مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

 

پيش‌گفتار .... 4

ديباچه.............. 5

سخني درباره‌ي منابع ... 14

بخش يكم: پيشينه‌ي هخامنشي‌ها .. 23

1ـ هند و اروپاييان .25

2ـ علل و انگيزه مهاجرت آريايي‌ها . 28

3ـ آريايي‌ها در ايران .... 29

بخش دوم: پادشاهي هخامنشيان....... 33

1ـ كورش.......... 34

2ـ خط مشي ديني كورش..... 36

3ـ داريوش . 39

4ـ خشايارشاه......... 46

5ـ فرجام هخامنشيان ... 49

بخش سوم: شكل‌گيري معماري هخامنشي..... 54

1ـ پاسارگاد......... 57

2ـ آرامگاه كورش ......... 60

3ـ شوش.............. 62

4ـ تخت جمشيد ................ 65

بخش چهارم: نقش برجسته‌هاي تخت جمشيد ...... 71

1ـ بخش‌هاي برجسته‌ي تخت جمشيد ......... 73

2ـ نقوش پلكان آپادانا........... 74

3ـ نقوش ساير كاخ‌ها ............................................................................................................................................................................ 80

4ـ نقوش آپادانا و جشن آغاز سال نو ............................................................................................................................................ 83

بخش پنجم: نقش‌هاي نمادين در آثار و اشياء ايران پيش از هخامنشيان ............................................................................. 88

1ـ نماد و نمادگرايي .............................................................................................................................................................................. 89

2ـ سفالينه‌هاي شوش و سيلك .......................................................................................................................................................... 92

3ـ گنجينه‌ي زيويه و جام زرين حسنلو ........................................................................................................................................... 96

4ـ مفرغ‌هاي لرستان .............................................................................................................................................................................. 98

5ـ نقش و نگاره‌ها در آثار منسوب به مادها .............................................................................................................................. 105

بخش ششم: نقش برجسته‌هاي نمادين در پاسارگاد و شوش............................................................................................... 109

1ـ انسان بالدار پاسارگاد.................................................................................................................................................................. 111

2ـ هويت نگاره پاسارگاد................................................................................................................................................................... 115

3ـ نگاره‌هاي نمادين شوش .............................................................................................................................................................. 119

بخش هفتم: نقش‌هاي نمادين تخت جمشيد ................................................................................................................................... 123

1ـ پيكار شير و گاو ............................................................................................................................................................................ 127

2ـ پيكار شاه و شير............................................................................................................................................................................. 133

3ـ گاوان بالدار انسان سر ................................................................................................................................................................ 138

4ـ باغ پر درخت نمادين ..................................................................................................................................................................... 146

بخش هشتم: اهورامزدا، فروهر و فرّ در كيش زردشتي و آيين پارسي .............................................................................. 151

1ـ اهورامزدا .......................................................................................................................................................................................... 151

2ـ فروهر................................................................................................................................................................................................. 155

3ـ فرّ......................................................................................................................................................................................................... 158

4ـ فرّ در تاريخ اساطيري ايران ....................................................................................................................................................... 164

بخش نهم: نماد بالدار درباور و هنر هخامنشيان ...................................................................................................................... 167

1ـ نماد بالدار در خاور نزديك باستان ......................................................................................................................................... 169

2ـ اشكال و اجزاء نماد بالدار هخامنشي........................................................................................................................................ 171

3ـ نيم تنه‌ي بالدار بيستون ............................................................................................................................................................... 173

4ـ نقش رستم ....................................................................................................................................................................................... 176

5ـ نماد بالدار در تخت جمشيد ........................................................................................................................................................ 180

6ـ دايره‌ي بالدار و شيرمردان تاجدار ........................................................................................................................................... 183

7ـ پرنده بالدار در باور پارسي ....................................................................................................................................................... 184

8ـ نماد بالدار يا فرّ ايراني.................................................................................................................................................................. 186

9ـ نماد انسان بالدار يا فرّ كياني ..................................................................................................................................................... 189

10ـ فرّ و آتش شخصي پادشاه ....................................................................................................................................................... 194

11ـ فرّ شاهي و تي‌كي‌هلني ............................................................................................................................................................... 196

12ـ نسبت نماد فرمانروايي و فرّ كياني ........................................................................................................................................ 197

13ـ نسبت «شاه ـ عقاب» با وارغنه پرنده‌ي فرّ............................................................................................................................ 200

14ـ قوچ بالدار جايگزين انسان بالدار ........................................................................................................................................... 204

سخن پاياني .......................................................................................................................................................................................... 205

فهرست منابع و مآخذ ........................................................................................................................................................................ 214

پيوست: شكل‌ها و تصويرها.............................................................................................................................................................. 222

چكيده‌ي انگليسي

بخش يكم:

 

پيشينه هخامنشي‌ها

 

سرزميني كه امروزه به نام «ايران» شهرت دارد، نام خود را از قوم «آريايي» گرفته است. براي بررسي تاريخ اين سرزمين كهن سال و آن قوم تاريخ‌ساز ضرورت دارد به گذشته‌هاي دور بنگريم. موقعيت دقيق جغرافيايي نجد ايران را نمي‌توان ترسيم نمود با اين حال سرزمين پهناوري كه از رشته كوههاي زاگرس در غرب تا فلات پامير در شرق گسترش دارد و از ديرباز زيستگاه انسانها بوده است را «نجد ايران» ناميده اند. گويا نخستين سكونت‌هاي روستايي در دامنه‌هاي حاصل‌خيز كوههاي زاگرس شكل يافته و به تدريج ساير مناطق فلات را دربر گرفته است. پيش از اين كه به مهاجرت آرياييان به آسياي غربي بپردازيم، ضرورت دارد نگاهي هرچند گذرا به پيشينه نجد ايران و اقوامي كه در آن مي‌زيستند بيندازيم و آنگاه سير كوچ آرياييان را تا هنگامي كه فلات ايران در دوره‌ي مادان به عنوان سرزميني سترگ با دولتي نيرومند وارد دوران تاريخي شد، پي‌بگيريم. سخن گفتن از ساكنان سرزمين ايران قبل از آريايي‌ها بدون پرداختن به تمدنهاي كهن ميان رودان و پيوندهاي اين دو سرزمين كاري ناقص است. به همين خاطر در خلال بحث به تاريخ بين‌النهرين هم توجه مي‌شود.

نخستين زيستگاه‌هاي انسان در درّه‌هاي سرسبز شكل گرفته است. زيرا بشر را قادر به شكار در كوه‌ها و بعد كشاورزي در دامنه‌ها مي‌كرد. گذر از زندگي متكي بر شكار و گردآوري دانه، ميوه و سبزي و رسيدن به مرحله‌ي كشت دانه‌ها و پرورش حيوانات و اهلي كردن آنها و توليد خوراك مقدمه‌ي ورود به تمدن و شهرنشيني در آسياي غربي بود كه از آن با عنوان «انقلاب نوسنگي» ياد مي‌شود.[1]

در نجد ايران خشك شدن روز افزون دره‌ها كه معلول پيشرفت دوره‌ي بي‌آبي بوده سبب دگرگوني ژرفي در شرايط زندگاني انسانها شده است. به عقيده رومن گيرشمن باستان‌شناس فرانسوي كهن‌ترين محل سكونت انسان در ايران در دشت سيلك(1) (در نزديكي كاشان) بوده، زيرا نشانه‌هايي از زندگي يكجانشيني (با سه فعاليت شكار، كشاورزي و ساختن ابزار) در خود نگه مي‌داشت.[2] سيلك با تمدنهاي ميان رودان ارتباط فرهنگي و تجاري داشته است. مي‌دانيم دشت‌ها در تاثيرگذاري و تاثيرپذيري از تمدنهاي ديگر از مردمان ساكن كوهستان پيش قدم‌تر بودند و با آنها زود پيوند مي‌يافتند.[3]

از ديگر نواحي تمدني در نجد ايران مي‌توان از شهر سوخته زابل، تپه حصار دامغان، تپه شداد كرمان، مارليك گيلان، گيان نهاوند و از همه مهم‌تر تمدن عيلام(2) در جنوب غربي ايران كنوني نام برد كه بيش از دو هزار سال سابقه تمدني دارد و تاريخ آن به مركزيت شهر شوش در پيوند با تمدنهاي بين‌النهرين فهم‌پذير است.

به هر روي غير از عيلاميان پيش از مهاجرت آريايي‌ها اقوام گوناگوني در ايران مي‌زيستند كه پرداختن به تمام آنها در اينجا موضوعيت ندارد. از اين رو تنها به نام برخي اشاره مي‌شود اين اقوام پراكنده عبارتند از: گوتي‌ها و لولوبي‌ها در غرب ايران، آماردها و تپوري‌ها در شمال، كاسي‌ها در جنوب غربي، كادوسيان در كوه‌هاي البرز تا درياي خزر و ماننايان در نزديكي درياچه اروميه. بعضي از اين اقوام قدرتمند بودند و حتي پا را از فلات ايران فراتر گذاشتند. نمونه آنها گوتيانند كه در سالنامه‌هاي بابلي، به تعرض ايشان به بابل اشاره شده است. گوتيان دولت اكد (آگاد) را برانداختند و در مقابل سومريان واكنش نشان دادند و در نهايت حمورابي (1750-1792ق.م) نامي‌ترين پادشاه بابل به قدرت رسيد و حكومت متمركز و نيرومندي تشكيل داد. امپراتوري بابل پس از حمورابي بدست هيتي‌ها برافتاد و آنها مدتها بر بابل حكومت كردند.[4] بحث تاريخ ميان رودان را همين‌جا ناتمام مي‌گذاريم و به قوم مهاجر هند و اروپايي مي‌پردازيم.

 

هند و اروپاييان

هند و اروپاييان اقوامي بودند كه از هزاره چهارم ق.م از موطن خود براي دست‌يابي به زندگي و منابع بهتر به سرزمين‌هاي ديگر كوچيدند. مورخان با تكيه بر متون اساطيري و داده‌هاي باستان‌شناسي درباره‌ي خاستگاه نخستين آنها تلاش فراوان كردند كه حاصل آن ارائه‌ي چند فرضيه در اين خصوص است. انگيزه و پايه‌ريزي چنين فرضيه‌هايي در آغاز جنبه‌ي «نژادگرايي» و سپس «ملي‌گرايي» داشت. در اين رساله نگارنده اصطلاح «هند و اروپايي» را در حيطه‌ي زبان‌شناسي به‌كار مي‌برد. بنابراين معناي علمي از آن افاده مي‌كند.

تلاش باستان‌شناسان براي تعيين خاستگاه هند و اروپاييان به اندازه تكاپوي زبان‌شناسان موفق نبوده است. زيرا ايشان هم بر منابع مكتوب اتكاء داشتند وهم زودتر از باستان‌شناسان به اين موضوع پرداختند. «در سال 1813 توماس يانگ انگليس واژه‌ي «هند و اروپايي» را بر زبانهايي كه بين اروپا و آسياي‌غربي پراكنده شده بود و قرابت زبان شناختي دارند برگزيد[5].» اما مناقشه درباره‌ي موطن اوليه اين اقوام ادامه يافت. دارمستتر انگليسي(3) سكونت‌گاه آنها را جنوب روسيه و آسياي ميانه مي‌دانست. فرضيه‌هاي ديگر نيز مطرح شد ولي مدركي در درستي و تاييد آنها وجود نداشت. «بالاخره در سال 1890 اتوشرادر، زبان‌شناس آلماني، استپ‌هاي جنوب روسيه را، از اروپاي شرقي تا آسياي ميانه، براي موطن اقوام هند و اروپايي پيشنهاد كرد كه تا به امروز نيز تقريباً معتبر مانده است[6].»

هند و اروپاييان پس از مهاجرت به دسته‌هاي متعدد تقسيم شدند و گروهي به سوي مرزهاي شرقي و جنوبي قاره اروپا سرازير شده و در اين قاره به ويژه در كشور كنوني آلمان و يونان استقرار يافتند. دسته‌ي ديگر به سمت سرزمينهاي جنوبي به راه افتادند كه آنها را «آريايي» مي‌نامند. آرياييها خود به دو گروه عمده تقسيم شدند. دسته‌اي وارد سرزمين هندوستان شده و به تدريج بر بوميان چيرگي پيدا كردند و دسته‌ي ديگر به سوي مرزهاي غربي رهسپار گشته و از دو سمت درياي خزر وارد سرزميني شدند كه بعدها به نام ايشان «ايران» نام گرفت. اقوامي كه به هند و ايران مهاجرت كردند به «هند و ايراني» نيز شهرت يافتند. «كهن‌ترين متني كه در آن اشاره‌اي به اقوام آريايي ]هند و ايراني[ شده ريگ‌ودا، متن سانسكريت هندي است كه زبان‌شناسان قدمت آن را به نيمه‌ي هزاره‌ي دوم ق.م نسبت مي‌دهند[7].» در اوستا نيز از واژه‌ي «آريا» براي ناميدن قومي ياد شده است. آريايي تقريباً به معني «اشراف يا سالار» مي‌باشد و نامي است كه به همه‌ي مردمي كه به گويش يا زبانهاي شرقي هند و اروپايي سخن مي‌گفتند، اطلاق مي‌گشت.[8] نام سرزمين آرياييان در اوستا «ائير يا نم وئجه» (Airiianem Vaejah) است و ريخت پهلوي آن «اران وز» (Eran-vez) يا «اران وژ» (Eran-vž) و به فارسي نوين «ايران ويج» (Eran-viğ) مي‌باشد.[9] بنابراين اوستا كهن‌ترين ردپاي ايرانيان باستان را در سرزمينهاي پيرامون نجد ايران همچون دورنمايي يك «بهشت گمشده» آريايي در خاطره‌ي خويش ضبط و براي تاريخ به ارمغان گذاشته است كه تبلور آن را در «ايران ويج» مي‌يابيم.[10]

واژه‌ي ايران ويج از دو بخش تشكيل شده است: ايران و ويج. ويج به معناي «تخمه و نژاد» است و ايران به معناي «آريايي» پس معناي اين عبارت «نژاد ايرانيان» مي‌شود.[11] درونديداد اوستا از پادشاهي به نام جمشيد كه فرمانرواي مشترك هند و ايرانيان بوده ياد شده است. وي شخصيتي هند و ايراني دارد و در هند نخستين كسي از بي‌مرگان به شمار مي‌آيد كه مرگ را برگزيد. جمشيد (در سنت هندي يمه) «سرور دنياي در گذشتگان مي‌شود.» او با ياري گرفتن از سپندارمذ و هدايت اورمزد در سه نوبت زمين را بزرگ مي‌كند تا فضاي فراخي براي زندگي انسانها و حيوانات فراهم آيد و چراگاهها فزوني گيرد. براي به جاي آوردن چنين كاري اهورا مزدا حلقه‌ي زرين و تازيانه زرنشان را به عنوان نشان پادشاهي به او مي‌بخشد و بدين‌گونه جمشيد برجهان سروري پيدا مي‌كند. عصر زرين تاريخ اساطيري ايران زمان فرمانروايي جمشيد است. زيرا آرامش، نعمت، آباداني و خوشبختي حاكم مي‌باشد و خبري از پيري و مرگ در ميان نيست. اما ناگهان مردمان گرفتار زمستان هراس‌انگيزي مي‌شوند.[12] از اين پس اوستا ايران ويج را سرزمين معرفي مي‌كند كه «بسيار سرد» و «قلب زمستان» است. درباره‌ي جغرافياي ايران ويج اختلاف نظر وجود دارد. دارمستتر ايران‌ويج را اقليم كنوني آذربايجان و اران مي‌داند.[13] اين فرضيه را پسوند «ويج» تقويت مي‌كند. زيرا اين پسوند به معناي «منتهي‌اليه» و «بيخ» هم آمده و به صورت قيد مكان و قيد زمان مي‌باشد[14] و توصيفي كه اوستا از زمستان طولاني و سرد ايران ويج مي‌كند شباهت بسيار به ويژگي‌هاي آب و هواي خطه آذربايجان دارد. فرضيه دوم خاور ايران و آسياي ميانه را جغرافياي ايران ويج مي‌داند. بنابراين فرضيه موطن آرياييان(4) را مي‌توان از شمال كوههاي هند و كش و حوالي درياچه‌ي آرال (خوارزم) و پيرامون رودهاي آمودريا (جيحون) و سير دريا (سيحون) تا شمال خاوري افغانستان امروزي تصور كرد.[15] به هر روي عصر زرين اساطيري ايران گويا در پيرامون همين خوارزم سپري شده است. دوران جمشيد پيشدادي مانند تصوير يك لذت بي‌دغدغه بود كه ديگر انسان هرگز به آن باز نمي‌گردد.[16]

به نظر مي‌رسد كه آرياييان مهاجر از هزاره‌ي دوم ق.م از ايران ويج كه به معناي پهنه‌ي ايران نيز مي‌باشد به تدريج وارد نجد ايران شدند. نجدي كه از شمال به كوههاي قفقاز و از جنوب به خليج فارس و درياي عمان ختم مي‌شود. درباره‌ي مسير كوچ آريايي‌ها و چگونگي ورود ايشان به ايران همچون تعيين سكونتگاه آنها ديدگاه‌ها متفاوتند. با اين وجود مي‌توان گفت ورود آرياييان به آسياي غربي در حدود سده‌ي چهاردهم ق.م رخ داده و استقرار تدريجي آنها در آسياي كوچك (هيتي‌ها و ميتانيها) در دره‌هاي سرسبز كوه‌هاي زاگرس از اين تاريخ به عقب‌تر نمي‌رود.[17]

 

علل و انگيزه مهاجرت آريايي‌ها

با ورود آريايي‌هاي كوچيده به فلات ايران كه با زد و خورد با بوميان همراه بود، حق زيستن از ايشان سلب شد و به تدريج هم آنها يا از ميان رفتند و يا در روند «آريايي كردن» سرزمين خويش مستحيل شدند. عامل برتري آرياييان بر بوميان استفاده از ابزارهاي آهني، اتكاء به اسبان تيزرو و گردونه و نيز روحيه سلحشوري و چابكي ايشان بوده است. اما انگيزه و علل روي آوردن آريايي‌ها به سرزمين‌هاي ديگر چه بود؟ پاسخ روشني به اين پرسش نمي‌توان داد. زيرا تاريخ آرياييان آميخته با اساطير است و از همين روي تاريخ مستند (واقعي) آنها در مرز اسطوره‌ و تاريخ قرار دارد. آنچه به اين آميختگي افزوده است خداي نامه «خوتاي» (xwatay) يا «خوذاي» (xawzay نامك) ساساني است كه در شاهنامه فردوسي صلابت و شكوه يافته است. ولي يافته‌هاي باستان‌شناسي اندكي موضوع را از ابهام اسطوره بدر آورده و پرتوي برآن افكنده است.

سبب اصلي كوچ اقوام هند و اروپايي و سپس شاخه‌ي «هند و ايراني» (آريايي) به سرزمين‌هاي جنوبي شرايط سخت و دشواري بود كه آنها با آن روبه‌رو شدند. به سخن ديگر علت عمده كوچ گسترده‌ي آريايي‌ها به «انگيزه‌هاي اقتصادي» و «مسائل معيشتي» باز مي‌گردد. افزون بر اين عامل بنيادي «شرايط نامساعد اقليمي و بدي آب و هوا از جمله افزايش روزافزون برودت هوا و به دنبال آن يخبندانهاي ديرپا را مي‌توان از ديگر دلايل مهاجرت» تلقي كرد.[18] درباره زمان مهاجرت آرياها باستان‌شناسان گمان مي‌كنند كه اين كوچ بزرگ و اجباري مي‌بايد ميان هزاره سوم تا آغاز هزاره يكم ق.م رخ داده باشد. مهاجرتي كند و پراكنده كه پهنه‌ي عظيمي را از هندوستان تا اروپا دربر مي‌گرفت. ورود آريايي‌ها به فلات ايران به تدريج سبب شد تمدن انسان پيش از تاريخ كه از غارهاي خود در كوه‌ها فرود آمده بود و كشاورزي، پرورش حيوانات، استخراج فلزات و فن ساختن ظروف منقوش را آموخته بود، بسط و گسترش يابد و در عصر پارسي به اوج برسد. از اين رو اسكان آريايي‌ها در ايران حادثه‌اي بس مهمي است. با استقرار امنيت و تشكيل دولت آريايي تمايل به تسلط مردمان تمدنهاي ميان روداني هم احساس مي‌شد[19] و اين تسلط به منصه‌ي ظهور هم رسيد.

 

آريايي‌ها در ايران

پس از كوچيدن آريايي‌ها و ورود آنها به ايران اين سرزمين «ايران» نام گرفت. نجد ايران قبل از اين رخ داد نام يگانه‌اي نداشته ولي هرتسفلد باستان‌شناس آلماني به سبب وسعت قلمرو و ميزان قدرت قوم كاسپين اين بخش از آسياي غربي را «سرزمين كاسپي» نام نهاده است.[20] بهر حال از جلمه گروه‌هاي آريايي كه در دره‌هاي حاصل‌خيز زاگرس سكني گزيدند مادها (در مركز و غرب)، پارسها (در جنوب غرب) و پاتها (در شمال شرق) بودند. نخستين اشاره تاريخي به نام اين اقوام به شلمنصر سوم آشوري(5) به سال 843 ق.م برمي‌گردد. وي در كتيبه‌ي خود به حضور پارسيان در سرزميني به نام پارسوا، در زاگرس غربي اشاره مي‌كند و در سال 836 ق.م از مردم ماد نام مي‌برد.[21] در سنگ نوشته‌هاي آشوري از قوم پارس با نام‌هاي «پارزوا» و يا «پارسوا» ياد مي‌شود كه به تدريج ريخت «پارسه» برخود مي‌گيرد[22] و از مادها به شكل «آماداي»(6) ذكر به ميان مي‌آيد[23]. پاسها در آغاز در كرانه باختري درياچه‌اي اروميه زندگي مي كرند[24] و سپس به نزديكي كرمانشاه و يا پيرامون مسجد سليمان كنوني مهاجرت كردند و همسايه عيلام شدند و در انشان (تپه مليان) استقرار يافتند. پيش از پرداختن به شكل‌گيري حكومت توسط پارسي‌ها نگاهي گذرا به تاريخ آسياي غربي در آستانه‌ي ورود پاسها به منازعات ضروري به نظر مي‌رسد. به هنگام ورود پارسها به اين منطقه، دوران تاريخي از چندين هزار سال پيش آغاز شده بود. با وجود ناروشن بودن زندگي اقوام ساكن ايران، حيات مردمان بين‌النهرين در پرتوگل نوشته‌ها و سنگ نگاره‌ها در روشنايي تاريخ قرار دارد و اسامي كه از اقوام بومي ايران برجاي مانده از طريق همين اسناد ميان روداني بدست ما رسيده است. اقوامي كه گاهي به تمدنهاي همجوار هجوم برده‌اند در اسناد بابلي از گروهي به نام كاسي‌ها «ياد شده كه از نجد ايران وارد بين‌النهرين شدند و چندين سده بر بابل چيره» گشتند.[25] بحث از تاريخ تمدنهاي فوق دامن گستر است و براي گريز از درازگويي نقطه‌ي آغاز كار را آشوريان قرار مي‌دهيم.

آشوريان از سده هيجدهم ق.م تاريخ خود را در شمال بين‌النهرين آغاز كردند و تا سال 606/ 612ق.م كه بدست مادها و بابلي‌ها برافتادند سه مرحله متفاوت (آشور قديم، آشور ميانه و آشور جديد) را از سرگذراندند. شهرت آنها بيشتر به دو علت است: يكي جنگاوري و ديگري علاقه به معماري.

آنها در كشتار دشمنان ترديد به خود راه نمي‌دادند. پادشاهان آشوري در فتح‌نامه‌هاي خويش به قتل عام مردم شهرها، پوست كندن و مثله نمودن دشمنان خويش مي‌بالند. آشور با ني پال، بازپسين پادشاه بزرگ آشور كه شهر شوش را گرفت و عيلام را برانداخت به به ارابه بستن پادشاه عيلام افتخار مي‌كند و مي‌گويد بر سرزمين عيلام نمك پاشيد. به گونه‌اي كه ديگر صداي پرنده و خزنده‌اي به گوش نمي‌رسيد. اين نيروي جنگي پس از تازش‌هاي فراوان رو به تباهي نهاد و «پس از مرگ آشور با ني‌پال، در سال 612 ق.م كه تاريخ مهمي است پايتخت آشور بدست مادها افتاد و بابليان ديگر نام كلديان گرفتند.»[26] در ارزيابي تاريخ آشور نمي‌توان آرامش و رونق بازرگاني و بناي ساختمانهاي بزرگ و ايجاد وسايل آبياري كه به واسطه‌ي سيطره‌ي آنها پديد آمده بود، ناديده انگاشت.[27] هرچند حكومت آنها «ارتش سالار»(7) بود و اقدامات نظامي پادشاهان تعبيري از شرارت نهاد انساني را آشكار مي‌كند.[28]

برافتادن حكومت آشوريان بدست مادها به فرماندهي هوخشتره و با كمك بابليان، مادان را در نجد ايران به قدرتي عظيم رساند. تختگاه آنها همدان (هگمتانه) بود و در عصر پادشاهي هوخشتره قلمرو آنها به بيشترين حد رسيد. سازمان‌دهي نظام پادشاهي در ايران و زمينه آماده كردن براي قدرت‌يابي پارسها از نكات برجسته تاريخ مادهاست. آنها همه‌ي تجربه‌ي سياسي و حكومت داري خويش را به پارسيان واگذار نمودند.[29]

اما اين واگذاري به معناي خلع كامل آنها نبود، بلكه دومين جايگاه را در قدرت تازه به خود اختصاص دادند. بهرحال به سبب نبود مدارك نوشتاري و انجام نگرفتن كاوشهاي باستان شناسي در محل‌هايي كه منسوب به مادستان است، مسئله قلمرو و سيماي سياسي و فرهنگي اجتماعي مادها هنوز در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. در بحبوحه و بحران آشور و عيلام پارسي ها به رهبري هخامنشي (ح 700ق.م) در نزديكي مرزهاي دولت عيلام سكونت گزيدند. سپس چيش پيش پسر هخامنش نام «شاه انشان» را برخود نهاد و خراج گذار فرورتيش مادي شد. شاه انشان به هنگام مرگ بر دو ناحيه جداگانه فرمان مي‌راند: يكي زاد بومش انشان و ديگري سرزمين نو يافته‌ي پارس، ميراث او به پسرانش ـ‌ آريارمن و كورش ـ رسيد. آريارمن در پارس و كوروش در انشان مستقر شدند. كورش با آشوريان از در صلح درآمد و فرمانروايي آريارمن بدست هوخشتره مادي برافتاد و جانشينان وي ـ ارشام و ويشتاسپ ـ از عنوان شاه محروم گشتند.[30] زمامداري پارسيان به هنگام نزاع آشور و ماد و بابل در دست كمبوجيه يكم (ح 559-600 ق.م) بود كه عنوان «شاه شهرانشاه» را براي خود باصلاح ديد مادها نگه داشته بود. اين در حالي كه بخش عظم فلات ايران در دست مادان قرار داشت.

پارسي‌ها با مادها منشأ نژادي (و به احتمال بسيار زباني) داشتند. شباهت بسيار اين دو گروه قومي موجب شد كه مورخان يوناني تفاوت فاحشي بين آنها نبينند و حكومت هخامنشي‌ها را استمرار حكومت مادان تلقي كنند.[31] ازدواج كمبوجيه يكم با دختر استياگ (ايشتوويگو، اژدهاك)، واپسين پادشاه مادان سبب بالا گرفتن بخت و اقبال خاندان هخامنش شد. «اين ازدواج اهميت شعبه‌ي خاندان هخامنشي و فروغ دو دولت متحد را در تحت لواي يك تاج و تخت نشان مي‌دهد.[32]» حاصل ازدواج كمبوجيه پارسي و ماندانا مادي تولد كورش دوم (بزرگ) است كه حكومت هخامنشيان را بنيان نهاد و جهاني كرد.

هخامنشي‌ها بيشتر بر «پارسي‌بودن» خود تأكيد مي‌كردند تا «آريايي بودن» و پارسي بودن آنها دو وجه داشت: يك وجه آن منسوب بودن به دودمان هخامنش كه از نجيب‌ترين خاندان قبيله‌اي پاسارگاد و در مرحله‌ي بعد «پارس‌ها» بود و وجه دوم «احساس» پارسي بودن «يعني به ايران جنوب غربي تعلق داشتن» صفتي بود كه در سراسر حكومت هخامنشي‌ها استمرار يافت.[33] امپراتوري پارس نخستين حكومت جهاني در نجد ايران است و دولت مادها پيش درآمد حكومت آنها تلقي مي‌گردد و با ظهور و صعود پارسها به قدرت «خاور نزديك وارد مرحله‌ي تازه‌اي از تاريخ گرديد.[34]» كه از جهات مختلف با ادوار پيشين متفاوت مي‌نمود. ورود آنها به صحنه‌ي حوادث جهاني روزي است كه «بيانيه‌ي كوروش بر روي استوانه‌ي معروف او در بابل در معرض مطالعه و تماشاي مردم گوناگون آن شهر بين‌المللي دنياي باستان» قرار گرفت.[35] و پارسيان را از گوشه‌ي كوچكي از آسياي غربي وارد «تاريخ جهاني» كرد. تفكر جهاني داشتن آنها بيش از هر چيز و در اثر درخشان وبي بديل تخت جمشيد به شكل باشكوهي به منصه‌ي ظهور رسيده است.

 

[1] بهار، مهرداد، از اسطوره تا تاريخ، گردآورنده و ويراستار ابوالقاسم اسماعيل پور، چ سوم (تهران، انتشارات نشر چشمه، 1381)، ص610

(1) Sialk

[2] گيرشمن، رومن، ايران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معين، چ دهم (تهران، علمي و فرهنگي، 1372)، ص12-11

[3] پُرادا، ايديت و ديگران، هنر ايران باستان، ترجمه يوسف مجيدزاده (تهران، دانشگاه تهران 2537) ص3

(2) درباره‌ي شكل نوشتن كلمه‌ي «عيلام» به «عين» (ع) و يا «الف» (ا) هنوز مناقشه وجود دارد. دكتر عبدالمجيد ارفعي متخصص زبان عيلامي بر اين باورند كه صورت «ايلامي» درست است و شكل «عيلام» صورتي توراتي است و در كتاب مقدس به كار برده شده. ولي نگارنده براي پرهيز از درهم آميختن نام تمدن كهن شوش با اسم استاني كه امروزه در غرب ايران به نام «ايلام» شهرت يافته، ريخت «عيلام» را ترجيح مي‌دهد و به كار مي‌برد.

[4] گاردنر، هلن، هنر در گذر زمان، ترجمه محمدتقي فرامرزي، چ دوم (تهران، نگاه و آگاه، 1370) ص58

[5] موسوي، علي «هند و اروپاييان در ايران: مقدمه‌اي بر پيشينه و باستان‌شناسي مسئله هند و اروپايي» مجله‌ي باستان‌شناسي و تاريخ، س 13، ش دوم، س 14، ش اول، ش پي در پي 27و26، س 1378، ص14

(3) Darmesteter

[6] همان، ص14

[7] همان، ص 14

[8] فراي، ريچارد، ميراث باستاني ايران، ترجمه مسعود رجب‌نيا، چ چهارم (تهران، علمي و فرهنگي، 1373، ص3)

[9] خداداديان، اردشير، آريايها و مادها (از مجموعه‌ي اول و دوم تاريخ ايران باستان)، (تهران، اصالت تنشير، 1376) ص19

[10] زرين كوب، عبدالحسين، تاريخ مردم ايران (ايران قبل از اسلام)، چ چهارم (تهران، اميركبير، 1373)، ص15

[11] فره وشي، بهرام، ايرانويج (تهران، دانشگاه تهران، 1368) ص7

[12] آموزگار، ژاله، تاريخ اساطري ايران (تهران، سمت، 1374) ص 49-48

[13] پيشين، ص 8

[14] خداداديان، همان، ص22

(4) براي آگاهي از تازه‌ترين ديدگاهها دربارة موطن و مهاجرت آريايي‌ها به مقاله جديد و جامع زير نگاه كنيد:

witzel. M, "the Home of the Aryans", Name-ye Iran-e Bastan, vol.2, No.2, Autumn and winter 2002-2003, P.5-59.

[15] همان، ص 18

[16] زرين كوب، همان، ص21

[17] پيشين، ص21

[18] همان، ص100

[19] گيرشمن، همان، ص421

[20] هرتسفلد، ارنست اميل، ايران در شرق باستان، ترجمه همايون صنعتي‌زاده (تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1381)، ص190

(5) ShalmanssarIII

[21] موسوي، همان، ص18

[22] پيشين، ص187

(6) Parsva, Parzua, or Parsua, Parsa and Amadia.

[23] خداداديان، همان، ص118

[24] كخ، هايده ماري، از زبان داريوش، ترجمه پرويز رجبي، چ چهارم (تهران، نشر كارنگ، 1377)، ص11

[25] فراي، همان، ص94

[26] همان، ص94

[27] همان، ص95

(7) Militarism

[28] زرين‌كوب، همان، ص71

[29] بهار، همان، ص145

[30] كامرون، جرج، ايران در سپيده دم تاريخ، ترجمه حسن انوشه، چ سوم (تهران، علمي و فرهنگي، 1374)، ص163-161 و 137 و 136

[31] خداداديان، اردشير، هخامنشي‌ها (مجموعه سوم تاريخ ايران باستان)، (تهران، نشريه ديد، 1378)، ص3

[32] گيرشمن، همان، ص132

[33] ويسهوفر، يوزف، ايران باستان (از 550ق.م تا 650م) ترجمه مرتضي ثاقب‌فر، چ پنجم (تهران، ققنوس، 1382)، ص277

[34] كامرون، همان، ص171

[35] زرين‌كوب، همان، ص113