مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فرقه‏ى قدريّه. 1

تاريخ پيدايش و رهبران.. 1

قدريّه و امويان.. 2

صواب و خطاى قدريّه. 2

تاريخ ظهور و مؤسس مذهب معتزله. 3

روش فكرى معتزله. 4

معتزله‏ى بصره و بغداد. 5

اصول مذهب معتزله. 5

١ ـ اصل توحيد.. 6

٢ ـ اصل عدل.. 7

٣ ـ وعد و وعيد.. 7

٤ ـ المنزلة بين المنزلتين.. 8

٥ ـ امر به معروف و نهى از منكر. 8

تحولات تاريخى در مذهب معتزله. 9

الف: عصر امويان.. 9

ب : عصر عباسيان.. 10

دوره‏ى اقتدار معتزله. 11

تلخ ترين دوره‏ى معتزله. 11

معتزله، پس از قرن سوم. 12

تجديد حيات معتزله. 13

فرقه‏ى مرجئه. 14

موضوع بحث و تاريخ پيدايش.... 15

اصطلاحى ديگر. 15

خطاى مرجئه. 16

إرجاء، اخلاق و سياست.... 16

فِرَق خوارج.. 17

تاريخ و علل پيدايش.... 17

فرقه‏هاى خوارج.. 19

فرقه‏ى اباضيّه. 19

مؤسس مذهب أباضيه. 20

تطورات تاريخى.. 20

عقايد كلامى أباضيّه. 21

جهميّه. 22

١ ـ جبرگرايى مطلق.. 22

٢ ـ ايمان و معرفت.... 23

٣ ـ صفات خداوند و تعطيل.. 23

٤ ـ حدوث علم الهى.. 24

٥ ـ فناى بهشت و دوزخ.. 25

ضراريّه، نجّاريه و كرّاميّه. 26

١ ـ ضراريّه. 26

٢ ـ نجّاريّه. 26

٣ ـ كرّاميه:27

تجسيم و تشبيه. 27

قيام حوادث به خداوند.. 28

كرّاميه و مذاهب كلامى ديگر. 28

مذاهب و فرق اسلامى

فرقه‏ى قدريّه

محور بحث نزد اين فرقه افعال اختيارى انسان ـ خصوصاً كارهاى نارواى او ـ بود. آنان فكر مى‏كردند كه اعتقاد به قدر پيشين الهى در افعال اختيارى انسان، با مختار و مريد بودن او در انجام اين كارها سازگار نيست، و در اين صورت تكليف و مجازات افراد خطا كار عادلانه نخواهد بود. و از طرف ديگر هرگاه افعال انسان متعلَّق قدر و قضاى الهى باشد، كارهاى نارواى او به خدا نسبت داده خواهد شد، و اين امر با تنزّه و پيراستگى خداوند از قبايح و ناروايى‏ها منافات دارد.

از آنچه گفته شد، سه نكته به‏دست مى‏آيد:

الف: مسأله‏ى مورد بحث نزد قدريّه، افعال اختيارى انسان، و قدر پيشين خداوند بود.

ب: عقيده‏ى آنان اين بود كه افعال اختيارى انسان از دايره‏ى قدر پيشين الهى بيرون است، لذا «قدريّه» به معنى نافيان قدر الهى در كارهاى اختيارى بشر است.

ج: انگيزه‏ى آنان از ابراز اين عقيده دفاع از اختيار انسان و عدل الهى بود.

تاريخ پيدايش و رهبران

قدريه يكى از كهن‏ترين فِرَق كلامى است كه در جهان اسلام پديد آمد. تاريخ دقيق ظهور آنان روشن نيست، ولى قدر مسلّم اين است كه در نيمه‏ى دوم قرن نخست هجرى اين فرقه مطرح بوده و فعاليت داشته است،(١) زيرا نويسندگان ملل و نحل از مَعْبد جُهَنى به عنوان يكى از پيشتازان قدريه ياد مى‏كنند. و تاريخ وفات او را هشتاد هجرى نگاشته‏اند، وى به دست عبدالملك مروان يا حجاج به قتل رسيد.

از ديگر رهبران و مروّجان انديشه‏ى قدرى غَيَلان دمشقى است. وى در سال ١١٢ ه. به دست هشام بن عبد الملك كشته شد، و سومين پيشواى قدريّه جَعد بن درهم است كه در سال ١٢٤ ه به دست خالد بن عبداللّه‏ قسرى به قتل رسيد.

بغدادى در اين باره گفته است:

«ثمّ حدث في زمان المتأخرين من الصحابة خلاف القدرية في القدر والاستطاعة من معبد الجهني و غيلان الدمشقي و الجعد بن درهم...».(٢)

شهرستانى نيز تاريخ پيدايش قدريه را عصر متأخرين صحابه دانسته، و از معبد جهنى و غيلان دمشقى و يونس اسوارى به عنوان پيشوايان قدريه ياد كرده است.(٣)

از روايتى كه طبرسى در كتاب احتجاج نقل كرده به دست مى‏آيد كه حسن بصرى (متوفّاى ١١٠ ه) نيز از طرفداران انديشه‏ى قدر بوده است، زيرا در آن روايت آمده است كه حسن بصرى به ملاقات امام باقر عليه‏السلام رفت، امام به او فرمود: «شنيده‏ام تو بر اين عقيده‏اى كه خداوند افعال بندگان را به آنان واگذار كرده است». آنگاه او را از چنين عقيده‏اى بر حذر داشت و فرمود: «ايّاك أن تقول بالتفويض...».(٤)

١ ـ مقصود اين نيست كه قبل از آن انديشه‏ى قدريّه در بين مسلمانان وجود نداشته است، بلكه مقصود اين است كه اين عقيده به صورت يك فرقه‏ى خاص قبل از اين وجود نداشت.

٢ ـ الفرق بين الفرق، ص ١٨-١٩.

٣ ـ الملل و النحل، ج١، ص ٣٠.

٤ ـ الاحتجاج، ص ٣٢٦.

قدريّه و امويان

رابطه‏ى قدريه با حاكمان اموى رابطه‏اى قهرآميز و خصمانه بود، و اين بدان جهت بود كه امويان معمولاً قضا و قدر الهى را به گونه‏اى تفسير مى‏كردند كه مستلزم مجبوربودن انسان در افعال خود بود. آنان با چنين تفسير جبرآميزى از قضا و قدر الهى ـ كه متأسفانه عوام پسند نيز بود ـ سياست‏هاى استبدادى خود را توجيه مى‏كردند. به نقل ابن قتيبه (متوفّاى ٢٧٦ ه. ) هنگامى كه معاويه، با تطميع و تهديد، گروهى از مهاجران و انصار را به بيعت با يزيد وادار كرد، و مورد اعتراض عايشه واقع شد، در پاسخ گفت: «انّ امر يزيد قضاء من القضاء».(٢) ديگر حاكمان اموى نيز اين روش معاويه را به‏كار مى‏بردند، چنان‏كه ابو على جبّايى گفته است: «اولين كسى (از حكّام اموى) كه از عقيده‏ى جبر طرفدارى كرد معاويه بود. وى همه‏ى كارهاى خود را به قضا و قدر الهى مستند مى‏كرد و بدين وسيله در برابر مخالفان عذر مى‏خواست. پس از وى اين انديشه در ميان زمامداران اموى رواج يافت.(٣)

١ ـ امالى السيد المرتضى، ج١، ص ١٠٦.

٢ ـ الامامة و السياسة، ج١، ص ١٥٨، ١٦١.

٣ ـ المغنى، قاضى عبد الجبار، ج٨، ص ٤.

صواب و خطاى قدريّه

قدريّه در مخالفت با عقيده‏ى جبر و دفاع از اختيار انسان و عدل الهى بر صواب بودند، ولى در روشى كه انتخاب كرده بودند، يعنى انكار قدر الهى در افعال انسان، بر خطا بودند؛ چرا كه لازمه‏اش اين است كه انسان در انجام كارهاى خود مستقل از مشيت و قدر خداوند عمل كند، كه با اصل توحيد در خالقيت و تدبير منافات دارد. و به عبارت ديگر: دايره‏ى سلطنت و قدرت الهى را محدود مى‏سازد، و به نوعى ثنويت و شرك در مقام خلق و تدبير مى‏انجامد. اين نقد بر قدريه در روايات ائمه‏ى اهل بيت عليهم‏السلام وارد شده است كه برخى را يادآور مى‏شويم:

١ ـ شيخ صدوق در كتاب ثواب الاعمال از امام على عليه‏السلام روايت كرده كه فرمود:

لكلّ امّة مجوس، و مجوس هذه الأمة الذين يقولون لا قدر.(١)

٢ ـ امام باقر عليه‏السلام به حسن بصرى فرمود:

إيّاك ان تقول بالتفويض، فان اللّه عزّ و جلّ لم يفوّض الأمر الى خلقه و هنا منه و ضعفا....(٢)

٣ـ از امام رضا عليه‏السلام روايت شده كه فرمود:

مساكين القدريّة ارادوا ان يصفوا اللّه عزّ و جلّ بعدله فأخرجوه من قدرته و سلطانه.(٣)

١ ـ بحار الانوار، ج٥، ص ١٢٠، روايت ٥٨، به نقل از ثواب الاعمال.

٢ ـ الاحتجاج، ص ٣٢٦.

٣ ـ بحار الانوار، ج٥، ص٥٤.

* * *

در پايان اين بحث چند نكته را يادآور مى‏شويم:

١ ـ در مكتب اهل بيت عليهم‏السلام عقيده‏ى جبر و تفويض هر دو باطل است، و عقيده‏ى صحيح همان اختيار است كه از طريق «امر بين‏الامرين» تفسير شده است.

٢ ـ از ديدگاه اهل بيت عليهم‏السلام عموميت قدرت و خالقيت خداوند مستلزم استناد قبايح افعال انسان‏ها به خدا نيست؛ زيرا در اين جا بايد ميان قدر و مشيت تكوينى، و قدر و مشيت تشريعى فرق گذاشت.

٣ ـ در مكتب اهل بيت عليهم‏السلام هم عقيده‏ى نافيان قدر به عقيده‏ى مجوس تشبيه شده است، و هم عقيده‏ى معتقدان به جبر؛ نافيان از آن جهت كه انسان را فاعل مستقل كارهاى خود مى‏دانستند و لازمه‏ى آن اعتقاد به دو آفريدگار است (خدا و انسان) مانند مجوس كه به دو مبدأ (يزدان و اهريمن) عقيده داشتند، تشبيه شده‏اند. و جبرگرايان از آن جهت به‏سان مجوس شمرده شده‏اند كه آنان نكاح با مادران و دختران را جايز مى‏دانستند، و آن را به خدا نسبت مى‏دادند، و اينان نيز افعال نارواى بشر را به خداوند نسبت مى‏دادند.

٤ ـ قدريّه، چون با بنى اميه روشى سازش‏ناپذير و ماجراجويانه داشتند، چندان دوام نياوردند، ولى نظريه‏ى آنان درباره‏ى قدر مورد قبول معتزله قرار گرفت و ادامه يافت.

تاريخ ظهور و مؤسس مذهب معتزله

اين مذهب در اوايل قرن دوم هجرى توسط واصل بن عطا (٨٠-١٣١) پديد آمد، در آن زمان مسأله‏ى مرتكبان گناه و حكم دنيوى و اخروى آنان مورد بحث جدّى قرار داشت. خوارج آنان را كافر و مشرك دانسته و معتقد بودند اگر بدون توبه از دنيا بروند محكوم به عذاب ابدى خواهند بود، اما اكثريت امت آنان را مؤمن فاسق مى‏دانستند، و حسن بصرى آنها را منافق مى‏دانست.

در چنين شرايطى، واصل‏بن عطا كه از شاگردان حسن بصرى بود، رأى جديدى را ابراز نموده، گفت: ايمان اسم مدح بوده و عبارت است از مجموعه‏اى از خصال و صفات پسنديده، و مرتكبان كباير فاقد برخى از آن صفاتند، فسق نيز اسم ذمّ است، لذا فاسقان را نمى‏توان مؤمن ناميد. و از طرفى، چون به توحيد اقرار داشته و برخى از صفات حميده را نيز دارا هستند، نمى‏توان آنان را مشرك و كافر ناميد. و در نتيجه بايد گفت: فسق حد وسط ميان ايمان و كفر بوده و مرتكبان كباير نه مؤمنند و نه كافر، ولى از آنجا كه در قيامت، انسان‏ها دو گروه بيش نيستند، گروهى اهل بهشت و گروهى اهل دوزخ: «فريق فى الجنة و فريق فى السعير»(١) و بهشت نيز جايگاه مؤمنان و صالحان است.

١ ـ شورى / ٧.

بنابراين اگر فاسقان بدون توبه از دنيا بروند اهل دوزخ و مخلّد در آنند، اين نظريه به عنوان «منزلة بين المنزلتين» شهرت يافت.(١)

وجه تسميه‏ى معتزله

درباره‏ى وجه تسميه‏ى آنان به معتزله گفته شده است: چون واصل بن‏عطا و پيروان او پس از ابراز اين نظريه، از مجلس درس حسن بصرى كناره گرفتند، به اين نام شهرت يافتند. در اين باره وجوه ديگرى نيز گفته شده است كه يادآورى آن در اين‏جا فايده‏ى چندانى ندارد.(٢) ولى نكته‏ى لازم به ذكر اين است كه به گفته‏ى شيخ مفيد، لقب اعتزال و معتزله كاملاً بى‏سابقه بوده و قبل از آن، فرد يا گروهى به اين اسم خوانده نمى‏شدند.(٣) و حال آن‏كه مؤلف فرق الشيعة (حسن بن موسى نوبختى از علماى اماميه در قرن سوم هجرى) تصريح نموده است كه لقب معتزله، اولين بار درباره‏ى كسانى به‏كار رفت كه پس از قتل عثمان با على عليه‏السلام بيعت كردند، ولى از صحنه‏هاى جنگ كناره‏گيرى كرده، بر له يا عليه امام، وارد پيكار نشدند و از آن جمله مى‏توان عبداللّه‏بن‏عمر، سعدبن ابى وقاص، محمدبن مسلمه‏انصارى را نام برد. وى سپس افزوده است: اين گروه، اسلاف معتزلى‏هاى پس از خود به‏شمار مى‏روند.(٤)

جمع ميان اين دو قول اين است كه بگوييم: اعتزال مورد نظر شيخ مفيد، اعتزال كلامى است و چنين اعتزالى قبل از ظهور واصل‏بن عطا، سابقه نداشته است. ولى اعتزال مورد نظر نوبختى، اعتزال سياسى است كه در زمان على عليه‏السلام پديدار گشت و با توجه به اين‏كه واصل درباره‏ى جنگ جمل‏نير براين عقيده بود كه يكى از دو گروه برخطا بودند،(٥) مى‏توان گفت: وى علاوه براعتزال كلامى، اعتزال سياسى نيز داشت، و از اين نظر، سخن نوبختى درباره‏ى او و هوادارانش درست خواهد بود.

١ ـ امالى، سيدمرتضى، ج ١، ص ١١٥؛ شرح الاصول الخمسة، قاضى عبدالجبار، ص ١٣٨ ـ ١٣٩؛ الفرق بين الفرق، عبدالقاهر بغدادى، ص ١١٨؛ الملل و النحل، شهرستانى، ج ١، ص ٤٨.

٢ ـ ر. ك: ملل و نحل، جعفر سبحانى، ج ٣، ص ١٥٥-١٦٣.

٣ ـ اوائل المقالات، طبع دوم ، ص ٤٣ ـ ٤٤.

٤ ـ فرق الشيعة، ص ٢٤.

٥ ـ الفرق بين الفرق، ص ١١٩، به گفته‏ى شهرستانى وى درباره‏ى جنگ صفين نيز بر همين عقيده بود. ملل و نحل، ج ١، ص ٤٩.

روش فكرى معتزله

معتزله در بحث‏هاى كلامى و نيز تفسير آيات قرآن، از عقل و تفكر عقلانى استفاده مى‏كردند، و هرگاه نتايج استدلال‏هاى عقلى آنان با ظواهر دينى مخالفت داشت، دست به تأويل ظواهر زده و بدين وسيله ميان عقل و دين ايجاد هماهنگى مى‏كردند. فيلسوفان اسلامى نيز از همين روش پيروى مى‏كنند، با اين تفاوت كه معتزله غالبا از تفكر جدلى بهره مى‏گرفتند، ولى فيلسوفان اسلامى از تفكر برهانى.

اقبال لاهورى، در توصيف آنان چنين گفته است:

«در اوايل سده‏ى دوم هجرى، واصل‏بن‏عطا شاگرد حسن بصرى كه يكى از علماى نامدار كلام بود، آيين معتزله را كه همانا نظام خردگرايى عالم اسلام است، بنياد نهاد ... حكيمان اعتزالى، با استدلال جدلى دقيقى كه از جمله امتيازات آنان نسبت به مسملين قشرى بود، موضوع توحيد را طرح كردند ... ».(١)

١ ـ سير فلسفه در ايران، ص ٤٤ ـ ٤٥.

احمد امين نيز روش آنان را چنين وصف كرده است:

«آنان به‏سان ديگران به ايمان اجمالى به متشابهات اكتفا نكردند و آيات يك موضوع را ـ كه احيانا نوعى اختلاف در آنها به نظر مى‏آمد ـ جمع كردند، مانند آيات جبر و اختيار و تجسيم و تنزيه، و به داورى عقل روى آوردند و در نتيجه در هر مسأله به رأى و نظرى دست يافتند؛ آنگاه به آياتى كه به ظاهر مخالف با آن رأى بود، بازگشته، آنها را تأويل كردند. در نتيجه، تأويل از مهم‏ترين نمودارهاى روش متكلمان معتزلى و بارزترين وجه امتياز روش آنان با سلف بود، و از جمله عوامل مؤثر در گرايش آنان به روش عقلى، درگيرى و جدال كلامى آنان با علماى اهل كتاب و بت‏پرستان بود، زيرا در بحث با آنان استناد به قرآن و حديث نافع و ناجح نبود، بلكه مى‏بايست به قضاياى مورد قبول همه‏ى عقول بشرى استناد كنند و در نتيجه به روش فلسفى (تفكر عقلانى) روى آوردند».(١)

محقق لاهيجى نيز در تعريف روش معتزله گفته است: