مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

موضوع :

بررسي شهر سالم در برنامه ريزي شهرري

 

فصل اول

طرح تحقیق

1-1 تعریف مساله

رویکرد به شهرنشینی که امروزه به دلیل توجه روز افزون به آن به معضلی بزرگ برای اغلب کشورها تبدیل شده است لزوم چاره اندیشی برای مقابله با این پدیده را به ضرورتی مبرم مبدل ساخته است. پروژه شهرهای سالم گام موثری در جهت کاهش عوارض توسعه شهری و ایجاد توسعه شهری پایدار، اولین بار در چهارچوب" سلامتی برای همه"، در دهه 1980 توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO)[1] مطرح گردید. با توجه به شتاب شهرنشینی در جهان و براساس آخرین آمار هنشره ، در طول پانزده سال آینده، 20 تا 30 شهر جهان، جمعیتی بالای 20 میلیون خواهند داشت. مهمتر از همه شهرها یا محیط ساخته شده توسط بشر، محل زندگی بیشتر جمعیت جهان به حساب خواهد آمد. مشکلات زیست محیطی از عمده ترین مشکلاتی است که مدیریت خدمات شهری را به دلیل رشد بی رویه شهرنشینی به شدت زیر فشار قرار داده است. تامین آب آشامیدنی، مسئله مسکن، آلودگیهای محیط زیست، مدیریت دفع مواد زائد جامد، مشکلات بهداشتی، کاربری های اراضی شهری و حمل ونقل شهری از اهم مشکلات شهرهاست. رشد سریع شهر نشینی به طور فزاینده ای خارج از ظرفیت و توانایی امکانات شهری در فراهم آوردن خدمات اولیه زیست محیطی، مسکن، اشتغال و دیگر حداقل احتیاجات برای یک جامعه سالم است که بحران های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و مشکلات بهداشتی از عواقب زیانبار آن است (عصایی، 1375 ، صص 5-4).

"نظریه شهر سالم" برای اولین بار در کنفرانسی که در تورنتوی کانادا به منظور بررسی نتایج گزارش لالونده تشکیل شده بود، معرفی گردید. در این کنفرانس پروفسور لئونارد دهل شهر سالم را شهری تعریف می کند که به طور دائم در ایجاد و یا بهبود اجتماعی، کالبدی و توسعه منابع فعالیت می کند، تا به این وسیله امکان عملکرد درست در جهت حداکثر بهره برداری از توان انسانها را فراهم آورد (بحرینی، 1374 ، ص 6). منظور از شهر سالم رعایت همه کاربری ها با توجه به تراکم و سرانه مناسب و رعایت استانداردها ومعیارهای سرانه است. رعایت مسائل زیست محیطی، زیرساختها، حفظ میراث فرهنگی، حراست از آسایش و غیره ضروری است. به طور کلی درجهان امروز حفظ سلامتی و وجود شهر اجتماعی سالم از ضروریات اجتماعی می باشد (زیاری، 1384 ، ص 30).

طبق پیش بینی کارشناسان سازمان بهداشت جهانی رشد و گسترش بی رویه شهرها بزرگترین تهدید علیه سلامت و بهداشت جامعه بویژه در کشورهای در حال توسعه خواهد بود. بر اساس همین گزارش تا سال 2025 میلادی، بیش از 60 درصد جمعیت جهان شهرنشین خواهند شد. از سوی دیگر مهاجرت وسیع روستائیان به شهرها موجب از هم پاشیدگی خانواده ها و بروز مشکلات و بیماریهای فراوانی می شود. براین اساس سازمان جهانی بهداشت بر آن است تا برنامه شهر سالم – روستای سالم را به منظور جلوگیری از اثرات سوء شهرنشینی روی سلامت و بهداشت جامعه اجرا کند (پروژه شهر سالم ساوه، 1376 ، صص 3 و 2). رشد جمعیت بویژه در شهرها و گسترش بی رویه شهرنشینی در خلال قرن بیستم موجب مطرح شدن مقوله سلامت گردید. نتایج حاصل پس از بحث وگفتگوی برنامه ریزان و کارشناسان بخشهای مختلف توسعه اقتصادی، اجتماعی وفرهنگی منجر به تدوین رویکرد نوین توسعه پایدار با محوریت" سلامت" گردید. این تفکر در دهه 1980 موضوع شهر سالم را توسط سازمان بهداشت جهانی مطرح نمود که مبتنی بر همکاری بین بخشی ومشارکت مردمی در راستای دستیابی به برنامه سلامت می باشد (عصایی، 1375، ص 6).

شهرری علاوه بر مشکلات فوق، امروزه به دلیل شرایط توپوگرافی خاص، شیب منطقه و محدودیت جهات گسترش شهر برای توسعه آینده با کمبود فضای سبز برای اوقات فراغت شهروندان، ترافیک زیاد در مرکز شهر، کمبود خدمات رسانی مناسب به شهروندان و دیگر مسائل اجتماعی و فرهنگی مواجه است. این پژوهش سعی دارد با توجه به مسائل ومشکلات امروزی شهرری برنامه ریزی لازم جهت دستیابی به شهری سالم را در این شهر مطرح نماید. بنابراین با توجه به گستردگی متغیرهای شهر سالم، در این پژوهش متغیرهای ویژگیهای زیست محیطی، کاربری ارضی شهری، شاخص مسکن و خدمات شهری مورد بررسی قرار می گیرد.

1-2) سوالات پژوهش

1. آیا توسعه فیزیکی شهر شهرری متناسب با ویژگیهای زیست محیطی صورت گرفته است؟

2. آیا شهرری از وضعیت مناسب کاربری اراضی شهری برخوردار است؟

3. آیا شهرری از وضعیت مناسب مسکن برخوردار است؟

4. آیا شهرری از وضعیت خدمات شهری بهینه برخوردار است؟

5. برنامه های مناسب برای نیل به اهداف شهر سالم در شهرری کدام است؟

1-3 ) فرضیات

1. توسعه فیزیکی شهرری متناسب با ویژگیهای زیست محیطی صورت نگرفته است.

2. کاربری اراضی شهری، شهرری با معیارهای مناسب فاصله دارد.

3. وضعیت شاخص های مسکن در شهرری با معیارهای مناسب فاصله دارد.

4. وضعیت ارائه خدمات شهری در شهرری مناسب نیست.

5. با ارائه برنامه های مناسب می توان به شهر سالم در شهرری دست یافت.

1-4) اهداف

مهمترین اهداف این تحقیق را به شرح ذیل می توان ارائه نمود:

1. بررسی و شناخت مولفه های شهر سالم از قبیل کاربری اراضی شهری، مسکن ، ویژگیهای زیست محیطی، خدمات شهری در شهرری.
2. ارائه برنامه های مناسب جهت ایجاد شهر سالم در شهرری

1-5 )اهمیت و ضرورت تحقیق :

شهرها از عوامل گوناگونی چون انسان ها، محیط طبیعی و دستاوردهای بشری پدید آمده اند. با وقوع انقلاب صنعتی تحولات عظیمی در شهرنشینی به وجود آمد که به تبع آن بیشترین سکنه کشورها در شهرها ساکن شدند و تغییراتی عظیمی در ساختارها و روابط اجتماعی به وجود آمد. با توجه به اینکه شهرها موجودی زنده، پویا وانسان محور هستند اهمیت برنامه ریزی شهر سالم در طول برنامه ریزی بلند مدت ضروری می باشد (میراشد، 1381 ، ص 41).برای داشتن شهری سالم باید در آن شهر شاخص های زیادی وجود داشته باشد که از جمله این شاخص ها وجود محیطی پاک و آرام، دسترسی سریع و آسان به خدمات شهری، مسکن مناسب به لحاظ کمی وکیفی و توزیع بهینه خدمات در سطح شهر است. به نظر می رسد شهرری با شاخص های یک شهر سالم فاصله داشته باشد که عدم پرداختن به آن در آینده مشکلات بیشتری را برای این شهر در پی خواهد داشت. بنابراین پرداختن به بررسی متغیرهای شهر سالم جهت ارائه برنامه های مناسب برای دستیابی به شهر سالم از اهمیت وضرورت اساسی برخوردار خواهد بود.

1-6 ) تعاریف عملیاتی

برنامه ریزی[2] : یک جریان آگاهانه که به منظور دستیابی به اهداف معین و مشخص، انجام یک سلسله اقدامات و فعالیت های مرتبط با یکدیگر را در آینده پیش بینی می کند (معصومی اشکوری، 1376 ، ص 80)

شهر سالم [3] : شهر سالم شهری است که به طور پیوسته محیط های فیزیکی و اجتماعی را خلق کرده و بهبود می بخشد، منابع جامعه را توسعه می دهد تا مردم قابلیت پشتیبانی متقابل را پیدا کنند و روش زندگی خود را بهینه نمایند (9/2Barton & Catherine , 2000,p.) . در واقع شهر سالم یعنی وجود متغیرها یا مولفه های مناسب اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی در شهر می باشد (زیاری، 1383 ، ص 25).

کاربری اراضی شهری [4] : مشخص کردن نوع مصرف زمین در شهر، هدایت و ساماندهی فضایی شهر، تعیین ساختها و چگونگی انطباق آنها با سیستم های شهری است(زیاری، 1384 ، ص 3).

مسکن [5] : یک سرپناه فیزیکی می باشد که کلیۀ خدمات وتسهیلات عمومی لازم برای زیستن انسان را شامل می شود و باید حق تصرف نسبتاً طولانی و مطمئن برای استفاده کننده آن فراهم باشد (پورمحمدی، 1382 ص 3).

برنامه ریزی شهر سالم [6] : عبارت است از ایجاد و یا بهبود شرایط زیست محیطی در جهت بهره برداری از محیط و رعایت همه کاربری ها با توجه به تراکم وسرانه مناسب و رعایت استانداردها و معیارهای سرانه و تهیه مسکن برای تمام اقشار جامعه شهری و ارائه خدمات شهری به گونه ای که تمام مردم از آنها نهایت استفاده را بکنند ( زیاری، 1383 ، ص 25).

سرانه ا ستاندارد : منظور میزان سرانه و سطوحی است که از طرف وزارت مسکن و شهرسازی برای تهیه طرح های شهری پیشنهاد شده است .

1-7) روش تحقیق

نوع تحقیق کاربردی- توسعه ای است. و روش تحقیق پیمایشی و توصیفی – تحلیلی می باشد. محدوده جغرافیایی پژوهش شهر شهرری است. متغیرهای مورد بررسی عبارتند از : کاربری اراضی شهری، مسکن ، ویژگیهای زیست محیطی وخدمات شهری می باشد. گردآوری اطلاعات در مرحله اول تا آنجا که آمار وجود داشته باشد از طریق مراجعه به آمار به سرشماری های نفوس و مسکن و آمار موجود در سایر نهادها و سازمان های شهرری صورت می گیرد. در مرحله دوم از طریق ابزار پرسشنامه، مصاحبه و همچنین کارگاه مشورتی خواهد بود.

بررسی فرضیه اول از طریق مطالعه و بررسی معضلات زیست محیطی (وضعیت آب) شهرری انجام می شود.

بررسی فرضیه دوم با مراجعه به اطلاعات طرح جامع و طرح تفضیلی شهرری و سپس مقایسه آن با شاخص استاندارد صورت می گیرد.

برای نیل به فرضیه سوم از طریق مطالعه شاخص های کمی و کیفی مسکن از شاخص های استاندارد استفاده می شود.

برای بررسی خدمات شهری از ابزار پرسشنامه استفاده می شود.

ببرای بررسی فرضیه پنجم از مدل برنامه ریزی استراتژیک (SWOT ) [7] استفاده می شود.

جامعه آماری پژوهش شهروندان شهرری می باشد و حجم نمونه در این پژوهش از رابطه :

بدست می آید، که در این فرمول مقادیر d=0/49 , t=1/96, q=0/5 , p=0/5 می باشد.

بنابراین پس از محاسبات n=384 (حجم نمونه) و روش نمونه گیری تصادفی ساده و واحد آماری یا واحد تحلیل سرپرست خانوار خواهد بود. از سوی دیگر در تحلیل مسائل، از مصاحبه با مردم شهر و ایجاد کارگاه مشورتی از کارشناسان شهرداری هم استفاده می شود.

1-8 ) سابقه تحقیق

دهه 1970 سالهای بازنگری درباره نحوه دستیابی به سلامت و ارائه خدمات بهداشتی درمانی بود. برنامه «سلامت برای همه» در سال 1978 توسط سازمان جهانی بهداشت تدوین و ارائه گردید و تمامی کشورهای عضو این سازمان متعهد به اجرای آن گردیدند. ماحصل این دیدگاه با این حقیقت همراه بود که برای حفظ و ارتقاء، سطح سلامت افراد جامعه، بخش بهداشت به تنهایی کاری از پیش نمی برد و تمامی بخشهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باید با تدوین برنامه های همسو در این راستا گام بردارند که مشارکت مردمی در برنامه ها مکمل آن می باشد (پروژه شهر سالم ساوه، 1376 ، صص 3و 2).

در دهه 1870 شهر ایده آل شهری بود که هوای تمیز ، شبکه حمل و نقل عمومی، بیمارستان های کوچک محلی و آسایشگاه برای سالمندان و بیماران روانی داشته باشد و فروش دخانیات و الکل در آن مجاز نباشد. همین نظریات "هاوارد" را بر آن داشت تا برای اولین بار در دهه 1980 ایدۀ باغشهر را به عنوان راه حلی برای مسائل و مشکلات شهری ارائه بدهد ( پاپلی یزدی و سناجردی، 1382 ، ص 91). هدف از ایجاد چنین شهرهایی نزدیکتر کردن مردم به یکدیگر و ایجاد زندگی اجتماعی ساده که مردم رفاه و آسایش را در آن حس کنند و به سکوت و آرامش خود در این شهرها برسند و از نظر فقر و ضعف مایه های فرهنگی و معنوی جلوگیری شود (فرید، 1366، ص 125).

در ایران مقوله شهر سالم در آذرماه 1370 با برگزاری سمپوزیوم شهر سالم در تهران، آغاز شد و در طی چند سال بعد در 25 شهر به اجرا در آمد. در سال 1375، شعار سازمانی جهانی بهداشت «شهر سالم برای زندگی بهتر» اعلام گردید و این شعار در فراگیر نمودن ایده شهر سالم در ایران نقش بسزایی داشت، به طوری که تا پایان سال 1378 بیش از 56 شهر در سراسر ایران در اجرای این پروژه فعالیت داشتند ( نخستین سمپوزیوم شهر سالم، 1370، ص 5).

پروژه شهر سالم ری (کوی سیزده آبان) در سال 1370 شروع شده و به این نتیجه رسیده است که در هر کجا بخواهد پروژه شهر سالم موفق باشد باید از همان ابتدا مشارکت مردم را در نظر بگیرد و اعتمادسازی کند و در واقع جلب مشارکت مردم از ضروریات انجام پروژه شهر سالم است (ذکانی، 1382، صص 50-48).

پروژه شهر سالم ساوه در تیرماه 1376 با برگزاری همایش و تایید فرماندار و مسئولین شهرستان آغاز به کار نمود. مشکلاتی از قبیل، ایجاد اماکن تفریحی و ورزشی و گسترش فضای سبز، بهبود کمی وکیفی سیستم آب آشامیدنی، پیشگیری از سوانح وحوادث، سلامت روان را مورد بررسی قرار داده است (پروژه شهر سالم ساوه، 1376 ، ص 5).

عطارها (1374)، پروژه شهر سالم در بافت تاریخی کاشان را مورد بررسی قرارداده است و بیان می کند که با وجود پتانسیل های فراوان در این بافت در احیاء و ساماندهی فضای کالبدی و فرهنگ سنتی باید تلاش شود (عطارها، 1374، 632-624).

حاجی خانی و صالحی (1374)، اصول و معیارهای حمل ونقل را در شهر سالم مورد مطالعه قرار داده اند؛ نتیجه می گیرند که راه حلها و حرکت های امروزی در حمل ونقل مسایل ومشکلات آتی را به وجود می آورند که با جلب مشارکت مردم وهماهنگی وتشویق فعالیت های بین بخشی و با اتکا والتزام به روشهای سیستمی بتوان به رفع مشکلات حمل ونقل شهری همت گماشت (حاجی خانی و صالحی، 1374، صص36-24).

علمی (1376) ، پروژه های شهر سالم و تاثیر آن در بهبود هوای غرب تهران را مورد بررسی قرار داده و در پایان به این نتیجه رسیده است که برای سالم سازی هوای غرب تهران باید کارخانجات اطراف میدان آزادی از محل انتقال یابند و یا حداقل گاز سوز کردن آنها را ضروری بیان کرده است (علمی، 1376، ص 155).

شیخی (1378) ، موفقیت برنامه های مربوط به شهر سالم را موکول به همبستگی و یکپارچگی بین بخش های مختلف اجتماعی ، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی، صنعتی و غیره در یک جامعه می داند و به ارائه دیدگاههای نوین در مدیریت شهر سالم می پردازد (شیخی، 1378، صص122-112).

مدنی و شازده احمدی (1378) ، شهر سالم از دیدگاه اسلام محدود به شرایط بهداشتی و رعایت پاکیزگی نمی شود بلکه با افقی بازتر، استفاده مفید و سالم از مواهب الهی و طبیعی مانند آب ، هوا و نور خورشید و حتی خیابان بندیها و ارتفاع بناها و معماری شهر و زیبایی تاسیسات مختلف شهری را برای برقراری شهر سالم و محیط نمونه اسلامی لازم است (مدنی و شازده احمدی، 1378، صص 319-305).

تقی زاده (1379)، با تمرکز روی مباحث فرهنگی و معنوی حیات انسان به بررسی و تبیین ویژگی های توسعه پایدار در شهر سالم اسلامی بر پایۀ فرهنگ ایرانی- اسلامی پرداخته است و منظور از ایجاد شهر سالم رافراهم آوردن محیطی مناسب برای زندگی سالم انسان و یکی از راههای ایجاد شهر سالم را بستگی به متکی بودن طرحها و برنامه ها، به حمایت نیروی جامعه و بستگی تام به بهره گیری از حمایت های بالقوه و بالفعل جامعه دارد. از مهمترین راهها برای ایجاد شهر سالم را ابزار آموزش بیان می کند (تقی زاده، 1379، صص 62-50).

آقامعلی زاده (1379)، به جوانب اقتصادی ، اجتماعی، سیاسی ، هنری و فرهنگی شهر سالم با معضلات موجود شهرهای امروزی پرداخته است؛ شهر سالم را از دیدگاه اندیشمندان اسلامی مورد بررسی قرار داده است و به این نتیجه رسیده است که هماهنگی و وحدت شهر اسلامی با طبیعت اطراف خود بیش از آنکه ناشی از ادراک اکولوژیک و بینش اقتصادی سازندگان آن باشد ناشی از روحیۀ اسلامی آن می باشد (آقامعلی زاده، 1379، صص 1040-1035).

بارتون و دیگران (2003) در پژوهشی اقدام به بررسی تجربه های 6 شهر اروپایی و فعالیتهای سازمان بهداشت جهانی در زمینه برنامه ریزی شهر سالم را انجام داده اند. که موفقیت این شهرها در اجرای پروژه شهر سالم را همکاری نهادهای شهر ومردم بیان کرده اند (بارتون ودیگران، 2003، ص 5).

جانسن لافوند [8] و دیگران (2003) شبکه شهرهای سالم و توسعه پایدار در اروپا را در سه دوره بررسی کرده اند. دوره اول 1992-1988 که تمرکز بیشتر برای ایجاد یک ساختار جدید برای تغییر مدیریت توسط ماشینی کردن می باشد. دوره دوم 1997-1993 تاکید بیشتر بر توسعه سیاست های شهر سالم و تهیه نقشه جامع از شهر سالم و تمرکز بر کمیت توسعه پایدار می باشد. دوره سوم 2003-1998 تلاش برای ایجاد و تحول از رشد شدید شهر سالم به طرح توسعه یکپارچه شهر سالم و ایجاد مشارکت بین سیاست های شهر سالم و توسعه پایدار است ( جانسن لافوند و دیگران ، 2003، ص 9).

1-9 ) کاربرد نتایج تحقیق

تحقیق حاضر به بررسی وضعیت زیست محیطی، کاربری اراضی شهری، مسکن و وضعیت خدمات شهری در شهرری می پردازد. که از نتایج آن را می توان در زمینه های بررسی شده استفاده کرد. برای حفظ و نگهداری از محیط زیست شهر و رفع معضلات شهری و رشد و توسعه شهر در زمین های زراعی اطراف شهر و در زمینه عرضه مسکن و خدمات شهری مورد استفاده قرار داد.

از نتایج این پژوهش به صورت کلی در زمینه های زیر می توان استفاده کرد،

• دستیابی به توسعه موزون و پیش اندیشیده شهر.
• افزایش ایمنی و حفاظت شهر و شهروندان در مقابل سوانح و حوادث طبیعی.
• ایجاد شهرهای پاک وارتقاء و بهبود کیفیت زندگی و تامین تعادل های زیست محیطی.

 

 

 

 

 

فصل دوم

بررسی دیدگاهها و نظریه ها در رابطه با شهر سالم

مقدمه

در حال حاضر برای اولین بار در تاریخ بشر، نیمی از جمعیت دنیا در شهرها زندگی می کنند. همچنین پیش بینی می شود که تا سال 2025 بیش از دو سوم جمعیت جهان ساکن شهرها خواهند بود. در حالیکه توسعه شهری پدیده ای جهانی است، بیشترین رشد و توسعه شهری در کشورهای در حال توسعه مشاهده می شود به طوری که بیش از 90 درصد شهرنشینان دنیا در این بخش خواهند بود (پاک، 1383، ص 16).

شهر موجودی است زنده و پویا وانسان محور، برای داشتن شهر سالم به برنامه ریزی بلند مدت نیاز است. برعهدۀ مدیران و برنامه ریزان شهری است که شهروندان را در رسیدن به خواسته هایشان برای داشتن شهری سالم، زندگی سالم و هوای سالم یاری کنند.

ایدۀ شهر سالم متناسب با موفقیت و ویژگیهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اقلیمی مناطق گوناگون تحقق می یابد؛ گرچه تبادل تجربه ها و اندیشه ها در سطح جهانی در این طرح نقش مهمی ایفا می کند. اما نمی توان از مدل و الگوی واحد و از شیوه ها و روش های یکسان استفاده کرد. هریک از شهرهای جهان ویژگیهای خاص خود را دارند و شهروندان و شهر نیز از نظر ترکیب بندی اجتماعی و اقتصادی و ساختار اجتماعی و فرهنگی و نیز میزان فعالیتها و توانایی ها و ظرفیت ها از یکدیگر متفاوت می باشند. یکی از محورهای اجرایی درست ایدۀ شهر سالم شناخت توانایی ها و ظرفیت های گوناگون مردمی و امکانات ونهادهای دولتی وغیردولتی هر منطقه و هماهنگ کردن این ظرفیتها و امکانات در راستای تحقق اهداف شهر سالم می باشد.

بسیاری از شهرها بویژه در کشورهای روبه توسعه ( جهان سوم) طی دهه های اخیر با تخریب محیط های شهری و افزایش نابرابری های بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی در مقیاس وسیع بین ساکنان خود روبه رو بوده اند. به همین سبب این شهرها از دهه 1970 به بعد با فقر شهری مواجه شده اند. این امر باعث شده که سطح زندگی و استانداردهای مربوط به محیط زیست نیز در بسیاری از شهرها با مشکل مواجه گردد (پاک، 1383، ص 213).

2-1 ) بررسی نظریه های شهر سالم

بعد از انقلاب صنعتی جهان با رشد شتابان شهرنشینی مواجه شد و باعث ظهور شهرهای میلیونی در سطح جهان گردید. بیشتر جمعیت این شهرها روستاییان مهاجر بودند که در زاغه ها و حاشیه های شهر و یا در کنار کارخانه های صنعتی اسکان داده می شدند و باعث بروز مشکلات عدیده ای برای شهرها شدند. از این جمله مشکلات فقر، کمبود مسکن، کمبود خدمات شهری، بهداشتی و درمانی و آلودگی های زیست محیطی بود که باعث تخریب محیط زیست شهری می شد.

با توجه به مشکلات موجود نظریه هایی در مورد حفظ محیط زیست شهری ارائه شد که باعث ظهور شهرهای گوناگون در سطح کشورهای صنعتی و سپس کشورهای در حال توسعه شده است.

2-1-1 ) نظریه باغشهر:

تشدید مشکلات شهری و هجوم جمعیت روستایی به شهرها پیامد انقلاب صنعتی بود که باعث رشد سریع و بی قوارۀ شهرها، مهاجرت شدید روستایی، ازدحام ، زاغه های ناسالم و کاهش سطح زندگی سالم اجتماعی شد. " هاوارد " معتقد بود که به جای شهرهای شلوغ، زندگی سالم را در شهرهای کوچک باید جستجو کرد. وی با بررسی جاذبه ها ودافعه های شهر و روستا، با جمع کردن جاذبه های شهر و روستا باغشهر خود را همانند یک روستاشهر ایجاد کرد (زیاری، 1384 ، ص 24-19) که در این نظریه توجه زیادی به مسائل زیست محیطی شده است. با توجه به ویژگیهایی که هاوارد برای باغشهر خود بیان کرده است می توان آن را به عنوان اولین نظریه در دستیابی به شهر سالم با داشتن طبیعت پاک و به دور از آلودگی های زیست محیطی و سالم عنوان کرد.

در دهه 1870 شهر ایده آل شهری بود که هوای تمیز، شبکه حمل و نقل عمومی، بیمارستان های کوچک و محلی و آسایشگاه برای سالمندان و بیماران روانی داشته باشد و فروش دخانیات و الکل در آن مجاز نباشد. همین نظریات هاوارد را بر آن اشت تا برای اولین بار در دهه 1980 ایدۀ باغشهر را به عنوان راه حلی برای مسائل و مشکلات شهری ارائه دهد (پاپلی یزدی و سناجردی، 1382، ص91) که هدف از ایجاد چنین شهرهایی نزدیکتر کردن مردم به یکدیگر و ایجاد زندگی اجتماعی ساده که مردم رفاه و آسایش را در آن حس کنند و به سکوت و آرامش خود در این شهرها برسند و از نظر فقر و ضعف مایه های فرهنگی و معنوی جلوگیری شود (فرید، 1366، ص 125).

بعد از ارایه نظریه باغشهر در اوایل قرن 20 تا حدودی به مسائل و مشکلات شهری توجه می شد ولی با وقوع دو جنگ جهانی و تخریب شهرهای زیادی برای بازسازی بعد از جنگ نظریات گوناگونی مطرح شد که باعث تخریب هر چه بیشتر محیط زیست شد. طی یک دوره که مکتب مدرنسیم در جهان حاکم بود توسعه بی رویه باعث شد که شاخصهای مهم زیست محیطی با تهدیدهای جدی رو به رو شود. از بین رفتن جنگلها و گسترش بیابان ها، فرسایش خاکهای کشاورزی وانتشار گازهای گلخانه ای، نازک شدن لایۀ ازن و انقراض گونه های گیاهی و جانوری، کاهش سرانه آب آشامیدنی و آلودگی هوای صدها شهر نمونه هایی از این تهدیدات می باشند. این عوامل باعث شد تا اینکه اندیشمندان و به خصوص طرفداران محیط زیست نظریه توسعه پایدار را مطرح کنند. که این نظریه طی چند دهه اخیر مقبولیت جهانی پیدا کرده است (زیاری، 1384، صص 12-11).

2-2) نظریه توسعه بازار

مفهوم "توسعه پایدار" [9] از اوایل دهۀ 1980 که دهها سال رشد انجام گسیخته به نام توسعه [10]در قالب افت کیفیت زیست محیطی در مقیاس جهانی بروز کرد (ایونز و پارتر، 1998، ص 286). این نظریه در راستای حمایت از منابع طبیعی ارائه شده است وموضوعاتی همچون جلوگیری از آلودگی محیط شهری و ناحیه ای، کاهش ظرفیت های تولید محلی، ناحیه ی و ملی، عدم حمایت از توسعه زیان آور و حمایت از بازیافت ها را مطرح می کند (زیاری، 1384، ص 18).

اهدف کلی و وسیع توسعه پایدار برای اولین بار توسط برانت لند در سال 1987 تعریف شد. بر این اساس توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای عصر حاضر را تامین می کند بی آنکه تامین نیازهای آینده را تحت تاثیر منفی قرار دهد. در این راستا پنج مورد اصلی ذیل برای توسعه پایدار عنوان شده است (قماشچی، 1379، ص 6).

• همبستگی و هماهنگی بین توسعه و حافظت از محیط زیست؛
• تامین نیازهای اولیه انسان؛
• دسترسی به عدالت اجتماعی؛
• حفظ ونگهداری همبستگی و اکولوژیکی ؛ و
• حفظ وحمایت از ارزشهای اجتماعی و فرهنگی.

با توجه به موارد یاد شده ایجاد توسعه پایدار را می توان در موارد ذیل بیان کرد (نوذر پور، 1379؛ صص 5-4).

1. پایداری اقتصادی، که به مفهوم برایندتخصیص بهتر و مدیریت کارآمد ترمنابع و جریان مستمر سرمایه گذاری خصوصی و دولتی است.
2. پایداری اجتماعی، یا ایجاد فرایند توسعه ای که تداوم آن منوط به رشدی دیگر است و در اینجا هدف خلق تمدنی انسانی با توزیع عادلانه دارایی ها و درآمدها به منظور کاهش فاصله بین اغنیا و فقرا است.
3. پایداری بوم شناختی، که می توان آن را با اهرم های زیر می توان تقویت کرد:
   • محدود کردن مصرف انواع سوخت و منابع سوختنی تمام شدنی؛
   • کاهش حجم ضایعات و آلودگی ها و بازیافت منابع ؛
   • ترویج امساک در مصرف منابع؛
   • تلاش برای یافتن فن آوری هایی که ضایعات کمتری به بار می آورد؛
   • تعیین قوانین و دستگاه ونظام قانونی مناسب.
4. توسعه مکانی پایدار، که با هدف نیل به تشکل روستایی- شهری متعادل و توزیع بهتر زمین ها از نظر اسکان انسانی، به مواردی از این قبیل تاکید دارد:

• کاهش تمرکز بیش از حد در مناطق اقماری؛
• ممانعت از تخریب سیستم های آسیب پذیر ناشی از فرایندهای مهاجرت و کوچ نشینی بی رویه؛
• ترویج روش های کشاورزی و جنگل داری جدید بین زارعان کوچک؛
• کشف و بهره برداری از توان بالقوه محیطی برای صنعتی شدن متمرکز همراه با فن آوری های جدید و با تاکید خاص بر صنایع زیست توده (Biomass) و نقش آنها در ایجاد اشتغال روستایی غرکشاورزی؛
• ایجاد شبکه ای از قرق های طبیعی برای حفظ تنوع زیستی.

5. تداوم فرهنگی، شامل یافتن ریشه های درون زای الگوهای نوسازی و نظام های زراعی و فرایندهایی که در روند تداوم فرهنگی تغییراتی به وجود می آورند.

توجه به توسعه پایدار، در نظام شهرسازی با نظریه توسعه پایدار شهری از جانب طرفداران محیط زیست درباره مسائل زیست محیطی به خصوص زیست شهری مطرح شد و پایداری شکل شهر، الگوی پایدار سکونتگاه ها، الگوی موثر حمل ونقل در زمینۀ مصرف سوخت و نیز در سلسله مراتب ناحیه شهری بررسی می کند، زیرا ایجاد شهر را فقط برای لذت شهرنشینان می داند (زیاری،1384، صص 19-14).

2-2-1 ) شهر پایدار

درماه اوت سال 1990 ، مرکز اسکان بشر سازمان ملل با توجه به مفاهیم و رهیافت های توسعه پایدار برنامه" شهرهای پایدار"[11] را به طور رسمی آغاز کرد. هدف آن را حمایت از توسعه پایدار در شهرهای کوچک و بزرگ دنیا مطرح کرد. برنامه شهرهای پایدار با کمک به نهادهای تصمیم گیرنده در شهرها و نیز با مشارکت بخش های خصوصی و تشکل ها در افزایش ظرفیت هایشان برای مدیریت و برنامه ریزی محیط زیست شهری به این امر کمک می کند. این برنامه بازوی مشترک مدیریت و برنامه ریزی شهری در پروژه مشترک برنامه محیط زیست سازمان ملل ومرکز اسکان بشر سازمان ملل می باشد. بر مشکلات مربوط به توسعه پایدار در شهرهای سراسر دنیا تمرکز دارد و تخریب محیط زیست شهری را نتیجه توسعه شهری می داند وعلت آن را دلایل همچون خط مشی های نامناسب توسعه شهری، برنامه ریزی و مدیریت ناکارآمد و عدم توجه به فرصت ها و تهدیدهای محیط زیست محیطی بیان می کند (محرم نژاد، 1383، صص 268-267).

در شهر پایدار، توجه عمدتاً معطوف به استفاده از زمین هایی است که تحت پوشش توسعه شهری در آمده اند. که جمعیت و نیاز به مسکن در شهر را می توان از طریق پرکردن بافت موجود شهر، افزایش متعادل تراکم، نوسازی و بازسازی مناطق متروک و فرسوده واحیاء و تغییر کاربردی بناهای قدیمی موجود برآورده ساخت.

توسعه و ایجاد شهرهای پایدار به صورت سه الگو می باشد که درهر الگو تلاش شده تا میان منابع در یک شهر با یک منطقه وسیع تر یا حوزۀ نفوذی آن ارتباط برقرار شود.

الگوی اول «طراحی حوزه شهر»[12] برنامه ریزی برای مناطق شهری متراکم و مکفی از نظر انرژی را برای توسعه یک شهر با متابولیسم شهری پایینتر از طریق کاهش جریان منابع و تولید زبالۀ اضافی، سیاست ها و خط مشی های تدوین شده است.

تاکید عمده ای بر توسعه برنامه ای جهت طراحی مجدد شکل و ساختار شهری به منظور شکل گیری جریان منابع و رفتار انسانی دارد و بیشتر تمرکز بر شهر قرار دارد و تلاش اندکی جهت تعریف یا کاهش مرزهای منطقه ای که شهر از آن جذب منابع می شود (شکل شماره 1).

 

الگوی دوم «شهر وابسته به خارج» براساس ایده خارجی کردن هزینه های زیست محیطی، سیستم های باز، متابولیسم خطی وخرید بیش از گنجایش موجود شهر قرار دارد. این الگو شهر را به عنوان یک گره معرفی می کند که از حوزۀ نفوذ روستایی پیرامون خود، بدون توجه به زیان ضایعات تولید شده در شهر منابع را در جهت مصرف در شهر استخراج می کند. در این الگو بیشتر سرمایه گذاری در تسهیلات در زیرساختاری در حوزه روستایی، انتقال آنها به شهر و مصرف منابع ودفع ضایعات در مناطق روستایی پیرامون شهر توجه بیشتری می شود و مدیریت منابع پایدار بر مکانیسم های قیمت گذاری بازار و داخلی کردن هزینه های خسارت زیست محیطی تاکید دارد. هم چنین به جای تلاش برای کاهش فضای نفوذ شهری، هدف، شکل گیری مجدد آن از طریق مشخصه های بازار و جبران هزینه ها خواهد بود (شکل شماره 2).

 

 

 

الگوی سوم «شهرخودکفا[13]» به ایدۀ درونی کردن فعالیتهای اقتصادی و زیست محیطی، متابولیسم چرخشی و منطقه گرایی زیست محیطی وابسته است. این الگو نقطه شروع خود را کاهش الگوی وابستگی به خارج در خصوص منابع مصرفی و محدود کردن منطقه نفوذی شهر قرار داده است. همچنین در توسعه «متابولیسم شهری چرخشی» که ورود منابع و خروج ضایعات بسیار به هم مرتبط می باشند تاکید دارد. منطقه نفوذی آن به مدیریت منطقه زیستی مناسبی که از نظر جریان منابع، جریان مصرف و تولید ضایعات به حداقل رسیده است محدود شده است. در این الگو بر استفاده از فن آوری در مقیاس کوچک، بازیافت و مدیریت تقاضا بسیار تاکید شده است ومصرف کننده باید از نزدیک در تغییر از فن آوری های متمرکز به غیرمتمرکز دخیل باشد (شکل شماره 3 ) (ویلیامز، 1383 ، صص 23-20) .

 

 

تغییر از الگوی واحد به الگوهای چندگانه باعث می شود که محدودیت نسبی در خصوص سیاست شکل گیری فیزیک مجدد شهر به طیف وسیع تری از خط مشی ها کمک می کند و برای تحقق عدالت اجتماعی و برابری جغرافیایی اهمیت خاصی قائل شده و ترکیبی از راهکارها را ارائه می نماید.

شهرهای پایدار که در خصوص مشکلات شهرهای جهان مطرح شد برای بیان دقیق این مشکلات اصول و نقطه نظراتی را به شکل زیر بیان می کند (پاک، 1383 ، صص 269-268).

• بهره برداری به شکل پایدار محیط زیست؛
• وابسته نمودن به منابع طبیعی و تاثیر آن بر منابع که یک رابطه دو طرفه بین توسعه و محیط زیست برقرار می کند؛
• محیط زیست طبیعی در معرض تهدید توسعه منابع و نیز افزایش مخاطرات است؛
• توسعه شهری اثرات مثبت ومنفی (بالقوه ای) بر محیط زیست طبیعی دارد که می تواند دراز مدت یا کوتاه مدت باشد؛
• مشکلات زیست محیطی، مرزهای قراردادی نهادها و سازمان ها را می شکند و باید با سیاست ها و رفتارهای مدیریتی جدیدی با آنها برخورد شود؛
• برای واکنش صحیح و موفق نسبت به مشکلات زیست محیطی لازم است از مشارکت فعال تمام بخشهای جامعه استفاده شود؛
• رهیافت برنامه شهرهای پایدار در شهرهایی مورد استفاده قرار گیرد که اولویت های محلی در آنها تعیین شده و نهادهای محلی آماده همکاری در این برنامه باشند.

برنامه شهرهای پایدار برنامه ای لازم و ضروری به نظر می رسد ؛ چرا که اکثر شهرهای جهان در حال توسعه و گسترش بی رویه خود هستند و استفاده بدون برنامه از منابع طبیعی باعث تخریب محیط و کاهش روز افزون منابع طبیعی شده است. این برنامه کمک می کند تا شهرها با شناخت نقاط قوت خود استفاده صحیح از منابع را در برنامه های خود اجراء کنند و در حفظ منابع تجدیدناپذیر تلاش گسترده ای انجام دهند و همچنین برای منابعی که قابل تجدید می باشند برنامه ای را اتخاذ کنند که برای افزایش و بهبود وضعیت آنها مفید واقع شود.

بهرحال یک برنامه ریزی و مدیریت زیست محیطی درست، برنامه شهرهای پایدار به شهرها کمک می کند (پاک، 1383، صص269).

• بتواند مشکلات زیست محیطی خود را بشناسد و آنها را اولویت بندی کنند؛
• بتواند رویه ها و سازو کارهایی را به کار ببندد که مورد توافق بوده و در فرآیند توسعه هماهنگی ایجاد کند، و بتواند رهیافت ها و تکنیک های نوین مدیریت و برنامه ریزی را به کار بگیرند؛
• راهبردهای به روز وطرح های علمی که از حمایت گسترده برخوردار است را به کار گیرند؛
• راهبردها را اجراء کنند و طرحها را به برنامه ها و پروژه های عملی تبدیل کنند ؛ و
• به پایش فعالیت های در حال انجام بپردازد.

به طور کلی برنامه شهرهای پایدار در جهت شناخت مشکلات زیست محیطی شهر و بر طرف کردن آنها می باشد. و در پی اصلاح الگوهای تولیدومصرف شهرهایی است که در حوزه های سیاسی واقتصادی این شهرها مدیریت منابع با شکست روبه رو شده است و در پی اهدافی از جمله محیط سالم برای زندگی و محل کار، تامین آب سالم، تامین بهداشت، دفع فاضلاب و جمع آوری زباله می باشد.

با توجه به وجود نظریه های متفاوت در جهت دستیابی به شهر پایدار و اقدامات و فرآیندهای گوناگون آن مهمترین راهکارها درراستای دستیابی به شهر پایدار در ذیل برشمرده می شوند (صرافی، 1379، صص 13-11).

1- کاهش اتکاء به خودرو(به ویژه خودروی شخصی) در جابجایی

تلفیق برنامه ریزی کاربری زمین با برنامه ریزی حمل ونقل، و محدود ساختن زمانی و مکانی تردد خودروهای شخصی، اولویت دادن به مسیرهای پیاده و دوچرخه و اتوبوس (به ترتیب)، ارائه خدمات با استفاده از رایانه و ارتباطات راه دور، قیمت گذاری توقفگاهها و راه ها؛

2- افزایش فشردگی کالبدی درتوسعه شهری

افزایش تراکم جمعیتی و ساختمانی، هدایت توسعه کالبدی شهر به صورتی متراکم در مسیرهای خطوط سریع حمل و نقل همگانی، مراکز متعدد شهری در منطقه کالانشهری با تناسبی بین جمعیت و فرصت های اشتغال در هریک، روی آوردن به الگوهای «دهکدۀ شهری[14] » برای محله های مسکونی و جلوگیری از «خزش[15] » توسعه به حومه شهر؛

3- حفاظت واحیای نظام های طبیعی در شهر ومنطقه پیرامون آن

ایجاد دالان های سراسری و شبکه ای فضای سبز برای زیستگاه حیوانات، حفظ زمین های کشاورزی و با ارزش طبیعی از طریق ایجاد صندوق و هیئت «متولیان زمین[16] » ، ایجاد کمربندهای سبز دور واحدهای فضایی شهر، ممنوع ومشروط کردن هرگونه توسعه روی اراضی آبخیز و حریم رودخانه ها و نهرها؛

4- کاهش مصرف منابع و تولید آلودگی در شهر و منطقه مربوط به آن

هدف گذاری و تقلیل مواد زائد جامد به نصف در یک دهه، وضع مقررات حفاظت انرزی برای ساختمان ها و کارخانجات ، پژوهش و ترویج تامین انرژی های تجدید پذیر و بومی، وضع مقررات برای بسته بندی و جعبه های مواد مصرفی در شهر، تعیین استانداردهای پاکیزگی برای سوخت خودروها، آموزش و تبلیغ بازیافت زباله ها؛

5- بهبود زیست پذیری اجتماعات شهری

جلب مشارکت فراگیر شهروندان در ادارۀ امور محلی، استفاده از توافق های مدیریتی بین بخش های عمومی وخصوصی، پشتیبانی از سازمان های غیردولتی و واگذاری مسئولیت ها و منابع بیشتر به آنها، ایجاد گروه های محلی داوطلب برای مقابه با سوانح طبیعی، تامین خدمات اجتماعی و ممکن در حیطه استطاعت همگان، حفاظت از میراث تاریخی و تنوع فرهنگی و هویت محلی؛

6- پایندگی و تقویت اقتصاد شهری

جای گزینی اهداف «انسان – پایه» به جای «تولید- پایه» و پاسخگویی به نیازهای اساسی محلی، برنامه ریزی برای کاهش فقر و بیکاری و توزیع عادلانه مواهب رشد بین گروه های شهری، ایجاد فرصت های شغلی برابر؛

7- اصلاح نظام اداری و حکمرانی شهری

تمرکز زدایی و اتکاء به جامعه مدنی و اجتماعات محلی برای ادارۀ امور شهر، ایجاد نهاد مدیریت یکپارچه شهر و منطقه، برقراری پاسخگویی منظم در نظام اداری همراه با به کارگیری شاخص های اجتماعی- اقتصادی و زیست محیطی ، اقدامات مشارکت طلبانه برای از حاشیه در آوردن اقشار کنار مانده از تصمیم گیری های محوری، پشتیبانی از مساعدت های غیرمتمرکز و مردم سالارانه نهادهای ادارۀ امور شهر و روستاها با هم.

باید توجه داشت که راهکارهای ارایه شده تنها راه دستیابی به توسعه پایدار و ایجاد شهر پایدار نمی باشد بلکه تحقق توسعه پایدار در برقراری عدالت اجتماعی و اتکاء به اصل پایداری می باشد.

 

[1]- World Healthy Organization

[2]- Planning

[3]- Healthy City

[4]- Urban Land Use

[5]- House

[6]- Healthy Urban Planning

[7]- Strength Opportunity Weakenss Threat (SWOT(

[8]- Leah Janss Lafond

[9]- Sustainable Development

[10]- Develoment

[11]- Sustanible City

[12]- Redesigning City

[13]- Self-Reliant City

[14]- Urban Village

[15]- Spraw

[16]- Land Trast