مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

1- تمثیل عاشق بغداد34

2- تمثیل مرغ و گبر... 39

3- تمثیل عاشق که در حال مردن می­خندید... 43

4- تمثیل مدّعی عشق... 47

5- تمثیل عیسی (ع) و ابلیس ... 52

6- تمثیل وصیّت اسکندر . 56

7- تمثیل حکایت عمر(رض) و پسرش ... 59

8- تمثیل خر و وبای گاوی .. 62

9- تمثیل خلیل و جبرئیل ..... 65

10- تمثیل زن طوافگر .... 69

11- تمثیل علوی و عالم و حیز ..... 73

12- تمثیل حاتم و توکل زنش..................................................................................................... 77

13- تمثیل زنگی و آینه ............................................................................................................. 80

14- تمثیل پیل و شهر کوران ...................................................................................................... 83

15- تمثیل بقّال و گلخوار .......................................................................................................... 87

16- تمثیل مرغ و فخ ................................................................................................................ 90

17- تمثیل بلال و احد گفتنش..................................................................................................... 94

18- تمثیل لقمان و خواجه اش ................................................................................................... 97

19- تمثیل عاشق خفته ............................................................................................................. 101

20- تمثیل خلیفه و لیلی .......................................................................................................... 105

21- ایاز و پوستین .................................................................................................................. 109

22- تمثیل رابعه و مراقبه ......................................................................................................... 114

23- تمثیل سلطان و طفل هندو ................................................................................................ 117

24- تمثیل ایاز و جام .............................................................................................................. 121

25- تمثیل پیر چنگی................................................................................................................ 125

26- تمثیل عاشق که بر در معشوق زد........................................................................................ 129

27- تمثیل ستودن جاهلی، افلاطون را ....................................................................................... 132

28- تمثیل اعرابی و خلیفه ....................................................................................................... 135

29- تمثیل سلیمان (ع) وعزرائیل .............................................................................................. 140

30- تمثیل عیسی (ع) و اسم اعظم ............................................................................................ 143

31- تمثیل شبلی و جنون ......................................................................................................... 146

32- تمثیل صعوه و شعبی......................................................................................................... 148

33- تمثیل هَلوع ..................................................................................................................... 151

34- تمثیل محمود و خرقانی .................................................................................................... 154

35- تمثیل پشّه و سلیمان (ع) .................................................................................................. 156

36- تمثیل کنّاس و کوی عطاران .............................................................................................. 160

37- تمثیل طوطی و بازرگان .................................................................................................... 164

38- تمثیل شاگرد احول و استاد................................................................................................. 168

39- تمثیل کمپیر و باز.............................................................................................................. 171

40- تمثیل مهار شتر و موش .................................................................................................... 174

فصل دوم، بخش دوم 2-2

استثنائات ................................................................................................................................ 177

1- دیوانه و تگرگ .................................................................................................................. 178

2- غلام که در خود (آینه) نگریست ......................................................................................... 178

3- خم و بقراط........................................................................................................................ 179

4- دیوانه و غلامان عمید ......................................................................................................... 180

5- محمود و عاشقان ایاز.......................................................................................................... 181

فصل دوم، بخش سوم 2-3 ...................................................................................................... 182

خلاصه پایان نامه...................................................................................................................... 184

سبک و شیوه بیان سه شاعر در تمثیلات مشترک.......................................................................... 191

فهرست منابع .......................................................................................................................... 194

چکیده انگلیسی

درآمدی بر تمثیل

آنچه در بررسی تطبیقی و پژوهش حاضر، مدنظر قرار گرفته است نگاهی اجمالی است به مقوله ی تمثیل و مثل و نیز نوع و نحوه ی نگرش عرفای نامی ایران زمین در سده های پنجم الی هفتم - که دوره ی اوج و رونق تمثیلات عرفانی می باشد. تمثیل یا مثل بر جملات کوتاه حکمی و همچنین بر داستان های کوتاه (مثل حکایات گلستان) و یا بلند (مانند کلیله و دمنه) اطلاق می گردد.

در ادبیات غرب و به تبع آن در ادبیات فارسی فرقی میان آن دو قائل نشده اند. اما در اغلب فرهنگ های اصطلاحات ادبی جهان با اطلاق نام آلگوری (allegory) بر تمثیل، آن را به دو دسته فابل (fable) و پارابل (parable) تقسیم کرده اند.

تمثیل از سابقه ی بسیار طولانی و درخشانی برخوردار است و تقریباً همه ی ملل و اقوام از آن بهره جسته اند. نیز تمامی کتابهای آسمانی از جمله تورات، انجیل و خصوصاً قرآن مجید مقدار زیادی تمثیل در خود جای داده اند.

علاوه بر این به دلیل گرایش عامّه به آن، تأثیرگذاری بیشتر و عمیق قرآن در امر تعلیم و تربیت و نیز بعنوان روشی مؤثر و در عین حال کم خطر برای مبارزه با جوّ سانسور و اختناق بسیار ارزشمند است.

در کلّ آثار مورد نظر این پایان نامه که مشتمل بر شش مثنوی (مثنوی معنوی، حدیقه الحقیقه، منطق الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه و اسرارنامه) است، مجموعاً چهل و پنج اثر داستانی (تمثیل) با هم اشتراک دارند. علت اصلی اشتراک صورت ظاهر روایت است که در قهرمان داستان و موضوع تمثیلات مشهود و ملموس است و گاهی هم با اختلافی جزئی تقریباً عین هم هستند.

این تمثیلات را از نظر قهرمان، درونمایه، زبان و ساختار می توان به انواع مختلف دسته بندی کرد.

تمثیلات مشترک از دو دیدگاه مفاهیم عرفانی و عناصر داستانی در خور بحث و مقایسه است. از نظر مفاهیم عرفانی که غرض نهایی طرح تمثیل است، باید گفت این تمثیلات در اغلب موارد مفاهیم تخصصی عرفانی (مانند تضاد عشق و عقل، مرتبه فنا و ...) و در دیگر موارد مفاهیم عادی اخلاقی را که مبنای مفاهیم عرفانی است؛ دربر می­گیرد.

از نظر عناصر داستانی که نسبت به مفاهیم عرفانی فرعی تر می نماید، باید گفت که برخی از تمثیلات بسیاری از عناصر داستان نویسی امروزی را داراست. ولی در اغلب تمثیلات فقط به دو یا سه عنصر داستانی توجه شده است.

البته هدف اصلی، همانطور که یادآوری شد، نتیجه­ی تمثیل است. اگرچه علّت توجه به جنبه داستانی برای آن است که از حالت کسل کنندگی درآمده و فهم مفاهیم سنگین عرفانی بهتر قابل درک گردد.

نکته قابل توجّه این است که در بیان تمثیلات، هر یک از شعرا شیوه ی خاصی در پیش گرفته اند. به عنوان مثال شیوه ی عطّار نسبت به سنایی و مولانا ایجاز و تلخیص است و شیوه ی سنایی و مولانا اطناب و تفسیر. دیگر اینکه عطار برخلاف مولانا و سنایی که معمولاً به چندین مفهوم یا نتیجه می پردازند، به یک مفهوم یا نتیجه بسنده می کند.

از ویژگی های دیگر تمثیلات مشترک می توان به؛ رمزی نبودن همه تمثیل ها، تشریح و توصیف یک جنبه و کلّی گویی در مورد جنبه های دیگر آنها و مبتنی بودن بر گفتار، پرداختن به روایت با استفاده از زاویه دید سوم شخص (دید بیرونی) و ... اشاره کرد.

 

کلمات کلیدی موجود در این پایان نامه عبارتند از:
مَثل	تمثیل	رمز (سمبل) symbol	تمثیلات	تمثیلات مشترک

 

تمثیلات مشترک از دو دیدگاه مفاهیم عرفانی و عناصر داستانی در خور بحث و مقایسه است. از نظر مفاهیم عرفانی که غرض نهایی طرح تمثیل است، باید گفت این تمثیلات در اغلب موارد مفاهیم تخصّصی عرفانی (مانند تضادّ عشق و عقل، مرتبه فنا و ...) و در دیگر مفاهیم عادی اخلاقی را که مبنای مفاهیم عرفانی است، دربرمی گیرد.

لازم به توضیح است علاوه بر موارد یاد شده در خصوص تمثیلات مورد بحث این پایان نامه، تمثیلات مشترک از ویژگی های مشترک ذیل نیز برخوردارند:

الف- رمزی نبودن همه تمثیلات

ب- توصیف یک جنبه از مسائل اخلاقی و کلّی گویی در بقیه­ی موارد

ج- مبتنی بودن تمثیلات بر گفتار

د- حکایات از زاویه دید بیرونی (سوم شخص) بیان گردیده اند.

 

 

چکیده

در فصل اول ابتدا درباره تمثیل، سیر آن در نزد ملل و اقوام، رمز در تمثیل و ارزش و جایگاه ویژه تمثیل سخن رفته است.

فصل دوم، بخش اول شامل معرفی کلی تمثیلات شش مثنوی مورد نظر، تمثیلات مشترک، علت اشتراک و دسته بندی تمثیلات مشترک از نظر قهرمان، درونمایه، زبان و ساختار است؛ نیز در این بخش ابتدا چهل عنوان تمثیل (شامل هشتاد عدد تمثیل) ضمن آوردن مأخذ هر کدام، یک به یک از دو دیدگاه مفاهیم عرفانی و عناصر داستانی با هم مقایسه شده است.

در بخش دوم، پنج عنوان تمثیل که مشتمل بر پانزده عدد حکایت است به شیوه ایجاز و کلّی گویی، یک به یک و یا یک به دو و یا یک به چهار بررسی و مقایسه شده است.

در بخش سوم، ضمن آوردن خلاصه ای از کل پایان نامه، درباره سبک و شیوه بیان و مشترکات کلی تمثیلات بحث گردیده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کلّیات و تعاریف

1-1 بیان مسأله:

توجه و تدبّر و غور در این مهم که تمثیل یکی از بهترین و اثربخش ترین روشها برای ارشاد و القاء مفاهیم تربیتی و عقیدتی و ایدئولوژیکی جامعه بشری محسوب می شود و خداوند حکیم نیز در قرآن مجید، با علم بر ویژگی های روحی و اخلاقی آفریدۀ خویش (انسان) در جای جای سوره ها از روش تمثیل و مثل برای تعلیم و ارشاد نسل بشر، بهره جسته است و نیز با عنایت به خلق آثار بسیار گران سنگ و ذی قیمت توسّط عارفان صاحب ذوقی چون مولانا، عطار و سنایی در همین زمینه از یک طرف و وجود وجوه مشترک ملموس و قابل ملاحظه در بیان برخی از تمثیلات در آثار عرفای یاد شده از طرفی دیگر که گاه در نوع و نحوه بیان آن تمثیل ها و نوع نگرش و نهایتاً نتیجه گیری هر کدام از عارفان مذکور از تمثیل های مشترک، متفاوت می باشد. در این رساله مدّنظر اینجانب بوده بدینوسیله تمثیلات مشترک سه شاعر یاد شده پس از بیان ارزش تمثیل و دسته بندی آنها از نظر قهرمان، درونمایه، زبان و ساختار از دو دیدگاه مفاهیم و مضامین عرفانی و عناصر داستانی مورد مقایسه و بررسی قرار خواهد گرفت. در پایان ضمن بحث دربارۀ شیوه بیان و سبک سه شاعر و ویژگی های مشترک این تمثیلات تفاسیر و توضیحاتی آورده خواهد شد.

 

 

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به جایگاه و منزلت ویژه ادب منظوم عرفانی و سابقه درخشان آثار عرفانی در تاریخ ادبیات میهن عزیزمان، همچنین شخصیت برجسته و ممتاز پیشگامان و و طلایه داران عرصه ادب و عرفان، همچون سنایی غزنوی، عطار و مولانا، با لحاظ قرار دادن اینکه آثار علمی و نقد و بررسی های فراوانی در خصوص تمثیلات و سایر آثار سه عارف نامی مطروحه صورت گرفته، ضرورت ایجاب می نمود بُعدی از ابعاد آثار مذکور که همانا وجود قابل ملاحظۀ تمثیل های مشترک می باشد مورد بررسی، کنکاش و تطبیق قرار گیرد تا افق اندیشۀ هر یک از شعرای یاد شده بیشتر مورد و تفحّص قرار گیرد.

1-3- اهداف تحقیق:

الف) یادآوری ارزش و قابلیت تمثیل در بیان یک یا چند مفهوم عرفانی یا اخلاقی

ب) بررسی تطبیقی تمثیلات مشترک شش اثر منظوم عرفانی که جزو شاهکارهای ادب پارسی محسوب می شوند. همچنین پرداختن به علّت اشتراک آنها از دو دیدگاه مفاهیم عرفانی و عناصر داستانی.

ج) تبیین نتیجه مورد نظر هر یک از شاعران مورد بحث که با طرح تمثیل ها و حکایاتی مشترک، منظور و هدفی خاصّ را دنبال می کنند.

1-4- سؤالات تحقیق:

الف) چه مقدار از تمثیلات آثار منظوم مورد بحث، مشترک هستند و علّت اشتراک آنها کدامند؟

ب) آیا موضوع و قهرمان تمثیل نیز در هر یک از حکایات و تمثیلات مشترک، یکسان می باشد؟

ج) علت استفاده از تمثیل و مثل در متون عرفانی و ادبی چیست؟

د) نتیجه ای که هر یک از شعرا از یک تمثیل مشترک اتّخاذ نموده اند چه تفاوتی دارد؟

 

 

1-5- پیشینۀ تحقیق

همانطور که پیش تر اشاره شد، درباره تمثیلات عرفانی، بررسی و نقدهای صورت گرفته است اما این رساله از دو نظر یعنی شیوه کار و نیز کمّیّت آن با بقیه فرق دارد. بعنوان مثال شاید درباره تمثیلات یک شاعر بحثی شده باشد و یا اینکه در مورد چند تمثیل بحث هایی مطرح گردیده باشد، اما اینکه تمامی تمثیلات مشترک سنایی، عطّار و مولانا از دو جنبه مفاهیم عرفانی و عناصر داستانی مورد بحث و بررسی قرار گیرد، سابقه ندارد.

1-6- روش انجام تحقیق:

ابتدا با مراجعه به کتابهای مثنوی، حدیقه و آثار عطار، حکایات و تمثیل هایی که به طور مشترک در این آثار وجود داشت، شناسایی گردید و بر روی فیش های تحقیق با ذکر شناسنامه و آدرس دقیق مطلب نوشته شد، و سپس با بهره گیری از منابع و مآخذ مرتبط با موضوع تحقیق و رسالات و مقالاتی که در خصوص تمثیلات این سه شاعر و عارف نامی خلق گردیده اند، جهت پربار تر شدن پایان نامه مورد استفاده و خوشه چینی قرار گرفت. پس از بررسی و مطالعه تمثیلات شاعران مورد تحقیق و با بهره گیری از مقالات و کتبی که به بررسی تطبیقی مشترک این سه عارف نامی کشورمان پرداخته اند فیش برداری گردید و جداول مربوطه تنظیم شد سپس خلاصه­ی تمثیل هر شاعر در چند سطر توضیح داده شد و نیز به منابع و مآخذ هر تمثیل که هر یک از شعرا از آن ها بهره جسته اند و همینطور مفاهیم عرفانی هر تمثیل و نهایتاً درباره سبک و شیوه بیان داستان و فنّ داستان نویسی هر شاعر مورد بحث و تحقیق قرار گرفت تا مقایسه­ای گویا و بسیط در خصوص تمثیلات مشترک به عمل آمده باشد و نگرش و دیدگاه هر یک از عرفا (سنایی، عطار و مولانا) و نوع برداشت و استنباط هر کدام از تمثیلات مذکور و نتیجه ای که در نهایت منظور نظر ایشان بوده به تفصیل بیان گردید.

 

فصل اول   کلیاتی درباره تمثیل و مثل

 

 

 

 

 

 

تمثیل:

تمثیل در لغت به معنای: «مثل آوردن»، «نگاشتن پیکر»؛ «تصویر کردن چیزی»، «عقوبت کردن»، «مُثله کردن برای سیاست و تنبیه»؛ «داستان، افسانه، کنایه، تقلید و درآوردن تشبیه» است. (علی اکبر دهخدا، لغت نامه)

با توجه بر این که یکی از معانی تمثیل، مثل آوردن است و نیز چون گاهی تمثیل و مَثَل به صورت مترادف و با هم مختلط می شوند، ابتدا به توضیح و تشریح مَثل می پردازیم سپس معنای واقعی و جامع تمثیل را مشخص می کنیم.

مَثل در لغت به معنی شبیه، مانند، حدیث، روایت، برهان و مِثل است. (بند ریگی، ترجمه منجدالطّلّاب، 1374: ذیل کلمه مَثَل)

«کلمه ی «مَثل» در هشتاد آیه و کلمه ی مِثل در هشتاد و یک آیه در قرآن مجید آمده است و شکل جمع هر دو کلمه، اَمثال می باشد.

همچنین کلمه ی مَثَل در قرآن کریم در معانی متفاوت ذیل استعمال شده است:

الف) به معنی «حکایت تمثیلی» (پرابل) شاهد= «وَاضرِب لَهُم مثلاً رَجُلَین ...» «(ای رسول ما حکایت) دو مرد (یکی مؤمن و یکی کافر) را برای امت مثل بیاور که ...)» (س18/آیه 32)

ب) به معنی داستان های گذشته در تواریخ ایّام ماضیه به اعتبار آنکه محل تأمّل و عبرت باشند. شاهد= «وَ لمّا یأتِکُم مَثَلُ الّذینَ خَلَوا مِن قَبلِکُم...» (س/آ؛ 2/214) (خیال نکنید به بهشت داخل می شوید بدون تحمّل سختی­ها که پیش از شما بر گذشتگان آمد...)

ج) به معنی «شبیه»؛ شاهد= «وَ إذا بُشِّرَ أحَدُهُم بِما ضَربَ لُلرّحمن مَثلاً...» (43/17) ( و حال آنکه به هر کدام از مشرکان دختری که به خدا نسبت دادند مژده دهند...)» (حکمت، امثال قرآن، 1361: 118 ، به نقل از المعجمُ المفهوس الفاظ قرآن، بدون ترجمه فارسی)