مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده. 1

مقدمه. 2

مفهوم‌شناسی اعتکاف... 3

جایگاه اعتکاف در میان عبادات... 4

پیشینه اعتکاف در اسلام و ادیان گذشته. 5

اعتکاف در قرآن کریم.. 7

اعتکاف در احادیث معصومان علیهم السلام.. 11

۱. روایات ثواب اعتکاف... 12

۲. روایاتی که اعتکاف را میزان سنجش ثواب اعمال دیگر قرار داده‌اند.. 14

۳. اعتکاف، پیروی از سیره رسول‌الله صلی الله علیه و آله. 17

۴. روایاتی که برای ناتمام ماندن اعتکاف تدبیر کرده‌اند.. 19

نتیجه‌گیری... 23

منابع.. 25

فضیلت اعتکاف از دیدگاه قرآن و اهل‌بیت

چکیده

اعتکاف، عبادتی پرفضیلتی است. که تعبد و اخلاص از ارکان اصلی آن، به شمار می‌آید. این نوشتار، فضیلت اعتکاف را از بررسی متون قرآنی، حدیثی و گزارش‌های تاریخی، پی‌ می‌گیرد؛ همچنین در پی پاسخ به این پرسش است که: آیا هدف از تشریع این عبادت فقط کسب ثواب است یا فراتر از پاداش و ثواب اخروی مورد نظر است؟ متون دینی علاوه بر تبیین فضیلت اعتکاف، با روش‌های دیگر نیز اهمیت موضوع را نشان دادند. مقاله حاضر می‌خواهد، با ترکیب متونی که به طور مستقیم و غیرمستقیم به بیان دیدگاه دین درباره اعتکاف پرداخته‌اند، نگاهی نو به این موضوع را سامان دهد و آن را از عمل عبادیِ دارای ثواب اخروی خارج کرده و آثار معنوی آن را در زندگی معتکفان نشان دهد.

کلیدواژه‌ها: اعتکاف، رهبانیت، مسجد، سیره پیامبر، معارف قرآن و حدیث.

مقدمه

اعتکاف، عبادتی مستحب است که با نذر و امثال آن واجب می‌شود. این عمل، در ادیان گذشته نیز سابقه داشته و در منابع اسلامی فضیلت فراوانی برای آن شمرده شده است. روح این عبادت در همه ادیان، دوری از مظاهر دنیا و قرار گرفتن در مکانی محدود به منظور عبادت خالصانه پروردگار است. در چند آیه از قرآن کریم این موضوع طرح شده و بیان جزئیات آن به سنت محوّل شده است.

اعتکاف یکی از مظاهر عرفان اسلامی و زهد مشروع است که با راهنمایی معصومان، اصحاب ایشان و فقهای شیعه از تحریف و بدعت حفظ شده است. امروزه عرفان‌های ساختگی و زهدهای ظاهری گسترش یافته و گاه، لباس اسلامی می‌پوشند. در این شرایط بررسی نمادهای حقیقی عرفان و زهد اسلامی، که به تبیین جایگاه عبادت و رابطه صحیح بین خلق و خالق می‌انجامد، ضروری است. بر این اساس، هدف این نوشتار، تبیین جایگاه و فضیلت اعتکاف در اسلام است و مأموریت آن نگرشی نو به روایات این موضوع و دسته‌بندی کاربردی احادیث آن متناسب با نیاز روز است. یکی از بهره‌های مقاله حاضر، ترغیب به اعتکاف و افزایش معرفت اهالی اعتکاف درباره این عمل مهم عبادی است. ارائه نکاتی درباره پیشینه اعتکاف و بررسی تفسیری آیات اعتکاف، از دیگر فواید این نگاشته است.

تاکنون آثار خوب و متعددی درباره اعتکاف به چاپ رسیده است که برخی همانند باب‌الاعتکاف به جمع‌آوری روایات در منابع حدیثی پرداخته‌ و بعضی دیگر بُعد فقهی آن را لحاظ کرده‌اند.ویژگی نوشتار حاضر، نگاه تحلیلی به آیات و روایات و تلاش برای ارائه معارف کاربردی این موضوع است. این بررسی پس از جستوجو در منابع مکتوب و الکترونیک و گردآوری یادداشت‌های متعدد و نسبتاً جامع از آیات، احادیث و گزارش‌های تاریخی صورت گرفت. نگاهی به متون اسلامی غیرشیعی نیز برای تأیید مباحث در دستور کار بوده است. در این مقاله پس از مفهوم‌شناسی اعتکاف و واژگان مشابه، جایگاه و پیشینه آن بررسی شده و سپس آیات مربوط، تحلیل می‌شوند. آن‌گاه فضیلت اعتکاف از دیدگاه احادیث با نگاهی تحلیلی بررسی می‌شود.

مفهوم‌شناسی اعتکاف

اعتکاف از ماده «عکف» است. صاحب معجم مقاییس‌اللغه برای ریشه «ع ک ف» اصل معنایی قرار داده که بر مقابله و حبس دلالت دارد. خلیل فراهیدی در العین آن را به توقف و ثبوت در مکانی معنا کردهو ابن‌منظور معنای مقیم‌شدن در مکان یا در کنار شیئی را ذکر کرده است که در حقیقت، برگرفته از همان ریشه «حبس» است. مؤلف مصباح‌المنیر نیز معنای مواظبت و مراقبت را بیان کرده است. با جمع‌بندی اقوال و بررسی استعمالات روشن می‌شود که در همه مستعملات لغویِ مشتق از «عکف»، معنای «ملازمت» و «حبس» وجود دارد. معانی دیگر مانند: اقبال، اقامت، مواظبت و توقف که لغویون بیان کرده‌اند، مصادیق استعمالی معنای اصلی است که در همه آن‌ها نوعی ملازمت وجود دارد.

مفاهیم دیگری همچون «عزلت» و«خلوت‌نشینی» با معنای لغوی اعتکاف بی‌ارتباط نیستند؛ فردی که مسلک گوشه‌نشینی و عزلت اختیار می‌‌‌کند، به نوعی خود را در مکانی محبوس کرده و ملازم آن مکان شده است. اما این مفهوم با آنچه از معنای اصطلاحی اعتکاف در اسلام وجود دارد، متفاوت است. «اعتکاف» در اصطلاح چنین تعریف شده است: «ماندن در مسجد برای عبادت همراه با قصد تقرّب به خداوند.» از جمله قیودی که در تعریف اعتکاف مورد توجه و تأکید شیعه و سنی قرار گرفته، «بودن در مسجد» و «قصد قربت» است. در مفاهیمی مانند: خلوت‌نشینی و عزلت از دنیا و مردم، این دو قید همیشه همراه یکدیگر نیستند و این، ویژگی اعتکاف اسلامی است.

مفهوم دیگری که با اعتکاف شباهت دارد «رهبانیت» است که بعد از حضرت‌عیسی علیه السلام در مسیحیت به ‌وجود آمد. ریشه این کلمه از«رهب» به معنای خوف است و راهب کسی است که از عقوبت خداوند بیم دارد. ممکن است وجه شباهت رهبانیت مسیحی با اعتکاف اسلامی ‌در اقامت و ملازمت با معابد و محروم کردن نفس از برخی لذت‌های دنیا باشد، اما یکی از تفاوت‌های راهب مسیحی با معتکف مسلمان این است که راهب، رهبانیت را مسلک و پیشه خود برگزیده است، اما مسلمانان برای زدودن پلیدی‌هایی که بر نفسشان عارض می‌‌شود، مدتی را با خدای خویش خلوت می‌‌‌کنند و پس از آن با بهره‌های معنوی‌ای که از اعتکاف برده‌اند، دوباره به محیط زندگی بازمی‌گردند.

جایگاه اعتکاف در میان عبادات

در قرآن و سنت تأکید فراوانی بر پای‌بندی مردم به اعمال عبادی دیده می‌شود، تا جایی‌که عمل به اوامر الهی به‌ عنوان وجه تمایز «مؤمن» با «مسلمان» معرفی شده است.عبادات، بخشی از احکام اسلام را تشکیل می‌دهد و تفاوت آن با معاملات در توقیفی‌بودن عبادات است. توقیفی‌بودن به این معناست که انجام و چگونگی عبادت، متوقف بر امر شارع است. همه فقها عبادت‌بودن عمل را متوقف بر بیان شریعت دانسته‌اند. آیت‌الله وحید بهبهانی رحمة الله علیه می‌گوید: «علما بر توقیفی‌بودن عبادات اتفاق نظر دارند.» ‌ برخی از اصولیون، توقیفی‌بودن عبادات را این‌گونه بیان کرده‌اند که بنا بر ثبوت حقیقت شرعیه، معنایی را که شارع در عبادات اراده کرده _ با لحاظ جزئیات _ غیر از معنای لغوی آن‌هاست؛ بنابراین بیان ماهیت عبادات _ علاوه بر بیان احکام آن _ بر عهده شارع است به ‌خلاف معاملات که شارع در آن معنای لغوی و عرفی را اراده کرده است؛ مانند ماهیت بیع که همان بیع عرفی است و شارع فقط احکام آن را بیان کرده است، مثل تفکیک بیع از ربا.

خود عبادات نیز به واجبات و مستحبات تقسیم می‌شود که هر دو قسم آن توقیفی است. یکی از این مستحبات توقیفی، اعتکاف است که ماهیت و احکام آن در کتاب و سنت با دقت بیان شده است. از فایده‌های توقیفی‌بودن عبادات، پیش‌گیری از وقوع انحراف در آن است. گاهی افراط و تفریط افراد، عبادت را از مسیر خود خارج کرده و ایجاد بدعت می‌کند. ‌رهبانیت مسیحی در آغاز راه مسیری نیکو داشت، اما دخالت برداشت‌های شخصی، موجب انحراف این آیین عبادی شد. به همین جهت، توقیفی‌بودن عبادت، راه انحراف را می‌بندد و عاملان به عبادتی را در مسیر درست، استوار می‌دارد.

در صدر اسلام، عثمان بن مظعون دچار یکی از این انحرافات شد. او با ترک خانه، زندگی و همسر خویش، در مسجد بیتوته کرد و به عبادت پرداخت. همسرش نزد رسول‌الله صلی الله علیه و آله گله کرد و پیامبر، عثمان را مورد عتاب قرار داد. این قبیل خطرات و انحرافات موجب شد تا معصومان علیهم السلام در سخن و سیره خویش با معرفی جنبه‌های اجتماعی اسلام، روش صحیح بیتوته در مسجد را بیان کنند.

نمونه‌ای از الگوهای صحیح اعتکاف در سیره امام مجتبی علیه السلام دیده می‌شود. در یکی از اعتکاف‌های مسجد‌‌الحرام خبر گرفتاری مسلمانی به حضرت رسید و ایشان برای برآورده‌کردن حاجت آن شخص به‌ سرعت قصد خروج از مسجد را کردند و در برابر یادآوری دیگران درباره عدم جواز خروج از مسجد برای معتکف، چنین فرمودند: اعتکاف را فراموش نکرده‌ام، اما از پدرم شنیدم که از جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل ‌کرد که فرمود: کسی که برای برآورده‌کردن نیاز برادر مسلمانش تلاش کند، مانند آن است که نُه‌هزار سال خداوند را عبادت کرده باشد، در حالی که روزهایش را روزه و شب‌هایش را به عبادت گذرانده است.

این سیره معصومان علیهم السلام نشان می‌دهد که اسلام در کنار عبادات فردی، تکالیف اجتماعی را نیز قرار داده است که در بسیاری از موارد تکالیف اجتماعی بر عبادات فردی برتری دارد.