مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

مسموميت با مواد شيميايي

چه چيز موجب سميت مواد شيميايي مي شود؟

• ماده شيميايي چيست؟
• چه چيز موجب سميت مواد شيميايي مي شود؟
• مواد سمي چگونه وارد بدن مي شوند؟
• چرا مقدار سم وارد شده به بدن اهميت دارد؟
• مسموميت شيميايي چيست؟
• منظور از ميزان خروج مواد از بدن چيست؟
• عوامل بيولوژيكي شامل چه مواردي مي شود؟
• تماس با مواد شيميايي از چه راه هايي موجب مسموميت مي شود؟
• موارد ديگري كه راجع به مسموميت حاد و مزمن بايد بدانيم.
• مسموميت و خطر (Hazard) چه تفاوت هايي دارند؟

«ماده شيميايي چيست؟»

همه چيز در دنياي فيزيكي اطراف ما از مواد شيميايي ساخته شده است. زميني كه روي آن راه مي رويم، هوايي كه تنفس مي كنيم، غذايي كه استفاده مي كنيم، ماشيني كه با آن رانندگي مي كنيم و خانه اي كه در آن زندگي مي نمائيم، از مواد شيميايي مختلفي تشكيل شده اند. ارگانيسم هاي زنده نظير گياهان، حيوانات و انسانها نيز از مواد شيميايي تشكيل شده اند.

تعدادي از مواد شيميايي كه روزانه با آنها سر و كار داريم، مصنوعي و ساخته دست بشر هستند، داروها، مواد آرايشي، مواد شيميايي كه در محيط هاي كاري استفاده
مي شوند، مواد شيميايي و شوينده هايي كه در خانه ها بكار مي روند و نظاير آنها جزء مواد شيميايي به حساب مي آيند. بيشتر مواد شيميايي كه روزانه با آنها در تماس هستيم در طبيعت توليد مي شوند. تعداد مواد شيميايي طبيعي موجود، خيلي بيشتر از مواد مصنوعي باشد.

«چه چيز موجب سميت مواد شيميايي مي شود؟»

فاكتورهايي كه مي توانند بر درجه سميت مواد شيميايي اثرگذار باشند عبارتند از:

• راه ورود مواد سمي به بدن
• مقدار يا دوز مواد سمي وارد شده به بدن
• درجه سميت
• ميزان خروج سم از بدن
• عوامل بيولوژيك

«مواد سمي چگونه وارد بدن مي شوند؟»

هيچ ماده شيميايي بدون تماس با بدن نمي تواند اثرات سمي داشته باشد. مهمترين راه ورود مواد شيميايي به بدن، در محيط هاي كاري، استنشاق هواي آلوده مي باشد. تعدادي از مواد شيميايي از طريق خوردن غذاي آلوده يا سيگار وارد بدن مي شوند. يكي ديگر از راه هاي ورود مواد شيميايي چشم ها هستند. اگرچه مقدار خيلي كمي از مواد شيميايي، در محيط هاي كاري از طريق دهان يا چشم وارد بدن مي شوند.

«چرا مقدار سم وارد شده به بدن اهميت دارد؟»

مهمترين فاكتور تعيين كننده ايجاد مسموميت در اشخاص، مقدار يا دوز (dose) ماده شيميايي وارد شده به بدن مي باشد. مقدار ماده شيميايي كه منجر به مسموميت مي شود، بستگي به نوع ماده شيميايي دارد. براي مثال، هنگام نوشيدن آب در يك روز گرم تابستان چه اتفاقي مي افتد؟ آب بدن را خنك كرده و تشنگي را برطرف مي نمايد. بطور معمول آب در دستة مواد بي خطر قرار مي گيرد و به جاي يك ليوان، چند ليوان، يكي پس از ديگري و بدون توقف مي تواند مصرف شود. نكته اي كه بايد به آن توجه كرد اين است كه، به جايي مي رسيم كه اثرات مفيد مصرف آب محو شده و اثرات مضر آن بروز مي كند. در موارد حاد، اين مسموميت سبب تشنج يا حمله قلبي مي گردد.

چنين مسموميت هايي در مورد كودكان و بيماران رواني گزارش شده است. دليل اينكه آب از حالت غير مضر به حالت مضر در مي آيد مستقيماً به ميزان مصرف آن بستگي دارد. نوشيدن مقادير زياد آب، موجب مسموميت مي گردد. مصرف بيش از حد مواد شيميايي نيز موجب مسموميت مي گردد. اين نسبت، براي تمام مواد شيميايي صرفنظر از طبيعي يا مصنوعي بودن آنها صحت دارد.

«مسموميت شيميايي چيست؟»

ميزان مسموميت، درجه سميت يك ماده شيميايي را نشان مي دهد. مصرف مقادير زياد مواد شيميايي كه درجه سميت كمي دارند موجب مسموميت مي شود، اين در حالي است كه مصرف مقدار كمي از مواد شيميايي كه درجه سميت زيادي دارند، باعث مسموميت
مي گردد. سم شناسان براي آزمايش هاي تعيين ميزان منجر به مسموميت توسط مواد شيميايي از حيوانات استفاده مي كنند. يكي از مقاديري كه در اين آزمايشات اندازه گيري
مي شود، ميزان (دوز) مواد شيميايي است كه منجر به مرگ 50 درصد حيوانات مورد آزمايش مي شود. اين آزمايش را ميزان كشندگي يا LD5O مي نامند.

دسته بندي هاي محدودي در خصوص بررسي خصوصيات مواد سمي و غير سمي وجود دارد. اين دسته بندي ها به منظور ايجاد هماهنگي استفاده مي شوند و اين روش بطور ضمني (غير مستقيم) بيان مي دارد كه آيا مواد شيميايي سمي هستند يا نه؟ با اين وجود ورود مواد شيميايي با دوز كافي و مشخص مي تواند مسموميت ايجاد نمايد.

به بيان ديگر، همه مواد شيميايي مي توانند سمي باشند و مقدار ماده يا دوز وارد شده به بدن تعيين كنندة‌ بروز اثرات مسموميت مي باشد. تنها تماس با «مواد شيميايي خاص» باعث مسموميت نمي شود، بلكه بسياري از آنها اثرات سمي دارند و در تماس با آنها مسموميت ايجاد مي گردد.

«منظور از ميزان خروج مواد از بدن چيست؟»

بسياري از مواد شيميايي كه در محيط هاي كاري وارد بدن مي شوند بدون تغيير شكل و تبديل شدن به ماده يا مواد ديگر، از بدن دفع مي شوند، تعدادي ديگر شكسته مي شوند، مواد حاصل از تجزيه ممكن است نسبت به ماده شيميايي اوليه كه وارد بدن شده است درجه سميت بيشتر يا كمتري داشته باشند. بعضي از تركيبات شيميايي نيز بطور موقت در يكي از اعضاي بدن ذخيره شده و بعد تدريجاً طي مدت كوتاهي از بدن رفع مي گردند. تعداد كمي از مواد شيميايي نظير گرافيت، ذرات سيليكا با بازدم از بدن خارج مي شوند و بقيه در شش ها، ساليان زيادي باقي مي مانند و هرگز بطور كامل خارج نمي شوند.

بطور كلي اگر 2 فرآيند زير در بدن انجام گيرد، احتمال بيماري بر اثر مواد شيميايي كمتر مي شود؛

1- شكسته شدن و يا تبديل، مواد شيميايي به موادي كه درجه سميت كمتري دارند.

2- دفع سريع مواد شيميايي از بدن.

«عوامل بيولوژيكي شامل چه موارد مي شوند؟»

چندين مشخصه از انسان يا حيوان در ميزان نفوذ يا درجه مسموميت تأثير گذار
مي باشند. اين مشخصه ها عبارتند از: سن، جنسيت و آمادگي و استعداد بدني هر فرد.

«تماس بامواد شيميايي از چه راه هايي موجب مسموميت مي شوند؟»

2 راه اصلي براي ورود مواد شيميايي و ايجاد مسموميت وجود دارد:

1- تماس ناگهاني در مدت زمان كوتاه

يك تماس سريع با مقادير نسبتاً زياد مواد شيميايي مي تواند به بدن فشار زيادي وارد آورد. اين حالت در محيط كار ممكن است در اثر جابجايي و طرز استعمال ناصحيح مواد شيميايي و يا نشت مواد از درز يا شكاف شير يا لوله هاي حامل مواد شيميايي اتفاق بيفتد. همچنين ممكن است اين اتفاق هنگام سرويس يا تميز كرن تجهيزاتي كه حاوي مواد شيميايي هستند (نظير مخزن رنگ) اتفاق بيفتد. بيماري يا آسيبي كه در اثر تماس ناگهاني با مقادير زياد مواد شيميايي صورت مي گيرد «مسموميت حاد» ناميده مي شود. چند نمونه از مسموميت هاي حاد در ذيل آمده است:

• استنشاق مقدار خيلي زياد بخارات اسيدي ممكن است منجر به سوختگي هاي شديد دهان، مجازي تنفسي و شش ها شود.
• تماس پوست با مقادير قابل توجهي از حلال هاي آلي خاص كه از طريق پوست جذب مي شوند مي تواند منجر به ايجاد سرگيجه، بي قراري و تهوع گردد.
• استنشاق گرد و غبار، موجب سوزش ناحيه تنفسي (دستگاه تنفسي)، خشكي گلو و سرفه گردد.

2- تماس هاي مكرر به مدت طولاني

تماس هاي مكرر به مدت طولاني مي تواند باعث ورود موارد شيميايي به بدن و ايجاد مسموميت گردد. اين نوع مسموميت در اثرتماس زياد و روزانه بدن با مواد شيميايي بعد از چند سال اتفاق مي افتد.

بيماري يا آسيبي كه در چنين موقعيت هايي اتفاق مي افتد، مسموميت مزمن ناميده
مي شود.

در ذيل چند نمونه از مسموميت هاي مزمن آورده شده است:

• استنشاق بخارات اسيدهاي خاص در غلظت هايي كه باعث مسموميت حاد نمي شوند ممكن است در مدت زماني طولاني باعث كم شدن لايه ميناي دندان شده و نهايتاً منجر به پوسيدگي هاي شديد دندان شود.
• استنشاق و جذب پوستي مقداري از حلال هاي آلي در غلظت هايي كه منجر به مسموميت حاد نمي گردند. بعد از گذشت چند سال، باعث آسيب ديدن بافت عصبي مي شوند.
• حضور مداوم و تكرار شونده با گرد و غبار حاوي «كوارتز» مي تواند باعث زخم شدن و آسيب ديدگي جدي و هميشگي بافت شش ها گردد.

«موارد ديگري كه در مورد مسموميت حاد و مزمن بايد بدانيم»

بيشتر مواد شيميايي مي توانند باعث مسموميت حاد و مزمن گردند كه ميزان مسموميت بستگي به شرايط تماس دارد. اثرات زيان آوري كه در نتيجه اين دو نوع مسموميت ايجاد مي شوند كاملاً متفاوت مي باشند.

• مسموميت حاد

در مورد مسموميت هاي حاد اطلاعات بيشتري نسبت به مسموميت هاي مزمن وجود دارد. اطلاعات حاصله از مسموميت هاي حاد معمولاً از مطالعه بر روي حيوانات و تماس آنها با مقادير زياد مواد شيميايي بدست مي آيد. تماس ناگهاني و اتفاقي، نشست مواد و حالت هاي اضطراري نيز به مسموميت هاي حاد در مورد انسان اضافه مي گردد.

اثرات مضر ممكن است موقتي باشد نظير حساسيت و سوزش پوست يا حالت تهوع، اين اثرات ممكن است هميشگي باشد، نظير كوري، جاي زخم حاصل از سوختگي با اسيد، آسيب هاي مغزي و نظاير آن. مسموميت حاد اغلب بعد از چند دقيقه يا چند ساعت بعد از تماس با مواد شيميايي ديده مي شود ولي نمونه هايي نيز وجود داشته كه عوارض در زمان طولاني تري ظاهر گرديده است. براي نمونه علائم بيماري در اثر تماس با مقادير زياد نوع خاصي از آفت كش‌ها ممكن است در دراز مدت بروز پيدا كند.

• مسموميت مزمن

بيشتر دانش ما در مورد مسموميت‌هاي مزمن از مطالعه و آزمايش بر روي حيوانات حاصل مي‌شود، علاوه بر اين، بيشتر يافته‌ها در نتيجه مطالعه روي گروه‌هاي شغلي در تماس با مواد شيميايي مي‌باشد در تماس چند ساله، بطور كلي مسمويت مزمن پس از گذشت چند سال بعد از اولين تماس با مواد شيميايي ظاهر مي‌شود. بيماري‌هاي ناشي از مسمويت‌ مزمن، به دليل تماس ناگهاني با مواد شيميايي اتفاق نمي‌افتد، جهت توضيح، فلوريد سديم و هگزان نرمال به عنوان نمونه انتخاب شده است.

تماس با فلوريد سديم (NaF) در غلظت‌هاي خيلي كم (نظير مقاديري كه در خميردندان و آب شرب وجود دارند)،‌در طول چند سال اثرات مضر و زيان آوري به همراه ندارد، در حقيقت مقادير كم فلورايد سديم، اثرات مفيدي براي دندانها دارند. اگر چه، در صورتيكه غلظت بيشتري از فلوريد سديم وارد بدن شود، در استخوانها و اسكلت بدن ته‌نشين مي‌شوند رسوب مي‌كنند، در ابتدا فلوريد رسوب كرده در استخوانها، مشكلي ايجاد نمي‌كند، اما بعد از چند سال تماس مداوم با آن علائم بيماري‌هاي استخواني و مفصلي ممكن است بروز كند.

هگزان نرمال در بدن رسوب نمي‌كند بلكه، در كبد به مولكولهاي ديگري شكسته مي‌شود. يكي از مواد حاصل از شكسته شدن هگزان نرمال، به سلول هاي عصبي در انگشتان دست و پا حمله مي‌كند، اين نوع سلولها به راحتي ترميم و جايگزين نمي‌شوند. با ادامه تماس با اين ماده براي ساليان زياد، آسيب و تخريب سلول‌هاي عصبي افزايش مي‌يابد و به جايي مي‌رسد كه علائم بيماري در اعصاب انگلشتان دست و پا ظاهر مي‌شود.

يك مورد ويژه در مورد مسموميت‌هاي مزمن، سرطان مي‌باشد. تماس مواد با تعدادي از مواد شيميايي در مدت طولاني ممكن است باعث ايجاد سرطان شود. اغلب مردم تصور مي‌كنند، يكبار مواجهه با عامل سرطان زا منجر به پيشرفت سرطان مي‌گردد. اگر چه هنوز دليل محكم و قاطعي وجود ندارد كه نشان دهد، بعد از يكبار تماس سرطان ظاهر نخواهد شد اما تمام وقايع ثبت شده نشان مي‌دهند كه قبل از بروز سرطان هاي پيشرفته به تماس‌هاي مكرر و طولاني مدت نياز مي‌باشد.

«مسموميت و خطر (Hazard)چه تفاوت‌هايي دارند؟

اغلب اين عقيده وجود دارد كه اثر مقادير كمي از مواد شيميايي منجر به بروز مسموميت مي‌شود، پس آن ماده شيميايي بسيار خطرناك است. در صورتيكه اگر ماده شيميايي خيلي خيلي سمي با بكارگيري اقدامات احتياطي و پيشگيرانه و با مراقبت كافي مورد استفاده
قرار گيرد مي‌تواند خطرات خيلي كمي براي سلامتي ايجاد كند. به بيان ديگر، ممكن است يك ماده شيميايي كه سميت كمي دارد به دليل استفاده نامناسب و بدون احتياط، صدمات زيادي به سلامتي انسان بزند. مسموميت‌ ميزان سمي بودن ماده را نشان مي‌دهد و يكي از مشخصات تغيير ناپذير ماده شيميايي مي‌باشد ولي خطر (Hazard) چنين نيست، بلكه شكل متغير و قابل دسترس از يك ماده شيميايي است. خطر (Hazard)احتمال بروز مسموميت در اثر روش مصرف و مقدار بكار گرفته شده و نحوة دخيره كردن آن مي‌باشد. «ماهيت سمي بودن ماده شيميايي را نمي‌توان تغيير داد اما امكان بروز خطر را مي‌توان كنترل كرد يا به حداقل رساند».