مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

چكيده :

نوسانات توليد متأثر از عوامل مختلفي از قبيل تغييرات اقليمي ، آفات و بيماريها ، علفهاي هرز و ... مي باشد .

درميان اين عوامل ، نماتد چغندر قند علاوه بر دامنه گسترش بالا بعنوان يكي از مهمترين عوامل محدود كننده كاهش عملكرد در منطقه چناران مي باشد .

متأسفانه تكنيكهايكنترل كه تا به حال مورد استفاده قرار گرفته اند، سازگاري و پايداري كافي در كاهش اثرات سوء نماتد چغندر در شرايط و فرهنگ كشاورزي منطقه به همراه نداشته اند.

يافتن ارقام مقاوم يكي از راههايي است كه هر چند توليد آن نياز به زمان طولاني دارد ، ليكن دانشمندان اصلاح نبات مصمم به يافتن آن مي باشند. دراين راستا شركت سوئدي نوارتيس نويد توليد رقم مقاوم به نماتد به نام نماكيل (Nemakill) را داد.

با هدف بررسي مقاومت رقم نماكيل به نماتد آزمايش در ده مزرعه كه داراي آلودگي بالايي بودند ، اجرا گرديد . رقم ايراني BR1 نيز به عنوان شاهد در قطعات داراي آلودگي بالا در مجاورت آن كشت گرديد.

ميانگين آلودگي اوليه در مزارعي كه رقم نماكيل كشت گرديد 2326 تخم و لارو در يكصد گرم خاك بود. متوسط آلودگي اوليه مزارعي كه رقم BR1 كشت شده بودند نيز 1591 تخم و لارو در يكصد گرم خاك بود.

نتايج بررسيها حاكي از وجود نكات جالب توجه و اميد بخش در مبارزه با نماتد چغندر است . جمعيت نهايي آلودگي در رقم نماكيل به 960 عدد تخم و لارو در يكصد گرم خاك كاهش يافت . در حاليكه جمعيت نهايي در رقم BR1 به 3953 تخم و لارو در يكصد گرم خاك افزايش يافته است .يعني در رقم BR1 جمعيت تقريباً 48/2 برابر شده است . متوسط عملكرد ريشه در رقم BR1 بابر 58/15 تن در هكتار و متوسط عيار آن 99/16 درصد بود.

متوسط عملكرد ريشه رقم نماكيل 08/19 تن در هكتار با متوسط عيار 76/17 بود. تجزيه كيفي خمير ارقام چغندر نيز انجام گرديد.

مقدار پتاسيم رقم نماكيل 8/5 و رقم BR1 برابر 97/4 ميلي اكي والانت بود. مقدار سديم رقم نماكيل 64/2 و رقم BR1 برابر 62/2 ميلي اكي والانت گزارش شد.

مقدار ازت رقم نماكيل 69/3 و رقم BR1 معادل 16/4 ميلي اكي والانت بود. راندمان شكر قابص استحصال (YIELD) در رقم BR1 برابر 41/8 درصد و در رقم نماكيل 94/82 درصد بود.

همچنين مقدار قند تلف شده در ملاس رقم نماكيل 03/3 و در رقم BR1 برابر 67/2 درصد بود. با توجه به اينكه متوسط آلودگي اوليه مزارع رقم نماكيل 19/46 درصد بيش از رقم BR1 بود، با اين وجود عملكرد ريشه آن 46/22 درصد بيشتر از رقم BR1 بود. قند ناخالص آن 92/27 درصد بيش از رقم BR1 و در نهايت از نظر قند خالص توليدي 26 درصد عملكرد بيتشري نسبت به رقم ايراني BR1 توليد نمود.

در عين حال دلايل پائين بودن عملكرد در مزارع در ذيل آمده است :

1. دريافت دير بذر رقم نماكيل و در نتيجه تأخير در كاشت مزارع به گونه اي كه اولين آبياري مزارع به طور متوسط در اوايل خرداد انجام شده است .
2. عدم توجه و دقت كافي كشاورزان در مزارع كشت شده با وجود توصيه و تأكيدهاي مكرر به آنها .

با اين حال در بين ده مزرعه كشت شده ، دو مزرعه كه دقت و رسيدگي مناسبي داشته اند، عملكرد نيز قابل قبول مي باشد . نتايج اين دو مزرعه در زير آمده است :

ريشه با عيار 4/18 توليد نمود در حاليكه رقم نماكيل اين مزرعه در آلودگي اوليه 2700 تخم و لارو در يكصد گرم خاك ، عملكرد ريشه 29/29 تن در هكتار با عيار 8/18 توليد نمود.

در مزرعه ديگري رقم ايراني در آلودگي اوليه 530 تخم و لارو در يكصد گرم خاك كشت و در نهايت عملكرد ريشه 21/31 تن در هكتار با عيار 95/16 توليد نمود. در حاليكه دراين مزرعه رقم نماكيل كه در آلودگي اوليه 960 تخم و لارو در يكصد گرم خاك كشت شده بود عملكرد ريشه آن 51/43 تن در هكتار با عيار 12/19 درصد بود.

نتيجه اين كه دراين دو مزرعه از نظر قند ناخالص بطور متوسط رقم نماكيل 14/39 درصد عملكرد بيشتري از رقم BR1 توليد نمود، با وجود اينكه آلودگي اوليه در مزارع رقم نماكيل 95/30 درصد بيشتر از BR1 بود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نماتد چيست ؟

نماتدها كرمهاي نخي شكل و رطوبت پسندي هستند كه مي‌توانند در طيف زيستي وسيعي در اكثر مناطق جهان يافت شوند. نماتدها در آبهاي شيرين، آبهاي شور، خاك، مواد پوسيده، گياهان، جانوران و انسان مشاهده مي‌شوند.

تغذيه نماتدها به اشكال متعدد از زيستگاهشان صورت مي گيرد. آنها روي باكتريها و قارچها درمواد آلي مرده زندگي مي‌كنند، به صورت شكارچي از ديگر نماتدها نيز تغذيه كرده و در بدن بسياري از جانوران تكامل يافته ( مانند كرمهاي trichina ) و يا گياهان به صورت انگل به سر مي برند.

نماتدها در زيستگاهشان با پيچ و تاب خوردن جابجا مي‌شوند. قبل از اين نيز به اسم كرمهاي زالويي نامگذاري شده‌اند. گونه هاي خسارت زا در گياهان به طور متوسط يك ميلي متر طول دارند. اين گونه نماتدها داراي خرطوم دهاني ( استايلت ) هستند كه به وسيله آن سلولهاي گياهي را سوراخ مي‌كنند و ضمن ترشح بزاق، جذب محتويات سلولي انجام مي گيرد.

بيش از 15000 گونه نماتد شناسايي شده است كه حدود 3000 گونه با گياهان زندگي مي‌كنند و از اين تعداد، حدود 100 گونه مي‌توانند خسارات قابل توجهي در گياهان زراعي ايجاد نمايند. نماتد مولد سيست چغندرقند ( Heterodera schachtii ) يكي از گونه هايي است كه از بيشترين اهميت اقتصادي برخوردار است.

تاريخچه

مبداٌ، تاريخچه و پراكنش

براي اولين بار حدود 130 سال پيش از اين، نماتد مولد سيست چغندرقند ( H. schachtii) در آلمان به عنوان يك آفت شناسايي شد. در اواسط قرن نوزدهم ميلادي، توليد چغندرقند در اروپا با يك روند افزايشي همراه بود و در همان زمان نيز بيماري چغندرقند در خاك شروع شد. خصوصاٌ آنكه در خاكهاي تيره با پتانسيل بالا در منطقه ماگد بورگر بورد عملكرد چغندرقند به طور قابل ملاحظه اي كاهش يافت.

در سال 1859 پروفسور گياهشناس بن، دكتر H. Schacht، عامل بيماري چغندرقند را شناسايي كرد :‌ كرمهاي كوچكي متعلق به خانواده نماتدها كه انگل ريشه هاي چغندرقند مي‌باشند. در سال 1871، A. Schmidt تحقيق كاملتري در مورد اين آفت انجام داد و به افتخار كاشفش آن را Heterodera schachtii نامگذاري كرد. اين نماتد از اهميت اقتصادي در تاريخ برخوردار است. در قرن گذشته 24 كارخانه قند در آلمان به خاطر خسارت نماتدها كه كاهش عملكرد چغندرقند را در پي داشت، تعطيل شدند.

امروزه نماتد چغندرقند تقريباٌ در تمام اراضي اروپا كه كشت چغندرقند متمركز است، شناسايي شده است و اغلب به عنوان يك عامل محدود كننده عملكرد محسوب مي‌شود. نماتد چغندرقند در ساير نقاط جهان از جمله آسيا، آمريكاي شمالي و استراليا نيز مشاهده شده است.

نشانه هاي بيماري

توصيف نماتد

خسارت نماتد چغندرقند بسيار شبيه به علايم آلودگي به ويروس بيماري ريزومانيا است (ريش دار شدن ريشه ها )، يعني خسارت اين نماتد به چغندرقند ممكن است با علايم خسارت ريزومانيا اشتباه گرفته شود. زيرا كه نماتد چغندرقند در تمام اراضي عمده چغندركاري مشاهده مي‌شود و سطح اينها با اراضي آلوده به ريزومانيا يكسان مي‌باشد ، بنابراين خطر اشتباه بين اين دو بيماري وجود دارد.

خسارت زود هنگام اين نماتد منجر به پژمردگي بوته هاي جوان چغندرقند مي‌شود، بنابراين اين مشخصه كلاسيك آلودگي از اوايل خردادماه به بعد در مزرعه مشاهده مي‌گردد. ديگر نشانه مشخص آلودگي به نماتد چغندرقند، پژمردگي موضعي در اندامهاي هوايي چغندرقند بخصوص در هواي بسيار گرم است.

در طي ساعات شب يا پس از بارندگي، بيشتر بوته ها بهبود مي يابند. گياهاني كه آلودگي شديدتري دارند از رشد باز مي مانند. برگهاي بيروني زرد رنگ شده و در پايان مي ميرند. اندازه برگهاي جديد نيز به طور واضحي كاهش مي‌يابد.

علايم ويژه آلودگي در غده چغندرقند به اين صورت است كه ريشه اصلي به شكل قابل توجهي كوتاه شده و تشكيل ريشه هاي جانبي نيز افزايش مي‌يابد. زيرا چغندرقند براي جبران خسارت اين نماتد ريشه هاي جانبي اش را توسعه داده و درنتيجه آن شكل تيپيك ريش دار شدن ريشه حاصل مي‌شود.

علايمي كه تا اينجا توصيف شدند ممكن است مشابه آلودگي به ريزومانيا باشند، بنابراين تنها نشانه تشخيص آلودگي به اين نماتد وجود جانورهاي ماده سفيد رنگي به اندازه ته سنجاق با سيست هاي قهوه اي رنگ بر روي ريشه ها مي‌باشد. اين ماده هاي سفيد رنگ نماتد كه كمك بزرگي به تشخيص قطعي آلودگي مي‌كنند، با چشم غير مسلح نيز ديده مي‌شوند.

 

زيست شناسي

• جنبه هاي توسعه بيماري

اين نماتد به صورت خفته در داخل يك سيست باقي مي ماند. يك سيست حدوداٌ به اندازه ته سنجاق و محتوي 300 عدد تخم و لارو مي‌باشد. با كشت گياهان ميزبان، لاروهاي زنده در داخل سيست فعال مي‌شوند.

 

نماتود مولد سيست چغندر قند

Heterodera schachtii Schmidt

نماتود چغندر قند ابتدا در آلمان در سال 1859 توسط هرمان شاخت ( Herman Schacht) در مزارع چغندر كشف شده و بعداٌ در سال 1871 شميدت ( Schmidt ) اين انگل را به نام شاخت تحت عنوان Heterodera schachtii Schmidt نامگذاري كرد. در ايران اين نماتود اولين بار در سال 1348 توسط اسماعيل پور از مزارع چغندرقند تربت حيدريه جمع آوري گرديده است. مناطق انتشار نماتود مزبور استان هاي خراسان، اصفهان، فارس، آذربايجان و كرمانشاه مي‌باشد. درمورد ميزان خسارت نماتود چغندرقند مطالعاتي در استان خراسان به عمل آمده و در بيش از 80 درصد خاك اراضي چغندركاري خراسان نماتود وجود دارد و متوسط خسارت نماتود حدود 54 الي 5 درصد كل محصول ساليانه تخمين زده شده است. در اروپا مقدار كاهش قند تا 23 درصد نيز تعيين گرديده است. نماتود مزبور علاوه بر چغندر به بعضي از گياهان زراعي نيز حمله مي‌كند و در ايران انواع كلم، ترب، تربچه ،‌شلغم، شاهي و اسفناج نيز از ميزبان هاي آن تعيين و شناخته شده است ( كلالي، فريور مهين، 1358، خيرخواه، 1352 ).

 

علائم بيماري

اولين نشانه هاي آلودگي در اوائل فصل تابستان و در هنگام تابش آفتاب به صورت پژمردگي برگ هاي بوته چغندر بروز مي‌كند و در هنگام شب و در هواي خنك برگها مجدداٌ حالت عادي و شادابي خود را باز مي يابند. شكل عمومي بوته توسري خورده و عقب افتاده و زرد كم رشد است. ريشه هاي كوچك و بدشكل و داراي ريشك هاي فرعي زياده از حد و افشان است. روي ريشه هاي فرعي مبتلا، سيست ( Cyst ) هاي سفيد رنگ به اندازه حدود يك ميليمتر با ته سنجاق با چشم عادي و غير مسلح قابل رويت هستند. اولين سيست در خراسان در اواخر خرداد ماه مشاهده شده است. در مزرعه نشانه هاي آلودگي ابتدا به طور لكه اي ظاهر شده و لكه ها متدرجاٌ در اثر تكرار كاشت چغندر گسترش يافته و پس از چند سال تقريباٌ سطح مزرعه را فرا مي‌گيرند. اگر به بوته هائي كه در داخل اين لكه ها قرار دارند از نزديك توجه كنيم علائم ظاهري كمبود غذايي را نشان مي‌دهد. در شرائط آب و هوائي خراسان نشانه هاي بيماري در تيرماه و مردادماه ظاهر مي‌شود. بوته هاي مبتلا به نماتود استعداد بيشتري در برابر حمله بيماري هادارند.

 

مشخصات نماتود

نماتود چغندر قند داراي دو شكل جنسي ماده و نر مي‌باشد. ماده هاي جوان و كامل به طور معمول ليموئي شكل و در ابتداي امر رنگ آنها سفيد شيري است كه به آساني و با چشم غير مسلح روي ريشه گياه ميزبان ديده مي‌شود و معمولاٌ بين 60 تا 80 ميليمتر طول و 40 تا 50 ميليمتر عرض آن مي‌باشد. رنگ سفيد ماده هاي جوان پس از افتادن در خاك بدون گذراندن مرحله زرد تبديل به قهوه اي مي‌گردد و در اين موقع به آنها سيست اطلاق مي‌شود. هر سيست محتوي تعداد 5-300 تخم ( لاورسن يك داخل تخم است ) و لاروسن دوم مي‌باشد كه بسته به شرائط اين تعداد متفاوت است. نماتود نر بر خلاف ماده كرمي شكل مي‌باشد و طول آن بين 31 تا 61 ميليمتر واسپير ( Spear ) آن گره دار و قوي است. طول اسپير درنرها بين 25 تا 28 ميكرون مي‌باشد. اندازه لاروهاي سن دو يا لارو نوزاد كه به تازگي از تخم خارج شده متفاوت و بين 450550 ميكرون است. تخم بشگه اي شكل، به طول 110 و عرض 43 ميكرون مي‌باشد.

 

چرخه بيماري

نماتود چغندر قند از مرحله سن دوم لاروي وارد ريشه ميزبان مي‌گردد و ايجاد خسارت مي‌كند. شرائط فعاليت و تعداد نسل اين نماتود بستگي زيادي به عوامل جوي، محيط خاك، تاريخ كشت چغندر قند و غيره دارد و بنابراين در مناطق مختلف متفاوت مي‌باشد. زيست شناسي اين نماتود را در شرائط آب و هوائي مشهد مطالعه نموده و به طور كلي دوره زندگي يك نسل 40-70 روز به طول مي انجامد. با توجه به آزمايشات انجام شده، نماتود چغندر قند در شرائط خراسان، چهار نسل در سال دارد و نسل چهارم انگل معمولاٌ مصادف با برداشت محصول چغندر مي‌باشد و چون قسمت اعظم محصول در آبانماه از زمين برداشت مي‌شود، لذا در چغندرهاي برداشتي قبل از آذرماه امكان تكميل نسل چهارم موجود نيست ولي در صورت مساعد بودن شرايط چنانچه چغندرها تا آذرماه در زمين باقي بمانند، نسل چهارم انگل فرصت كافي براي تكامل را پيدا خواهد نمود. حداكثر خسارت انگل مربوط به نسل دوم و پس از آن نسل سوم است. عواملي كه در انتشار نماتود چغندرقند مؤثر هستند عبارتند از :

- انتقال خاك و بقاياي گياهي از كاميونهاي حامل چغندر قند به اراضي غير آلوده.

- استفاده كشاورزان از فاضلاب كارخانجات قند براي آبياري زمستانه.

- انتشار نماتود از آب رودخانه هاي مجاور كارخانه هاي قند كه محتوي بقاياي آلوده چغندر مي‌باشد به اراضي سالم و غير آلوده.

- انتشار نماتود توسط ابزار وماشين آلات كشاورزي.

- انتقال به وسيله باد، حيوانات، بذر و غيره.

 

مبارزه

مبارزه شيميائي عليه نماتود چغندرقند مقرون به صرفه نمي‌باشد. سمي كه عليه اين نماتود در خاك مصرف مي‌شود، تميك ( Temik ) نام دارد، كه به صورت كريستال دانه اي بوده و داراي بوي بسيار بد مي‌باشد. مقدار مصرف در هر هكتار 50 كيلوگرم است كه بلافاصله بعد از كاشت بذر چغندر قند پاشيده مي‌شود. ضمناٌ براساس مطالعات انجام شده در اصفهان عمليات زراعي از قبيل اجراي يك تناوب زراعي 5 ساله و زود كاشتن چغندرقند تأثير زيادي در كاهش جمعيت نماتود دارد. اخيراٌ نيز بذور مقاوم مانند بذر نماكيل تهيه شده كه در مقابل نماتود مزبور مقاومت دارد. كشت گياهان تله نيز جمعيت نماتود را كاهش مي‌دهد.

 

دستورالعمل كار در آزمايشگاه نماتد

1-خاك تهيه شده توسط آزمايشگاه يا پيمانكار به محض ورود به آزمايشگاه برچسب زده شود و مشخصات كامل پيمانكار در دفتر ثبت گردد.

2- خاكهاي تهيه شده پس از برچسب گذاري در محل مخصوص براساس شماره تا زمان آزمايش مرتب و نگهداري گردد.

خشك و خردكردن خاك

1. در هنگام بررسي آلودگي، خاك بايد خشك باشد. در صورت مرطوب بودن كل خاك بايد خشك گردد.
2. كلوخه هاي كل نمونه خاك خشك شده كاملاٌ خرد گردد.
3. خاروخاشاك و سنگريزه ها از خاك خرد شده جدا گردد.

مخلوط كردن خاك

1. بمنظور يكنواخت نمودن پراكنش سيست در نمونه خاك خشك و خرد شده خاك بايستي كاملاٌ هم زده شود. بهتر است پس از مخلوط نمودن دقيق، خاك به چهارقسمت مساوي تقسيم گردد و نمونه 100 گرمي از قسمتهاي مختلف آن برداشته شود.
2. شستشوي خاك
3. قبل از ريختن نمونه، ظرف فنويك و صافيها كاملاٌ تميز باشد.
4. نمونه 100 گرمي تهيه شده را در ظرف صافي ريخته و عمل شستشو تا زلال شدن كامل آب ادامه يابد.
5. با استفاده از ميله داخل ظرف فنويك عمل هم زدن را انجام دهيد تا سيست‌هائي كه احتمالاٌ ته نشين شده‌اند در الك مربوطه جمع آوري گردند.
6. كاغذ صافي جمع آوري سيست را كمي خيس نموده و به ديواره ظرف مخصوص بصورت كاملا صاف بچسبانيد.
7. نمونه اي كه پس از شستشو در الك جمع آوري گرديد است را به آرامي با شستشو داخل ظرفي كه كاغذ صافيها قرار داده شده بريزيد.
8. جهت تسريع نمودن حركت سيست به سمت صافيها يك قطره از مايع ظرفشوئي را از ارتفاع تقريباٌ 40 سانتي متري داخل ظرف بريزيد.
9. پس از كسب اطمينان از چسبيدن سيست ها به كاغذ صافي، كاغذ صافي ها را به آرامي از ظرف جدا و بر روي خط كش هاي مربوط قرار دهيد.

 

تفكيك و شمارش سيست

1. كل سيستهاي سالم و تكه تكه شده بدقت جدا و شمارش گردد و در برگه مربوطه تعداد آن ثبت شود.
2. جهت دقت بيشتر پس از جداكردن سيستها خط كشها مجدداٌ بازنگري گردد تا سيستي بر روي خط كش باقي نماند.
3. خرد نمودن سيست
4. وسائل مربوط به اين مرحله ( پيپت، مزور، سيست خردكن و كانتين اسلايد ) كاملاٌ تميز و خشك باشد.
5. در هنگام خردكردن سيست دقت شود اولاٌ سيست بيش از حد خرد نگردد و ثانياٌ سيست خرد نشده باقي نماند.
6. سيست هاي خرد شده به دقت داخل مزور منتقل گردد. سيست خردكن نيز كاملاٌ شسته و محتويات آن به مزور منتقل گردد.
7. حجم محلول داخل مزور را به 30 ميلي ليتر برسانيد.
8. هنگام برداشتن نمونه، بادميدن در پيپت محلول را يكنواخت نموده و سريعاٌ نمونه برداشته به كانتين اسلايد منتقل گردد.
9. حتي الامكان سعي گردد محلول يكباره برداشته شود.
10. در صورت وجود حباب در زير كانتين اسلايد نمونه تهيه شده را دور بريزيد و مجدداٌ نمونه برداري نمائيد. لازم به يادآوري است كه غلظت محلول در نمونه برداري مجدد همان غلظت اوليه است و تعداد تخم و لارو نهائي بايستي در 30 ضرب شود.

 

شمارش تخم و لارو

الف – شمارش تخم

1. تخم هاي كاملاٌ‌شفاف و خالي در شمارش محسوب نمي گردد.
2. تخم هاي لوبيائي شكل پر در شمارش محسوب گردد.
3. تخم هايي كه بصورت كلني بوده و تعداد آنها قابل تشخيص نيست يك نمونه محسوب گردد.

ب – شمارش لارو

1. لاروهاي كاملاٌ‌شفاف و فاقد محتويات در شمارش محسوب نمي گردد.
2. لاروهاي پر و داراي استيل ( نيش ) درشمارش محسوب مي‌گردد.
3. در صورت قطعه قطعه شدن لارو در هنگام شمارش فقط قسمت سر ملاك مي‌باشد.
4. در صورت وجود آلودگي در دامنه 100 تا 400 تخم و لارو يك نمونه خاك 100 گرمي مجدد تهيه و بررسيها انجام گردد.
5. ميزان جمعيت سيست يا تخم و لارو نمونه دوم نبايد تفاوت زيادي با نمونه اوليه داشته باشد.
6. پس از اتمام بررسي نمونه و ثبت در دفتر آزمايشگاه نتايج به همراه توصيه مربوطه در دو نسخه تحويل سرپرست منطقه گردد.
7. باقيمانده خاكهاي بررسي شده در محل مخصوص بصورت منظمي بايگاني گردد تا در مواقع مورد نياز بتوان به آساني به آن دسترسي يافت.
8. تعداد نمونه هاي بررسي شده و نمونه برداري خاك توسط آزمايشگاه يا پيمانكار هر روز در فرم مخصوص تنظيم و به مدير قسمت گزارش گردد.

 

آشنايي با نماتد مولد سيست چغندر قند و معرفي آزمايشگاه نماتولوژي

استان خراسان يكي از مناطق اصلي كشت چغندر قند ( Beta Vulgaris ) در كشور است.

در اين استان چغندرقند مقام سوم را از نظر سطح زير كشت پس از گندم و جود دارا ميباشد كه در ميان شهرستانهاي استان، مشهد بيشترين و طبس كمترين سطح كشت را به خود اختصاص داده اند. در سالهاي اخير ميزان برداشت چغندرقند در خراسان كاهش محسوسي داشته است كه عوامل متعددي در اين ميان دخيل بوده اند. يكي از مهمترين آنها نماتدها ميباشند. گسترش اين انگل در بعضي از مناطق استان به حدي بوده است كه در سالهاي اخير ميزان برداشت چغندر قند در خراسان كاهش محسوسي داشته است كه عوامل متعددي در اين ميان دخيل بوده اند. يكي از مهمترين آنها نماتدها ميباشند. گسترش اين انگل در بعضي از مناطق استان به حدي بوده است كه در سالهاي گذشته از طرف مراجع مسئول، براي رفع آن قوانين قرنطينه زراعي وضع گرديده است. بعنوان مثال ميتوان از چغندركاري شهرستان چناران نام برد.

مناطق آلوده :

نماتد در مناطق ديگر ايران نيز گسترش و آلودگي دارد كه ميتوان از استانهاي فارس، مركزي، كهكيلويه و بويراحمد، اصفهان، سمنان و آذربايجان نام برد كه در ميان آنها خراسان و فارس آلوده ترين مناطق ميباشند. در ديگر نقاط جهان نيز آلودگي نماتد وجود دارد. در اروپا در قرن نوزدهم ميلادي انگل نماتد باعث گرديد كه كارخانجات قند بعضي از كشورهاي اين قاره دچار ورشكستگي شوند كه امروزه بارعايت مسائل بهداشتي و زراعي تا حدود زيادي موفق به كنترل اين انگل شده‌اند.

طبقه بندي و زيست شناسي :

امروزه بيش از 60 گونه نماتد چغندرقند در سطح دنيا شناخته شده است. نماتدها در رده بندي جانوري جزو كرمهاي لوله اي ميباشند. شاخه نماتدها بسيار بزرگ بوده و احتمالاٌ ازنظر تنوع گونه هاي موجود بعد از حشرات قرار دارند. اغلب نماتدها زندگي آزاد دارند ( غير انگل ). ولي تعدادي نيز انگل گونه هاي ديگر موجودات زنده ميباشند. از نماتدهاي انگل جانوران و انسان ميتوان آسكاريس ( Ascaris ) و فيلاريا ( Filaera ) نام برد و از نماتدهاي انگل گياهي ميتوان ( Meloidogyne ) و ( Heterodera ) را ذكر كرد. نماتدهاي گياهي و جانوري برحسب گونه به قسمتي از گياه آسيب ميرسانند.

دوره زندگي و شكل شناسي نماتد :

نماتد از طريق ريشه، گياه را مورد حمله قرار ميدهد. براي درك بهتر مطالب ابتدا بايد دوره زندگي نماتد را بررسي كرد. ( مشخصات ذكر شده ذيل مربوط به گونه Heterodera Shachtii ميباشد. ) نماتد چغندرقند موجودي است كه جنس نر و ماده آن از يكديگر متمايز ميباشند.

نر بالغ كرمي شكل بوده و طول بدن آن 6/1 -3/1 ميلي متر و ماده بالغ ليموئي شكل، رنگ آن بين سفيد و تازردكم رنگ و اندازه بدن 8/0 تا 6/0 ميلي متر است. نروماده جفتگيري را بر روي ريشه گياه انجام ميدهند. ماده ها بعد ازاين مرحله مي ميرند. در اين مرحله داخل بدن پر ازتخم ميباشد كه تعداد آنها گاهي تا 300 عدد يا بيشتر ميرسد.

كوتيكول بدن ماده بعد از مرگ براي محافظت از تخمها سخت و كيتيني ميگردد. رنگ آن بين قهوه اي روشن تا قهوه اي تيره متغير ميباشد. در اين مرحله به كوتيكول بدن ماده اصطلاحاص سيست ميگويند. ( Cyst ). تخمهاي درون سيست بعد از تقسيمات سلولي تبديل به لاروسن /1 ميگردند. در اين بخش لارو درون تخم قرار دارد. لاروسن /1 بعد از خروج از تخم تبديل به لاروسن /2 ميگردد. در شرايط مناسب لاروها و تخمها ميتوانند درون سيست مدتهاي زيادي به حالت كمون باقي بمانند. همچنين سيست ميتواند لاروها و تخمها را در برابر شرايط ناسازگار طبيعي مانند خشكي، حرارت و سرماي زياد محافظت كند.

سيست ها در عمق 0 تا 30 سانتي متري خاك ديده ميشوند. در صورت وجود فاكتورهاي لازم كه مهمترين آنها دما ( حرارت 27-21 درجه سانتي گراد اپتيمم )، رطوبت و ترشحات ريشه گياهان ميزبان ( در مورد نماتد چغندرقند گياهان ميزبان بيشتر متعلق به خانواده شب بوئيان Crucifrerae و اسفناجيان Chenopodiaceae و علفهاي هرز مانند سلمك Chenpodium album، تاج خروس Amaranthus retroflexus و ترب وحشي Raphanus rapbanistrum هستند. )

لاروهاي سن /2 از سيست خارج گرديده و به طرف ريشه هاي گياه شروع به حركت ميكنند.

در اين مرحله عامل مهمي كه در سرعت و انتشار لاروها نقش مهمي دارد بافت خاك ميباشد. ساختمان، حرارت و تهويه خاك با حركت لاروها رابطه اي مستقيم دارد. اين حركت در خاكهاي داراي هوموس فراوان و حاشيه رودخانه ها كه داراي شن و هوموس زياد است سريع ميباشد.

در خاكهاي رسي و سنگين اين حركت آهسته ميگردد. پس از رسيدن لاروها به ريشه‌هاي فرعي بوسيله اندام تيزي كه در قسمت دهاني داشته و استايلت نام دارد پوست ريشه را سوراخ نموده و وارد آن ميگردند.

لاروها درون ريشه چند روزي حركت نموده و در مجاورت با سيستم آوندي محل مناسبي را مييابند. در اين منطقه با تغيير دادن سلولها ناحيه اي موسوم به محل تغذيه را بوجود مي آورند و براي بدست آوردن مواد غذائي در آنجا ساكن ميگردد. لاروها در هنگام حركت از ناحيه پوست تا مكان تغذيه بافتهايي را در طول مسير حركت خود از بين ميبرند. در ناحيه آوندي ديوارة سلولها تا حدودي حل شده و اين سلولها معمولاٌ ‌بزرگ ميشوند. در اين نواحي از به هم پيوستن سلولها توده پروتوپلاسمي ( Syncytium ) بوجود ميآيد. اين تغيير شكل سلولي كه بوسيله نماتد ايجاد ميشود، نشانگر اين است كه انگل، ميزبان خود را وادار به تشكيل اندام اختصاصي مينمايد كه بتواند توسط آن به رشد و تغذيه ادامه دهد. نماتد احتمالاٌ اين عمل را به هنگام تغذيه با وارد كردن تنظيم كننده هاي رشد بوسيله ترشحات خود وارد گياهان ميكند و يا اينكه در تنظيم كننده هاي رشد گياه تغييراتي را پديد مي‌آورد. لاروسن 2 نماتد در اين مرحله رشد خود را ادامه داده و متورم ميگردد. پس از سه مرحله پوست اندازي بالغ ميشود.

نماتد در تمام طول دوره رشد تغذيه ميكند. نماتد ماده هنگام رشد و متورم شدن بافتهاي گياهي اطراف بدنش از هم جدا شده و به سطح ريشه مي آيد.

البته قسمت گردن در همان وضعيت باقي ميماند و به تغذيه ادامه ميدهد. نماتد نر كه كرمي شكل است بعد از بلوغ از ريشه جدا ميگردد و در خاك اطراف ريشه حركت ميكند. نر و ماده سپس بر روي ريشه با يكديگر جفتگيري مينمايد و بدين ترتيب دوره زندگي نماتد ادامه مي‌يابد.

فصل و طول دوره زندگي :

در جدول ذيل بررسي شده است. ( جدول مربوط به نواحي شمال خراسان است )

وضعيت نسلها	تاريخ شروع نسل	تاريخ خاتمه	متوسط دوره زندگي هر نسل (روز)	متوسط حرارت خاك در شروع فعاليت ( )
نسل اول	اواخر فروردين	اواخر ارديبهشت	45-40	20-18
نسل دوم	نيمه دوم خرداد	دهه آخر تير	45-40	23-20
نسل سوم	نيمه اول مرداد	دهه آخر شهريور	55-50	23-19
نسل چهارم	دهه دوم مهر	اواخر آخر	بيش از 70	16-13

 

 

آسيب شناسي :

نماتد به خاطر تغذيه از ريشه گياه باعث كاهش درصد قند در چغندر ميگردد. همچنين در چغندرهائيكه بمنظور ازدياد بذر كشت ميشوند به خاطر وارد شدن ترشحات انگل در داخل گياه باعث عقيمي ميزبان ميگردد. نماتد آنزيمهايي مثل آميلاز، پكتياز و پروتئاز را نيز براي حل كردن نشاسته، قند و پروتئين به داخل گياه تزريق ميكند. همچنين وجود آلودگي نماتد در مزارع چغندرقند گاهي باعث ميشود تا عوامل ديگر بيماري زا باعث تشديد خسارت شوند. مثل قارچ ( Rhizoctonia Solani ). چغندر مانند هر ميزبان زنده ديگري در برابر انگلها مقاومت از خود نشان ميدهد. واكنش گياه بدين صورت است كه ريشه هاي فرعي نابجايي تشكيل ميدهد. ( تعداد اين ريشه هاي فرعي با افزايش آلودگي بالا ميرود. ) البته اين حالت زمينه را براي حمله بيشتر لاروها آماده مينمايد.

علائم آلودگي در مزرعه :

با محل و جمعيت اوليه انگل در ارتباط است. در اوايل به صورت لكه اي بوده و در اثر عدم رعايت عوامل پيشگيري، گسترش مييابد و تمام سطوح مزرعه انتشار مي‌يابد. بطور كلي اين علائم به /2 بخش عمده تقسيم و در /2 قسمت از گياه ديده ميشوند :

A – علائم هوائي B – علائم ريشه اي.

A – علائم هوائي : بوته ها از نظر رشد عقب افتادگي داشته و زردرنگ ميشوند ( مانند كمبود مواد غذائي ). طول دمبرگها افزايش يافته و پهنك برگ كوچك ميگردد. ولي در تابستان در اواسط روز بوته ها حالت پژمردگي دارند و برگها به اطراف مي افتند و در غروب با خنك شدن هوا بوته ها حالت شادابي خود را باز مي يابند.

كشاورزان معمولاٌ ‌بعلت عدم آشنائي اين حالت را به كم آبي يا كمبود كودهاي شيميائي تعبير ميكنند و بي جهت اقدام به آبياري يا كودپاشي مينمايند كه اين كار آلودگي و خسارت را افزايش ميدهد. در بعضي اوقات جوانه هاي اوليه در پائين بوته زودتر از حد معمول زرد و خشك ميگردند كه گياه جهت كمبود برگهاي خشك شده دوباره شروع به جوانه زدن برگهاي جديد ميكند كه اين عمل باعث به هم خوردن در روند قندسازي شده و در نتيجه باعث افت عيار ميگردد.

B – علائم ريشه اي : با بيرون آوردن ريشه از داخل خاك ميتوان اين علائم را مشاهده كرد. ريشه اصلي چند شاخه گرديده و بد فرم ميگردد. ريشه هاي فرعي زيادي در اطراف ريشه اصلي ديده ميشوند. اگر آلودگي شديد باشد ريشه چغندر به حالت افشان در مي آيد. برجستگيهاي سفيد و زردرنگ كوچكي در اطراف ريشه هاي فرعي مشاهده ميگردند كه اين برجستگيها سيستهاي نماتد ميباشند. همچنين اگر از چغندر برشي عرضي تهيه نمائيم حلقه هاي تيره و روشني ديده ميشوند.

برجستگيهاي سفيد بر روي ريشه سيستها ميباشند.

عوامل انتشار و شيوع دهنده :

A – وارد شدن فاضلاب كارخانجات قند به آبها و مزارع كشاورزي كه در زير كشت چغندر قرار ميگيرند. ( فاضلاب حاوي تعداد زيادي سيست ميباشند ).

B – وارد شدن خاك آلوده توسط كاميونها و وسايل حمل چغندرقند. چون خاك اين وسايل بعد از تخليه چغندر توسط كارخانه به آنها تحويل داده ميشود ممكن است اين وسايل خاك خود را در زمينهاي ديگرخالي كنند كه باعث انتشار آلودگي ميگردد.

C – در هنگام تسطيح مزارع ممكن است آلودگي توسط ماشين آلات كشاورزي در منطقه و مناطق ديگر منتشر گردد.

D – از بين نبردن علفهاي هرز ميزبان در مزارع آلوده به انگل. همچنين كشت مكرر چغندر در يك مزرعه بصورت هر ساله باعث بالا رفتن تعداد نماتدها ميشود.

راههاي مبارزه و پيشگيري :‌

الف – روش پيشگيري و كنترل مستقيم : اين عمل بيشتر در مواقعي كه آلودگي بصورت لكه‌اي است و يا جنبه قرنطينه اي دارد استفاده ميگردد. اين روش با استفاده از سموم شيميائي اعمال ميگردد كه ميتوان از سم آلديكارپ كه بصورت سيستميك عمل ميكند نام برد. اما در استفاده از سموم بايد دانست كه اين كار از لحاظ اقتصادي مقرون بصرفه نميباشد و همچنين بلحاظ قوي بودن سموم مربوطه باعث مسموميت شديد خاك و بي نظمي در تعادل بيولوژيكي خاك، حشرات و موجودات مفيد زنده ميگردد و همانطور كه ذكر شد فقط در مواقع خاص مورد استفاده قرار ميگيرد.

ب – روش پيشگيري و كنترل مستقيم :

A – تناوب زراعي : كه ميتوان در اين عمل از كشت گياهان خانوادة غلات و بقولات بهره گرفت. ( با افزايش آلودگي تعداد سالهاي تناوب بايد اضافه گردد. )

B – آيش :‌ در اين مورد بايد توجه داشت كه علفهاي هرز ميزبان كنترل شوند. همچنين با انجام شخمهاي عميق و يخ آب در زمستان و زدن شخم نيمه عميق و سطحي در زمين آيش، به نتيجه بهتري ميتوان دست يافت.

C – استفاده از گياهان تله :‌ ميتوان تربچه و شلغم را نام برد. در اين روش قبل از اينكه لاروها فرصت ورود به داخل ريشه گياه را پيدا كنند، كشت را بر مي گردانند و بقاياي گياهي را از بين ميبرند. بايد دقت كافي نمود كه كشت در زمان مورد نظر برگردانده شود چون در صورت تأخير در اين كار احتمال بالا رفتن آلودگي بسيار زياد ميباشد.

D – عدم استفاده از فاضلاب كارخانجات قند بعنوان آب مورد استفاده زمينهاي كشت چغندر قند ( در صورت استفاده از فيلتراسيون با منافذ كمتر از 250 ميكرون بهره گيري شود. )

E - زمان كاشت : با توجه باينكه شروع فعاليت نماتد در حرارت 12- 15 درجه سانتيگراد ميباشد ميتوان با كشت زود هنگام گياه را از حمله نسل اول لاروها در امان نگاه داشت و بعد از اين دوره بعلت رشد كافي غده چغندر در مقابل نماتد مقاوم ميگردد و خسارت كمتري را متحمل خواهد شد. همچنين بابرداشت محصول و با توجه به عامل زماني گياه از حمله نسل چهارم لاروها نيز تا حدودي مصون خواهد ماند.

F – استفاده از بذر مقاوم : در بعضي از واريته هاي چغندر وحشي ژن مقاوم به نماتد وجود دارد كه با تلاقي اين واريته ها با چغندرقند گياه مقاوم بوجود مي آيد. البته اين روش در دراز مدت قابل استفاده نيست. چون در طي زمان نماتد خود را با گياه مقاوم تطابق ميدهد. بهمين دليل متخصصان اصلاح نباتات پيوسته در حال بوجود آوردن ارقام مقاوم جديد ميباشند. از اقدامات جديدي كه براي كنترل نماتد انجام ميگيرد و در حال بررسي و مطالعه ميباشد ميتوان از مبارزه بيولوژيكي بوسيله قارچها نام برد. براي مثال ميتوان قارچهاي زير را ذكر كرد كه تا كنون در ايران شناخته شده‌اند :

Phoma – Paecilomyces – Gylindrocarpon

Gliochladium – Penicillium – Verticillium – Acremonium

همچنين بكار بردن مواد سنتزي كه از نظر تركيبات مانند ترشحات ريشه گياه ميزبان است و با بكار بردن آن لاروها تفريح ميشوند و بعد از ورود به خاك چون دچار كمبود مواد غذائي ميگردند، بتدريج از بين رفته و ميزان آلودگي كاهش مي‌يابد.

 

 

آشنائي با آزمايشگاه نماتولوژي :

شركت تحقيقات و خدمات زراعي چغندرقند خراسان بنا به گسترش و بالا بردن سطح آگاهي كشاورزان چغندركار در مسائل مختلف زراعي و شناسايي و كنترل زمينهاي آلوده به نماتد اقدام به تشكيل آزمايشگاه نماتولوژي نموده است.

بعد از نمونه بردراي خاك از زمينهائي كه به كشت چغندر قند ميخواهند اختصاص يابند و انتقال نمونه به آزمايشگاه ابتدا خاك را بخوبي مخلوط كرده و بعد از الك كردن بعلت اينكه در اكثر مواقع داراي رطوبت ميباشد خاك را بر روي سطح صافي پهن كرده تا رطوبت آن گرفته شود. بعد از خشك شدن مقداري از آن را وزن كرده و بوسيله دستگاه خاكشوئي ذرات درشت مانند بقاياي گياهي را از خاك جدا مي نمائيم. سپس با كمك بيناكولر سيستها را جدا نموده و درون يك بطري يا شيشه ساعتي قرار ميدهيم. با كمك سيست خردكن محتويات درون سيستها ( تخم و لارو ) را داخل استوانه مدرجي ريخته و بوسيله ميكروسكوپ عمل شمارش تخم و لارو را انجام ميدهيم و گزارش زمين را از لحاظ آلودگي به نماتد يا عدم وجود آلودگي در اختيار كشاورز قرار ميدهيم.

 

 

 

 

عملكرد سال 1377 آزمايشگاه

كارخانه	كشت مجاز	آستانه خسارت	خسارت زاي اقتصادي	خسارت شديد	مجموع
نيشابور	220	31	5	11	267
فريمان	31	14	5	10	60
آبكوه	37	6	3	3	49

جمع كل :‌ 376 نمونه

نتيجه :

با توجه به مطالب ذكر شده و شناخت خوانندگان محترم از نماتد چغندرقند ميتوان گفت كه با اعمال و بكار بستن روشهاي بهر زراعي و اصول بهداشتي و بالابردن سطح آگاهي كشاورزان عزيز چغندركار بوسيله كارشناسان و مروجين كشاورزي تدريجاٌ ميتوان اين انگل گياهي را كنترل و ريشه كننمود و در نتيجه عملكرد بهتر و بيشتري از كاشت چغندرقند كه يكي از گياهان صنعتي مهم بشمار ميرود در سطح اراضي زير كشت بدست آورد.

 

 

 

 

نماتود در چغندر قند

نماتودها كرمهاي نخي شكلي هستند كه در مكانهاي مرطوب زندگي مي‌كنند، در تمام دنيا و در محيطهاي متفاوت يافت مي‌شوند. نماتودها در آبهاي شيرين و شور، در خاك، مواد آلي در حال فساد، در گياهان و در حيوانات و انسان مشاهده مي‌شوند.

همانطور كه نماتودها داراي محيط زندگي متنوعي هستند، نحوه تغذيه آنها نيز خيلي متنوع است.

نماتودها از باكتريها و قارچها در مواد آلي بي جان تغذيه نموده و قادرند نماتودهاي ديگر را از بين ببرند و همچنين بصورت انگل از جانوران تكامل يافته ( مانند Trictire‌) يا گياهان عالي نيز تغذيه مي نمايند، نماتودها در محيط زندگي خود حركتي مارپيچي همانند مارماهي دارند.

گونه هائي كه به گياهان خسارت مي زنند بطور متوسط طولي نزديك به يك سانتي متر دارند.

نماتودها داراي دهان مكنده خار دارند كه آن را به داخل گياه فرو كرده و پس از توليد مواد ترشحي قادر به مكيدن محتويات سلول گياهي هستند. از حدود 15000 گونه نماتود شناخته شده، حدوداٌ 3000 گونه از گياهان تغذيه مي نمايند و حدود 100 گونه خسارات قابل توجهي را به گياهان اصلي وارد مي نمايند.

يكي از نماتودهائي كه از لحاظ خسارات فراواني را باعث مي‌گردد نماتود سيست چغندر يا Heterodera Schachti مي‌باشد.

علائم

علائم آلودگي چغندر به نماتود خيلي شبيه به علائم بيماري رايزومانيا است و به آساني با بيماري فوق قابل اشتباه است. از آنجائيكه نماتود چغندر اغلب درمناطق چغندر خيز رايج است. لذا محدوده گسترش آن در مقياس زيادي با بيماري رايزومانيا منطبق مي‌شود، كه خطر اشتباه را افزايش خواهد داد.

آلودگي به نماتود در مراحل اوليه رشد چغندر فقط در موارد نادري باعث مرگ كامل گياه مي‌شود و لذا علائم كلاسيك آلودگي به نماتود از ماه ژوئن ( خرداد ) مشاهده مي‌گردد.

علائم پژمردگي كه در لكه هاي آلوده مزرعه

يكي از علائم مشخصه پژمردگي برگها در هنگام تابش شديد خورشيد بصورت لكه اي در مزرعه است. بطوري كه در هنگام شب و يا بروز نزولات حالت پژمردگي در لكه‌هاي آلوده مزرعه مجدداٌ بهبود خواهد يافت.

آلودگي به نماتود درمزرعه

گياهانيكه شديدتر دچار آلودگي شده‌اند با محدوديت رشد روبرو خواهند شد برگهاي خارجي زرد شده و خواهند مرد و برگهائي كه درمراحل بعدي توليد مي‌شوند داراي سطح برگ كمتري خواهند شد، يكي از علائم بارز آلودگي توسط نماتود توليد ريشه هاي كوچك و كوتاه قامت بخصوص ايجاد ريشه هاي جانبي بيش از حد در اطراف ريشه اصلي كه به آن ظاهري ريش دار مي‌دهد و به جاروئي شدن ريشه نيز معروف است.

 

جاروئي شدن ريشه در چغندرهاي آلوده به نماتود

علائمي كه به آن اشاره گرديد در هنگام آلودگي توسط رايزومانيا نيز مشاهده مي‌شوند.

مهم ترين علامت آلودگي به نماتود تشخيص سيست هاي ماده، سفيد يا قهوه اي به اندازه ته گرد سوزن در ريشه مي‌باشد. نماتودهاي سفيد رنگ را مي توان با چشم غير مسلح نيز مشاهده نمود.

‌ سيست هاي به اندازه ته گرد سوزن در ريشه چغندر قند

 

تصويري با بزرگنمائي بيشتر از سيست هاي نماتود ريشه چغندرقند

بيولوژي نماتودهاي سيست چغندر قند

جنبه هاي تكامل بيماري

سيست بقاي نماتود را در طبيعت تضمين مي نمايد. هر سيست حدوداٌ به اندازه ته گرد سوزن است و حاوي بيش از 300 تخم و لارو نماتود است. در هنگام كاشت گياه ميزبان فعاليت لاروها در سيست آغاز مي‌شود.

محتويات يك سيست له شده

ترشحات ريشه باعث تحريك لاروها جهت خروج از سيست مي‌گردد. نماتود سيست را ترك كرده و به كمك خار دهني خود به داخل ريشه نفوذ مي‌كند و پس از حركتي كوتاه در يك مكان بخصوص در ريشه استقرار خواهد يافت و باعث توليد سيستم مغذي سلولي ( Syncytium ) در اين مكان مي‌شود و سپس دو مرحله لاروي را سپري خواهد كرد تا به نماتود كامل نر يا ماده تبديل شود، نماتود ماده سفيد رنگ و متورم است و از بخش انتهائي به نحوي از ريشه خارج مي‌گردد كه هنوز سر آنها در سيستم مغذي سلولي باقي خواهد ماند.

در اين مرحله از رشد نماتود به راحتي توسط چشم غير مسلح قابل رويت است عمل لقاح به كمك نماتودهاي نر به طور آزاد و خارج از ريشه صورت مي گيرد.

در خاتمه دوران حيات هر نماتود ماده بطور متوسط 250 تا 350 تخم توليد خواهد نمود، و پس از آن نماتودهاي ماده خواهند مرد و بدن سفيد آنها برنگ قهوه اي روشن و سپس قهوه اي تيره تغيير رنگ خواهد داد و تبديل به سيست خواهد شد، در داخل ديواره ضخيم سيست تخم ها و لاروها قادرند بيش از 10 سال زنده باقي بمانند.

طول دوره رشد يك نسل نماتود سيست چغندر قند، بستگي به ميزان نزولات و حرارت محيط دارد. جهت برقراري يك چرخه كامل مجموعاٌ نياز به 465 درجه سانتي گراد است، مجموعه حرارتي فوق را مي توان به صورت زير محاسبه نمود.

حرارت خاك در عمق 10 تا 20 سانتي متري در دوره رشد اندازه گيري مي‌شود و مجموعه حرارتهاي بيشتر از حرارت پايه يعني 8 درجه سانتي گراد در دوره زماني مورد نظر محاسبه مي‌گردد.

در زير به يك نمونه بعنوان مثال اشاره شده است :

• حرارت متوسط اندازه گيري شده خاك 17 درجه سانتي گراد است.
• اعدادي كه بايد جمع زده شوند برابر خواهد بود :
• حرارت متوسط اندازه گيري 17 دره سانتي گراد منهاي حرارت پايه 8 درجه سانتي گراد كه برابر خواهد بود با 9 درجه سانتي گراد.
• در صورتي كه حرارت متوسط خاك 17 درجه سانتي گراد ثابت باقي بماند. مجموعه حرارتي مورد نظر 465 درجه سانتي گراد پس از 52 روز ( ) به دست خواهد آمد.
• در نتيجه براي برقراري چرخه زندگي يك نسل دراين شرايط نياز به 52 روز يا حدوداٌ 5/7 هفته مي‌باشد.

در شرايط اروپاي مركزي در هر سال نماتودها بين 2 تا 3 نسل را بوجود مي آورند. البته در جوار حرارت خاك، رطوبت خاك نيز اثر فراواني بر تعداد نسلهاي ساليانه خواهد داشت.

شرايط مناسب براي برقراري چرخه زندگي نماتودها ؛ حرارت بالاي خاك، دانه بندي متوسط خاك ( 150 تا 250 ميكرون ) و رطوبت متوسط بين 30 تا 70 درصد ظرفيت زراعي قابل استفاده مي‌باشد.

جنبه هاي سرايت بيماري Epidemiologie

سرعت حركت نماتود چغندر خيلي كم است، عمدتاٌ تكثير آن به لكه هاي آلوده مزرعه محدود مي‌شود توسعه فعال بيماري از يك مزرعه به مزرعه ديگر عملاٌ غير ممكن است.

مهمترين راه توسعه نماتودها به شكل غير فعال مي‌باشد ؛ انتقال سيست ها و لاروها همراه خاك توسط چرخهاي تراكتور، ماشينهاي آماده سازي خاك و برداشت چغندر همچنين خودروهاي حمل چغندر عملي مي‌شود. البته فرسايش هاي بادي نيز امكان جابجائي سيست هاي نماتودها را فراهم مي آورند.

گسترش نماتود توسط بذر چغندر بخصوص بذرهاي آماده شده و پوشش دار غير ممكن است.

نماتود فوق فقط وابسته به چغندر نبوده و داراي طيف وسيعي از گياهان ميزبان است، زيرا كه اين نماتود قادر است كه چرخه زندگي را بر روي بيش از 200 گونه گياهي از 90 جنس كامل نمايد ( جدول 1 ). در اين رابطه مشكل اساسي را كلزآ بوجود مي‌آورد. نماتود چغندر قادر است روي اين گياه به خوبي تكثير شود، لذا بايد توجه داشت كه كلزآ در تناوب چغندر قرار نگيرد.

تكثير نماتود چغندر با استفاده از نسبت pf/pi نشان داده مي‌شود. اين نسبت به روش تقسيم ساده مانند فرمول محاسبه مي‌گردد :

جمعيت نماتودها پس از كاشت گياه ميزبان ( Population final )

جمعيت نماتودها قبل از كاشت گياه ميزبان ( Population initial )

در هنگاميكه نسبت pf/pi بزرگتر از يك شود. معلوم مي نمايد كه پس از كشت گياه ميزبان تعداد نماتودها در خاك افزايش يافته و گياه ميزبان باعث افزايش جمعيت نماتودها شده است.

از آنجائيكه گياهان مقاوم به نماتود باعث كاهش تعداد نماتودها در خاك مي‌شوند لذا نسبت pf/pi در هنگام كاشت چنين گياهاني از يك كوچكتر خواهد شد.

در جوار گياهان ميزبان و سال كاشت نسبت pf/pi با درجه آلودگي ابتدائي نيز همبستگي دارد.

اين بدين معني است كه در هنگام آلودگي شديد اثر كاهندگي ارقام مقاوم يعني نسبت pf/pi كوچكتر، در مقايسه با جمعيت كم نماتود بهتر نمايانگر خواهد شد. حتي در هنگام آلودگي ضعيف و در حالت عدم آلودگي كاشت ارقام مقاوم به نماتود در سيستم كاشت متوالي ( Cropping Sequential ) در جهت جلوگيري تكثير نماتود توصيه مي‌گردد.

از آنجائيكه تعداد زيادي از علفهاي هرز نيز جزء گياهان ميزبان نماتود سيست چغندر قرار مي‌گيرند ( جدول 1 )، اغلب اين نماتود را حتي در زمين هائي كه مدت طولاني تحت كشت قرار نگرفته اند مي توان يافت. البته تكثير نماتودها در اين مناطق نسبت به مزارع عادي آلوده به علف هرز مسئله انگيز نخواهد بود.

جدول حساسيت گياهان زراعي و علفهاي هرز به نماتود چغندر قند

درجه حساسيت :‌ ضعيف (+) ؛ متوسط (++) و خيلي حساس (+++) طبق Schiang

درجه حساسيت	گياه ميزبان
++ ++ +++ ++	خانواده تاج خروس = تاج خروس دم گربه اي Amaranthus Caudatus تاج خروس هرز جنگلي Amarantus chiorostachys تاج خروس هييريد Amaranthus hybnidus تاجر خروس زلف عروسان Amaranthus retroflexus
+ ++ ++ ++	خانواده ميخك = سياه تخمه Agrostema gihago ميخك قرنفلي Dianthus caryophyllus گل صابوني Saponaria officinalis گندمك Stellaria media
+++ ++ +++ +++ ++ +++ + +++ ++ ++ ++	خانواده اسفناج = اسفناج كوهي Ateiplex hortensis آتريپلكس Atriplex potula چغندر قند Beta vulgaris var. altissima چغندر علوفه اي Beta vulgaris var. alba چغندر باغي Beta vulgaris car. conditiva چغندر برگي Beta culgaris car. vulgaris سلمه تره ‍Chenopodium album پنجه غازي اسفناجي Chenopodium bonus – hemicus سلمه هييريد ‍‍Chenopdium hybridum پنجه غازي كوئينوآ Chenopodium quinoa اسفناج Spinacea oleracea
+++ +++ +++ +++ +++ +++ ++ ++(+) +++ +++	خانواده شب بو= كلم چيني Brassica chinensis كلزآ Brassica napus var. napus كلم ها Brassica oleracea var. + convar كتان كش Capslla bursa pastonis كيسه كشيش Capsella bursa pastonis ترتيزك Lepidium sativum ترب وحشي Rapbarus raphanistrum ترب علوفه اي Rapbsrus sativus var , oleifomis خردل سفيد Sinapis alba قدومه Tniaspi arvensis
++ +(+) ++	تيره پروانه آسا = خلر Lathyus sativus شبدر ايراني Trifolium resupinatum ماشك زمستاني Vicia villosa
+ + ++ ++	تيره هفت بند = گندم سياه Fagopyrum esculentum گندم سياه تاتارين Fagopyrum tataricum هفت بند برگ بيدي Polygonum lapattifolium ترشك Rumex acetosella

 

خسارات و اثر آنها بر گياه

لاروها موجب تغيير شكل چغندر و ريشه ها مي گردند و بدين صورت باعث بروز خسارات مستقيم مي‌شوند. در نتيجه توليد ريشه هاي جانبي فراوان و جاروئي شدن ريشه ميزان خاك چسبيده به چغندر نيز افزايش خواهد يافت. خسارات غير مستقيم اغلب در اثر كاهش مقاومت گياه نسبت به عوامل نامساعد بروز مي نمايد. خسارات فوق عمدتاٌ به صورت كاهش علمكرد بروز خواهد كرد. نسبت به مقدار آلودگي كاهش عملكرد مي‌تواند از 30 درصد به بالا مشاهده گردد. ميزان خسارات بستگي به مقدار آلودگي، شرايط خاكي مزرعه، زمان كاشت و شرايط اقليمي منطقه دارد، بطور كلي مي‌توان بيان نمود كه هر چه آلودگي زودتر بروز نمايد، كاهش علمكرد بيشتري را بايد انتظار داشت.

بعنوان آستانه خسارت تعداد 500 تخم و لارو نماتود در هر 100 ميلي ليتر محلول خاك تعيين مي‌شود. در چنين شرايطي از آلودگي خاك بايستي حدوداٌ 5 درصد كاهش علمكرد را انتظار داشت.

جدول ارزيابي آلودگي مزرعه چغندر قند توسط نماتود ( روش Fenwick طبق Schlang )

درجه آلودگي	تعداد سيست هاي حاوي مواد زنده در هر 100 ميلي ليتر محلول خاك	تعداد تخمها و لاروها در هر 100 ميلي ليتر محلول خاك	ميزان آلودگي	كاهش عملكرد طبق تجربه به درصد	ارزيابي
O	0	0	-	-	-
I	5-1	حدوداٌ 150	ضعيف	-	درصورت كاشت چغندر قند مشكلي ايجاد نمي شود.
II	10-6	800-150	ضعيف، بدون لكه آلودگي در مزرعه	5-3	درصورت رعايت تناوب 3 ساله چغندر مشكلي نخواهد داشت.
III	20-11	1500-800	آلودگي متوسط، لكه هاي آلودگي در مزرعه پديدار مي‌شود	12-6	كاشت چغندر فقط هر 4 ساله يكبار امكان پذير است
IV	40-21	2500-1500	آلودگي شديد، لكه هاي بزرگ آلودگي و حتي لكه كچلي در مزرعه ديده مي‌شود	20-12	كاشت چغندر قند بايد 5 تا 6 سال صورت نگيرد
V	بيشتر از 41	بيشتر از 2500	آلودگي خيلي شديد و اغلب لكه هاي بزرگ كچلي در مزرعه ديده مي‌شود	بيشتر از 25	كاشت چغندر قند بايد 6 تا 8 سال صورت نگيرد

 

كيفيت چغندر در هنگام آلودگي توسط نماتود تغيير نخواهد كرد. حتي در هنگام آلودگي خيلي شديد كاهش مقدار قند يا افزايش مقدار مواد توليد كننده ملاس مشاهده نمي شود. لذا نمي توان با انجام آناليزهاي مربوط به كنترل كيفيت در كارخانه قند ميزان آلودگي را تخمين زد و بايستي كشاورز چغندر قند مراحل رشد گياه در مزرعه و همچنين تغييرات عملكرد در واحد سطح چغندر را به دقت كنترل نمايد.

 

 

 

روشهاي مبارزه

شيميائي : در گذشته با استفاده از مواد نماتود كش دامنه خسارت H. Schachtii محدود مي گرديد و بدينوسيله از كاهش عملكرد در هنگام آلودگي در مراحل اوليه رشد جلوگيري مي شد، ولي كاربرد اين مواد در حال حاضر در خيلي از كشورها مجاز نيست.

فيزيكي :‌ پاك نمودن مواد گياهي و خاك از نماتودها با استفاده از گرما در خيلي از واحدهاي باغباني هنوز يك روش متداول است. براي اين روش دستگاههاي مخصوص توليد بخار وجود دارند كه البته در واحدهاي زراعي بزرگ كاربرد اين روش با محدوديت روبرو شده و امكان پذير نخواهد بود. از اين روش در آينده نيز فقط در مساحتهاي كوچك و براي محصولات مخصوص مي توان استفاده نمود.

بيولوژيكي : در صورت استفاده از سيستم هاي تناوبي باز مي توان از توسعه و گسترش نماتود چغندر قند جلوگيري نمود.

هر ساله حتي در صورت عدم وجود گياه ميزبان تعداد فراواني لارو از سيست ها خارج مي‌شوند و در صورتيكه لاروها به گياه ميزبان دسترسي نداشته باشند عملاٌ كاهش جمعيت نماتود مشاهده خواهد شد.

آزمايشها نشان مي‌دهند كه در تناوبهاي سه ساله افزايش جمعيت نماتودها در خاك كاملاٌ واضح است. ولي در هنگام استفاده از تناوبهاي چهارساله افزايش جمعيت نماتود مشاهده نخواهد شد. البته مطمئن تر هنگامي است كه تناوبهاي پنج ساله برقرار گردد.

ولي امكان دارد در برخي موارد كه آلودگي خيلي شديد است حتي با استفاده از چنين تناوب هائي مشكل نماتود برطرف نگردد. به اين موضوع نيز بايد اشاره گردد كه استفاده از چنين تناوب هاي بازي در توليد چغندر قند نمي توان اقتصادي باشد.

شكل گياهان مقاوم به نماتود در زراعت متوالي دريك سال يكي از روشهاي متداول مبارزه بيولوژيكي است كه از توسعه جمعيت نماتود در تناوبهاي تنگ چغندر جلوگيري نموده و يا حتي منجر به كاهش جمعيت آنها مي‌شود. بعنوان گياهان مؤثر مي توان به ارقام متفاوت خردل زرد، ترب علوفه اي و همچنين گندم سياه اشاره نمود. فرآيند اثر آنها در اين رابطه است كه چرخه زندگي H. schachtii به شكلي قطع خواهد شد. گياهان مقاوم به نماتود كه در سيستم هاي كشت متوالي قرار مي‌گيرند همانند گياهان ميزبان عمل نموده و باعث تحريك خرو لاروا از سيست ها مي‌شوند و ضمناٌ لاروها به طرف ريشه جلب و به داخل ريشه نفوذ مي نمايند ؛ ولي بر خلاف گياهان ميزبان از توليد سيستم هاي مغذي سلولي جلوگيري خواهد شد و در نتيجه نماتودها به مقدار كافي تغذيه نخواهند شد و نهايتاٌ از بين خواهند رفت.

يكي از مكانيزم هاي ديگر مقاومت تغيير نسبت بين جنس هاي نر و ماده نماتود است. در گياهان ميزبان آلوده نسبت نماتودهاي نر و ماده حدوداٌ يك به يك است در حالي كه اين نسبت در گياهان مقاوم 100 به يك مي‌باشد. نماتودهاي ماده در دوره رشد خود حدوداٌ 40 برابر ماده غذائي بيشتر نسبت به نماتودهاي نر جذب مي‌كنند. با توجه به اشكال ايجاد شده در توليد سيستم هاي مغذي سلولي عملاٌ تغذيه نماتودهاي ماده دچار اختلال گرديده و تعداد معدودي از آنها چرخه زندگي خود را كامل مي نمايند و لذا جمعيت نماتودهاي نر نسبت به نماتودهاي ماده افزايش خواهد يافت.

در عمل اغلب براي مبارزه بيولوژيكي بر عليه H. schachuii از گياهان مقاومي مانند خردل زرد و ترب علوفه اي در كشت هاي متوالي استفاده مي‌شود لذا در زير به شرح دقيق تر استفاده از چنين گياهاني در مبارزه بيولوژيكي اشاره مي‌شود.

جهت مبارزه مؤثر بر عليه نماتود بايد به عوامل متفاوتي توجه شود :

فقط كاشت رقم هاي مقاوم خردل و ترب علوفه اي منجر به كاهش جمعيت نماتودها مي گردند، كليه ارقام ديگر اين گونه ها به ازدياد نماتود كمك مي‌كند، زيرا در اين ارقام خصوصيت كاهندگي نسبت به نماتود با آغاز دوره زايشي كاهش يافته و در چنين حالتي مي توان از ارقامي مانند Surola كه مرحله گلدهي آنان با تأخير آغاز مي‌شود استفاده نمود.

براي خروج شديد لاروها از داخل سيست ها و در نتيجه كاهش آلودگي نياز به حرارت مناسب خاك ( مجموعه حرارتي بيش از 465 درجه سانتي گراد ) و همچنين رطوبت مناسب خاك است.

چنين حرارتهاي مناسبي اغلب در محصولاتي مشاهده مي‌شوند كه زود برداشت مي‌شوند، مانند جو پائيزه، بايد توجه داشت كه ارقام با تمايل گلدهي سريع در صورت كاشت زود هنگام خيلي سريعتر به مرحله زايشي وارد شده و لذا عملاٌ كشت قبل از موعد توصيه نمي شود.

تأمين مناسب آب جهت رشد گياه دوم در كشت متوالي و همچنين خرج لاروها از سيست ها ضروري است در پائيز خشك و سرد نمي توان كاهش آلودگي را انتظار داشت.

كاشت ارقام مقاوم ترب علوفه اي مانند Remorta علاوه بر اينكه باعث پوشش سبز زمين هاي آيش مي‌گردد در رابطه با مبارزه بيولوژيكي بر عليه نماتود نيز مؤثر خواهند بود. در صورتي كه مجوز كوددهي زمين هاي آيش وجود نداشته باشد مي توان از شبدر برسيم Trifolium alexandinum در كشت مخلوط با ترب علوفه اي جهت تأمين ازت استفاده نمود ولي هيچگاه نبايد در مخلوط از شبدر ايراني Trifium respinatum استفاده شود زيرا اين گياه باعث افزايش جمعيت نماتودها مي‌گردد.

قاعدتاٌ پس از زمستان تأمين آب با مشكل روبرو نخواهد شد و همچنين افزايش حرارت نيز به خروج لاروها كمك مي نمايد.

بر عكس خردل، ترب علوفه اي پس از برداشت مجدداٌ به ساقه خواهد رفت. اين حالت تا چه ميزاني مي‌تواند موجب كاهش جمعيت نماتودها گردد. موضوعي است كه پژوهشگران به بررسي آن مشغول هستند. نتايج تحقيقات گزارش شده هنوز پاسخ مشخصي براي سئوال فوق پيدا نكرده است البته در طول دوره خشك تابستان نبايستي موفقيت مبارزه را انتظار داشت.

در هنگام كاشت متوالي محصول تابستانه و همچنين در هنگام كاشت زمين هاي آيش بايستي توجه خاص به آماده سازي خاك، سبز شدن يكنواخت محصول و نفوذ مناسب ريشه در خاك نمود.

اين مسئله اهميت فراوان دارد كه تحريك خروج لاروها هنگامي عملي خواهد شد كه ارتباط نماتود با ريشه ها كاملاٌ حاصل گردد.

مبارزه بيولوژي بر عليه H. Schachtii با استفاده از سيستم كشت متوالي مزاياي فراواني همانند كود سبز را نيز به همراه خواهد داشت، با اضافه شدن مواد آلي موجودات زنده داخل خاك فعاليت بيشتري را نشان مي‌دهند. تراكم زياد چنين محصولاتي علفهاي هرز مزرعه را نيز كاهش مي‌دهند، عناصر غذائي با تركيبات آلي پيوند برقرار نموده و از شسته شدن آنها جلوگيري خواهد شد و از فرسايش خاك به علت بقاياي مالچ خردل جلوگيري مي‌شود.

در صورتيكه عوامل بالا رعايت شوند در آينده نيز استفاده از سيستم كشت متوالي يك روش اقتصادي و اكولوژيكي در جهت كاهش جمعيت نماتودها در تناوب هاي تنگ چغندر قند كاربرد داشته تا جمعيت نماتودها در زير آستانه خسارات باقي بماند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

اطلاعات ريز :‌ شهرستان چناران

رديف	اطلاعات درخواستي	تعداد	نام روستا
1	تعداد روستاهاي بررسي شده	88
2	بيشترين تعداد نمونه	179	مغان
3	بالاترين رقم سيست	311	كلاته سادو
4	بيشترين رقم ميانگين سيست	رضا آباد سرهنگ
5	بالاترين رقم حداكثر تخم و لارو	12000	بيرمشا
6	بيشترين رقم ميانگين تخم و لارو	زينگر
7	تعداد كل نمونه هاي منطقه	3053
8	ميانگين حداكثر تخم و لارو	852963
10	ميانگين تخم و لاروها ( آلودگي ) منطقه
11	بيشترين تعداد نمونه در آلودگي 0 تا 200	70	بيرمشا
12	بيشترين درصد نمونه در آلودگي 0 تا 200	100%	يزدان آباد
13	بيشترين تعداد نمونه در آلودگي 200 تا 700	50	مغان
14	بيشترين درصدنمونه درآلودگي 200 تا 700	50%	جوقان
15	بيشترين تعداد نمونه در آلودگي 700 تا 1200	31%	يارچوپان – گل خاتون
17	بيشترين تعداد نمونه در آلودگي بيش از 1200	55	حاجي آباد
18	بيشترين درصد نمونه در آلودگي بيش از 1200	61%	اوطان
19	تعداد نمونه در آلودگي 0 تا 200	1253
20	تعداد نمونه در آلودگي 200 تا 700	710
21	تعداد نمونه در آلودگي 700 تا 1200	400
22	تعداد نمونه در آلودگي بيش از 1200	690

 

 

 

 

 

 

نتيجه گيري و پيشنهادات :

نتايج بررسي جاري نشاندهند تحولي بزرگ در مبارزه و كنترل نماتد چغندقند مي باشد و در صورت پايداري مقاومت به نماتد در رقم توليد شده ، انقلابي جديد در كاهش اثرات منفي يكي از عوامل مهم محدود كننده عملكرد يعني نماتد چغندرقند محسوب مي گردد.

مهم ترين نتيجه اين بررسي كاهش شديد جمعيت نهائي نماتد در رقم نماكيل مي باشد به گونه اي كه جمعيت آلودگي در رقم نماكيل از 2326 به 960 عدد تخم و لارو در صد گرم خاك كاهش يافت در حاليكه جمعيت نهائي رقم ايراني تقريباً 5/2 برابر جمعيت اوليه گرديد.

با وجوديكه رقم نماكيل در آلودگي اوليه تقريباً 5/1 برابر رقم ايراني كشت شده بود (2368 در مقابل 1591 تخم و لارو) با اين وجود عملكرد ريشه و درصد قند رقم نماكيل بيش از رقم BR1 بود.

بطور كلي از نظر قند خالص رقم ايراني 64/20 درصد عملكرد كمتري نسبت به رقم نماكيل توليد نمود.

تنها موضوع قابل توجه، وجود حالت بدفرمي در رقم نماكيل مي باشد كه اثرات سوء برعملكرد مي گذارد . اميدواريم بذور توليدي آينده فاقد اين ژن ناخواسته و نامطلوب باشد .

براي نيل يه نتايج مطمئن تر و بررسي هاي دقيق تر موارد ذيل پيشنهاد مي گردد:

• توزيع سريعتر رقم در كارخانجات
• بررسي عملكرد رقم در آلودگيهاي مختلف در قالب طرح آماري
• كشت رقم در تاريخهاي مختلف
• بررسي روند تشكيل بدفرميها و اثرات آن بر عملكرد در رقم نماكيل

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع :

1. بيماري چغندرقند ، مولفان : پروفسور اي. دي. ويتني ، بي . اي . دونوس ، مترجمان : دكتر ابراهيم محمدي گل تپه ، مهندس بابك پاكدامن سردرود ، مهندس يونس رضايي دانش ، 1378 ، انتشارات تربيت مدرس .
2. باروئي ، شاپور ، نماتد چغندرقند و راههاي پيشگيري و مبارزه با آن ، سازمان ترويج كشاورزي ، 1387