خواندن فراهم ميسازند، پايهي تجربههاي علمي را در آنان پرورش دهند. در دوران پيش از دبستان، با مهارت هاي علمي بهتر ميتوان علم را به كودكان آموزش داد تا با مطالعه. آموختن پيرامون علم ميتواند بچه ها را به خواندن نيز گرايش دهد.
آموزش نقطهاي است كه متقاعد ميشويم آن قدر كودكانمان را دوست داريم كه آنان را از جهان خودمان ترد نمي كنيم يا آن اندازه آنان را محدود نمي كنيم كه توان پذيرش چيزهاي تازه را نداشته باشند، بلكه آنان را براي نوسازي جهان كنوني آماده مي كنيم.
آموزش مبحث مولکول و اتم به کودکان و نوجوانان
معلم به بچه ها گفت: به اطراف خود نگاه کنید چه می بینید؟ و آنچه را می بینید لمس کنید و فهرستی از آن تهیه کنید معلم گفت :وقتی شما یک ماده را بررسی می کنید می خواهید بدانید از چه ساخته شده است اگر به کیف خود نگاه کنید می بینید از چرم و فلز در ساخت آن بکار رفته است آیا می دانید این چرم و فلز که در ساخت کیف بکار رفته باز از ذرات کوچکتری ساخته شده است؟ اگر شما می توانستید یک مولکول را تقسیم کنید دیگر آن مولکول را در اختیار نداشتید بلکه در آن صورت به ذرات سازنده مولکول یعنی اتم می رسیدید در آن صورت به ذرات سازنده مولکول یعنی اتم می رسیدید مثلا اگر شما می توانستید یک مولکول آب را تقسیم کنید دیگر آب در اختیار نداشتید بلکه در آن صورت دو اتم مختلف خواهیم داشت دو اتم ئیدروژن و یک اتم اکسیژن و حتی اگر می توانستید نمک را تقسیم کنید دیگر نمک در اختیار نداشتید بلکه در آن صورت دو اتم مختلف خواهیم داشت یک اتم سدیم و یک اتم کربن بعد معلم از هر گروه خواست از داخل کاسه های شیشه ای روی میز گلوله های کروی در اندازه مختلف و رنگی و تعدادی میله پلاستیکی شبیه به نی در اندازه های متفاوت بردارند و سعی کنند با توجه به فرمول مولکولی و ساختاری که معلم روی تخته سیاه برای مولکولهای مانند آب ،امونیاک ،اکسیژن و…را با استفاده از گلوله های و میله های پلاستیکی بسازند .همگی بچه ها در گرو ههای خود فعال هستند و با کمک یکدیگر و با توجه به راهنمایی معلم مولکولهای را ساختند و مدلهای مولکولی خود را به ترتیب روی میز کار قرار دادند. بعد معلم به بچه ها گفت: بچه ها از مدتها قبل انسان می دانست که تمام مواد از ذرات بنیادی یا عناصر شیمیایی ساخته شده اند. از میان این مواد مثلا می توان از اکسیژن ،کربن ،آهن ،گوگرد ،مس و …نام برد. کوچکترین ذره آهن یک اتم آهن و کوچکترین ذره گوگرد ، یک اتم گوگرد و کوچکترین ذره مس ،یک اتم مس و… نامیده می شود. پس همانطور که بدن ما از سلول و سلولهای بدنمان باز از اجزاء کوچکتر دیگری ساخته شده است و در نهایت می توان گفت که مواد اطراف ما حتی بدن ما هم از ذرات کوچک به نام مولکول و مولکول هم نیز از ذرات کوچکتر دیگر به نام اتم ساخته شده است. سپس معلم با استفاده از کارتهای که روی آن نوشته بود مولکول ، اتم و ماده با استفاده از فلش های مقوایی رنگی ارتباط این سه کلمه(ماده ،مولکول واتم ) را روی تخته سیاه نشان داد. و دوباره تأکید کرد که : ماده از مولکول ساخته شده و خود مولکول از اجزای کوچکتری به نام اتم ساخته شده است که دانشمندان فکر می کردند اتم کوچکترین جزء ممکن ماده است ولی اکنون می دانند که چگونه اتم را بشکافند. بعد معلم به طرف میز خود رفت و از داخل کیسه بزرگ سیاه رنگ یک تابلوی زیبا بیرون آورد و آن را روی تابلوی اطلاعات کلاس نصب کرد و از بچه ها خواست با دقت به آن نگاه کنند. این ساختمان الکترونی یک اتم اکسیژن است در این ساختمان اتمی اکسیژن من با استفاده از پونز های رنگی و نوار رنگی و کاغذ رنگی سعی کرده ام نشان دهم که اتم اکسیژن از سه ذره بنیادی به نامهای الکترون ،پروتون و نوترون ساخته شده است خوب حالا شما با استفاده پونز رنگی ، یولینیت و کاغذ رنگی و نوارهای رنگی و وسایل مورد نیاز دیگر روی میز سعی کنید با توجه به اطلاعاتی من راجب اتم کربن روی تخته نوشته ام مثل من یک تابلو زیبا از ساختمان الکترونی کربن بسازید و من هم به شما راهنمایی لازم را می کنم بعد از مدتی بچه ها تابلو های خود را روی دیوار کلاس نصب نمودند و خوشحال بودند و از کاری که با موفقیت انجام داده بودند لذت می بردند .معلم از یکی خواست آنچه را که از درس امروز فهمیده است توضیح دهد. دانش آموزی بلند شد و گفت:من فهمیدم که کوچکترین ذره هر ماده یعنی مولکول از ذرات کوچکتری به نام اتم ساخته شده است و خود اتم هم قابل تقسیم به ذرات کوچکتری به نامهای الکترون ،پرتون و نوترون است و به این نتیجه رسیدم که اتمها می توانند برای ایجاد یک مولکول یعنی ذرات بزرگتر با یکدیگر پیوند پیدا کنند تا مولکول ساخته شود من وقتی به این نتیجه رسیدم که با استفاده گلوله و میله های پلاستیکی مولکولی مثل آب را درست کردم. زیر یک اتم اکسیژن و دو اتم ئیدروژن با هم متصل کردم و توانستم مدل یک مولکول آب را بسازم. سپس معلم به بچه ها گفت :به این عبارتی که من روی تخته می نویسم خوب توجه کنید و همگی این عبارت را در دفتر خود یاداشت کنید معلم شروع کرد به نوشتن و نوشت:«یک اتم کوچکترین سنگ بنای یک عنصر شیمیایی است که کلیه خصوصیات ویژه آن عنصر را دارا بوده و در صورت تقسیم آن به اجزای کوچکتر این خصوصیات را از دست خواهد داد.»همانطور که دوست شما با استفاده از گلوله هاو میله های پلاستیکی و ساخت مدل مولکول آب پی به این موضوع برده بود که مولکول ها از پیوند میان چند اتم بوجود می آیند حالا با دقت به این برنامه کامپیوتری که در محیط پاور پوینت طراحی و کار کرده ام و برای نشان دادن به شما آماده نموده ام و روی پرده نمایش نشان خواهم داد نگاه کنید و بعد در گروه خودتان درباره آن بحث کنید ونتیجه بحث خود را در دفتر گزارش گروه بنویسد. بعد از نمایش و برگزاری جلسه بحث معلم از دانش آموزی پرسید از این نمایش بوسیله کامپیوتر چه یاد گرفتید؟ دانش آموز گفت فهمیدم که مواد به دو دسته مواد مرکب و ساده طبقه بندی می شوند و فرق مواد مرکب با مواد ساده این است که در مواد مرکب از اتمهای مختلف ساخته شده اند.آب و آمونیاک برخلاف اکسیژن و ئیدروژن وکربن و… عناصر شیمیایی نیستند بلکه ترکیبات شیمیایی و از عناصر متفاوت هستند.سپس معلم ادامه داد وگفت : کوچکترین ذره چنین ترکیباتی مثل آب و آمونیاک ،مولکول آب و مولکول آمونیاک می باشد و پی بردید که چنانچه یک مولکول آب را تجزیه کنند خصوصیات آب از دست می رود و فقط ذرات تشکیل دهنده آن یعنی ئیدروژن و اکسیژن باقی می ماند که خصوصیاتی کاملا متفاوت با مولکول آب را دارند. پس از تمام شدن بحث راجب برنامه آموزشی کامپیوتری معلم خواست بچه ها مدلهای مولکولهای ساده و مرکبی که قبلا خود ساخته بودند یکبار دیگر با دقت تماشا کنند. و ببیند که مواد ساده از اتمهای یکسان یا فقط یک نوع اتم ساخته شده است و لی مولکولهای مواد مرکب از اتمهای متفاوت ساخته شده اند. و در آخر درس معلم روی تخته نوشت :«موادی که مولکولهای آنها از اتمهای متفاوت(عناصر مختلف)ساخته شده اند ماده مرکب یا ترکیب هستند ولی موادی که مولکولهای آنها از یک نوع اتم و یا اتمهای یکسان ساخته شده است مواد ساده هستند.» سپس روی تخته یک جدول کشید عنوان هر ستون جدول نام شیمیایی ،فرمول شیمیایی و ماده مرکب یا ترکیب بود. و از هر دانش آموز خواست به فرمولها و نام شیمیایی موادی که در ستون های اول و دوم نوشته شده با دقت نگاه کنند و مشخص کنند آیا این مواد مرکب هستند یا عنصر بعد توجه بچه ها را به وسایلی که از قبل روی میز چیده بود مانند جیوه دماسنج ،ماهی تابه آلومینیومی ،شیشه ,کپسول گاز اکسیژن ،آچار فولادی ،نمک در نمکدان ،شکر ،انگشتر طلا ،میخ آهنی ، سیم مسی و… از آنها خواست در گروه های خود با هم مشورت کنند و در جدول دیگر که شامل نام وسایل روی میز و دارای دوستون به نام ترکیب و عنصر را کامل نمایند
عنصر |
ترکیب یاماده مرکب |
نام وسایل |
جیوه در دماسنج |
||
شیشه |
||
آچار فولادی |
||
آب |
||
انگشتر طلا |
||
نمک |
||
ماهی تابه آ لومینیومی |
بعد از انجام این فعالیتهای نظیر فعالیتهای بالا در پایان درس معلم از دانش آموزان خواست فهرستی از مواد مرکب و مواد ساده که در منزلشان می بینند تهیه کنند و به کلاس بیاورند و در ادامه گفت در جلسه دیگر سرگذشت دانشمندانی که در شناسایی ساختمان اتم نقش بسزایی داشتند و نظریه های اتمی آنها در زمینه شناخت و کشف اتم را مورد بررسی و مطالعه قرار می دهیم .