مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمـه. 1

تعاريف مرتبط با خطرات مواد شيميايي.. 3

راه­هاي تماس مواد سمي و ورود آنها به بدن.. 4

استفاده و ایمنی مواد شیمیائی در آزمایشگاه. 8

مسئولیت ها در برابر محافظت از مواد شیمیایی.. 9

برچسب نام ماده شیمیایی :12

دستورالعمل های اجرایی استاندارد (SOPs). 14

نکات قابل توجه در ارتباط با مواد شیمیایی.. 14

راهنمای ایمنی کار با مواد شیمیایی.. 20

تجهیزات ایمنی فردی (PPE) Personal Protective Equipment. 22

ریختن مواد شیمیایی در آزمایشگاه. 24

پسماندهای شیمیایی.. 25

مواد شیمیایی تولیدشده در آزمایشگاه. 26

نظافت و نظم در آزمایشگاه. 27

خوردن و آشامیدن در آزمایشگاه. 28

مخاطرات فیزیکی.. 28

الف

مواد خورنده. 30

مواد اکسیدکننده. 31

مواد واکنش پذیر با آب... 32

مواد آتشگیر (Pyrophoric Materials). 34

گازهای آتشگیر. 36

موادی که تولید پراکسید می کنند.. 37

مایعات و گازهای سرمازا(Cryogenic). 39

مواد منفجر شونده. 40

سموم ‹‹Poisons››42

سیلندرهای گاز فشرده. 42

مواد شیمیایی خیلی خطرناک Highly Hazardous Substances. 44

بيماريهاي ناشي از عوامل شيميايي.. 49

منابع. 52

ب

ایمنی و بهداشت کار با مواد شیمیایی Chemical Safety

 

مقدمـه

شيمي به عنوان يك دانش پايه ، ساير رشته‏هاي علوم پايه (به­جز رياضي) و طيف وسيعي از ساير علوم تجربي و نيز علوم كاربردي را از خود متأثر كرده است و امروزه به درستي مي‏توان ادعا كرد كه رشد دانش بشري، فن آوري ، صنعت، رفاه، امور نظامي و … در هر جامعه‏اي بدون علم شيمي مقدور نمي‌باشد. اختصاص يافتن بيش از37 درصد مقالات علوم محض در جهان به رشته شيمي اين دانش را به عنوان نخستين رتبه در ميان ساير علوم پايه قرار مي‏دهد.

شيمي در بعد كاربردي، گستره وسيعي از صنايع مولد كالاهاي مصرفي، غير مصرفي و پژوهشي در جهان را پوشش مي‏دهد كه جايگاه منحصر به فرد اين دانش را در حيطه صنعت نشان مي‏دهد. به عنوان نمونه در سال 2000 ميلادي شركت‏هاي نفتي و شيميايي جهان با حدود 3300 ميليارد دلار فروش فرآورده­هاي شيميايي نخستين رتبه در ميان صنايع دنيـــا را به خود اختصاص دادند.

با تمام اين اوصاف، شيمي دانشي است كه داراي جنبه‌هاي خوب، بد و حتي زشت و ناپسند مي‌باشد. جنبه‌هاي خوب و مثبت اين دانش در زمينه‌هاي گوناگون زندگي امروز نظير بالابردن كيفيت زندگي با به‌كارگيري انواع فرآورده‌هاي شيميايي آشكار است. جنبه‌هاي بد اين دانش را مي‌توان در افزايش بار آلودگي منابع آب، خاك و هوا دانست و جنبه‌هاي زشت اين دانش در توليد و ساخت انواع سلاح‌هاي شيميايي، تركيبات مخدر و ياري در توسعه و ساخت انواع تسليحات كشتار جمعي هسته‌اي و ميكروبي تجلي مي‌يابد.

 

مقدار و تنوع مواد شيميايي بسيار زياد است (بيش از 5 ميليون تركيب آلي طبيعي يا سنتزي) و هر روز بنا به نياز يا برحسب پژوهش­ها و اكتشاف­هاي جديد اين تعداد افزايش مي‌يابد. در نتيجه طرز كار و آشنا شدن با خطرهايي كه از لحاظ ايمني ممكن است اين مواد به وجود آورند امري ضروري است. كساني كه با مواد شيميايي سروكار دارند بايد بدانند كه چه خطرهايي از سوي مواد متوجه آنهاست و چگونه از نظر ايمني، خود را در مقابل آنها مصون نگهدارند. همواره از سوي كارخانه‌هاي بزرگ توليدكننده‌ي اين مواد و شركت­هاي بيمه توصيه‌ها و استانداردهايي ارائه شده است كه بايد كاملاً از سوي افراد رعايت و بدون اطلاع قبلي از كار با آنها خودداري شود. آگاهي از خطرهاي ناشي از مواد شيميايي و آگاه‌سازي ديگران از آن بسيار مهم است. جهت تحقق اين هدف سالهاست از سوي كشورهاي صنعتي دنيا، به ويژه آنهايي كه از لحاظ توليد مواد شيميايي بسيار پيشرفته‌اند براي كارخانه‌هاي توليد‌كننده‌ي مواد شيميايي نشانه‌هاي استانداردي مشخص كرده‌اند كه روي ظرف­هاي محتوي مواد شيميايي نصب مي‌شوند. اين نشانه‌ها نشان مي‌دهد كه اين مواد چه خواصي دارند و چگونه بايد با آن كار كرد. آموزش و نيز مطالعه خطرات ناشي از مواد شيميايي براي تمام كساني كه به نوعي با مواد شيميايي سرو كار دارند امري بسيار ضروري است. هرگز نبايد فراموش شود كه كار درست همراه با ايمني است. از ميان راه­هاي گوناگون ورود مواد سمي به بدن، تماس پوستي(Skin Contact) بيشترين صدمات حرفه­اي را در بر دارد. جذب مواد سمي از طريق استنشاق در مقام دوم قرار دارد. ورود مواد سمي از دهان يا بلعيدن به جز موارد ويژه ، از احتمال كمتري برخوردار است. به همين دليل است كه بيشتر تجهيزات حفاظت فردي يا (Individual Protection Equipment) شامل دستكش مناسب، لباس و كفش محافظ، صورت پوش و يا عينك ايمني و نيز ماسك­هاي گوناگون تنفسي است. آنچه در كار با مواد شيميايي در مقياس­ها و مكان­هاي مختلف لازم و ضروري است به­كارگيري مناسب و به موقع از اين تجهيزات مي­باشد.

 

تعاريف مرتبط با خطرات مواد شيميايي

1) عوامل شيميايي سمي(Toxic Chemical Agent): آن دسته از مواد و يا تركيبات شيميايي را كه در صورت انتشار مناسب و تاثير شيميايي منجر به مرگ، آسيب و ناتواني در انسان و حيوان و يا از بين رفتن گياه‌هان ‏شوند، عوامل شيميايي يا Chemical Agents ناميده مي‏شوند.

2) Toxicodynamic: اين واژه اثرات سم بر بدن موجودات زنده را بيان مي‏دارد.

3)Toxicokinetic: اين واژه واكنش بدن موجود زنده بر سم جذب شده را بيان مي‏دارد.

4) مسموميت(Poisoning): منظور از مسموميت به هم خوردن تعادل فيزيكي، فيزيولوژيكي و رواني موجود زنده در اثر تماس با ماده خارجي سمي مي‏‎باشد كه به دو صورت حاد و مزمن تقسيم مي‏شود.

5) غلظت ماده شيميايي: مقدار ماده شيميايي در واحد حجم هوا يا مايع غلظت مي‏باشد و برحسبmg/m3 يا µg/m3 و يا براي آب برحسبppm , ppb بيان مي‏شود.

6) Dose: حاصل‌ضرب ميزان جذب ماده شيميايي(غلظت) توسط بدن موجود زنده در واحد زمان مي‌باشد و واحد آن mg/m3.min يا µg/m3.min مي‏باشد.

9) دُز متوسط كشنده(Lethal Dose 50) يا LD50 : مقداري از ماده شيميايي كه بتواند نيمي از افراد بدون حفاظ را طي 24 ساعت از بين ببرد.(كميتي براي سنجش سميت حشره‏كش‏ها است و عبارت از مقدار كافي سم براي كشتن جانوران طي 24 ساعت مي‌باشد. اين عبارت به صورت mg عامل شيميايي بر kg وزن موجود زنده بيان مي­شود.)

10) LCt : ( Lethal Concentration ) حاصل‌ضرب غلظت(C) يك گاز و زمان مجاورت(t) كه 50 درصد نفراتي را كه در معرض آن قرار گرفته‏اند مي‏كشد.

11) :ECt ( Effective Concentration ) حاصل‌ضرب غلظت(C) يك گاز و زمان مجاورت(t) كه 50 درصد نفراتي را كه در معرض آن قرار گرفته‏اند تحت تاثير قرار داده و به عبارتي ناتوان مي‏كند.

12)حد آستانه(Threshold Limit Value) يا T.L.V: اين عبارت حد آستانه مقدار غلظت مجاز مواد سمي برحسب ميلي‌گرم بر متر مكعب هوا(mg/m3) را بيان مي‏كند.

13) بيشينه غلظت مجاز مواد سمي(M.A.C) يا Maximum Allowable Concentration اين عبارت به حداكثر غلظت مجاز مواد سمي برحسب mg/m3 اطلاق مي‏گردد.

 

راه­هاي تماس مواد سمي و ورود آنها به بدن

از ميان راه­هاي مختلفي كه بدن در معرض مواد سمي قرار مي­گيرد، تماس پوستي از لحاظ كثرت صدمات حرفه­اي مقام اول را دارد. جذب از طريق استنشاق در مقام دوم است، در حالي كه جذب از راه دهان عموماً اهميت كمتري دارد، مگر آنكه به صورت جزئي در آيد كه از طريق استنشاق وارد بدن مي­شود يا آنكه ماده سمي خاصي در ميان باشد. روشن است كه بعضي از مواد از راه­هاي چندگانه­اي مي­توانند به بدن وارد شوند.

تماس پوستي (Skin Contact)

هنگام تماس ماده سمي با پوست، چهار حالت امكان پذير است:

1- پوست و لايه پيوسته به آن كه حاوي غده­هاي ليپيدي و عرق است به صورت مانع مستحكمي عمل مي­كنند و ماده سمي نمي­تواند آنها را در هم بريزد، آسيب بزند يا در آنها نفوذ كند.

2- ممكن است ماده سمي با سطوح پوستي واكنش داده موجب سوزش و خارش مقدماتي شود.

3- ممكن است ماده سمي در پوست­ نفوذ كند و با پروتئين بافت­ها جفت و جور شده موجب حساسيت پوست شود.

4- ممكن است ماده از مسير غده­هاي چربي از پوست نفوذ كند، وارد جريان خون شود و به صورت سمي براي بدن عمل كند.

به هر حال پوست معمولاً براي حفاظت بافت­هاي زيرين بدن مانع موثري است و مواد نسبتاً معدودي به مقاديري كه خطرناك باشند از طريق اين مانع جذب مي­شوند. با وجود اين، اگر پوست حتي به طور كوتاه مدت در معرض غلظت­هاي زياد مواد فوق­العاده سمي نظير پاراتيون و فسفات­هاي آلي مربوط، تترا اتيل سرب، آنيلين و هيدروسيانيك اسيد قرار گيرد، مسموميت­هاي جدي و حتي كشنده­اي ممكن است روي دهد. افزون بر اين، وقتي ماده­اي فوق­العاده سمي از طريق قطعات پرتاب شده يا پارگي­هاي پوستي يا زخم­هاي باز به درون نفوذ كند، تماس از طريق پوست نيز اهميت مي­يابد.

 

استنشاق (Inhalation)

دستگاه تنفسي مهمترين راهي است كه از طريق آن مواد مضر وارد بدن مي­شوند. بيشتر مسموميت­هاي شغلي كه بر ساختمان داخلي بدن تاثير مي­گذارند، از تنفس مواد پراكنده در هوا ناشي مي­شوند. اين مواد با جا گرفتن در شش­ها يا ساير قسمت­هاي دستگاه تنفسي، ممكن است بر اين دستگاه تاثير گذارند يا اينكه به وسيله خون، لنف يا گلبول­هاي سفيد از شش­ها به ساير دستگاه­هاي بدن منتقل شوند. نوع و شدت عمل مواد سمي بستگي به ماهيت ماده، مقادير جذب شده، سرعت جذب، حساسيت فردي و بسياري عوامل ديگر دارد. سطح نسبتاً عظيم شش­ها (90 مترمربع سطح كل و70 مترمربع سطح حفره­ها) همراه با شبكه مويرگي(140مترمربع) و جريان خون مداوم آن، مواد سمي را به نحو شگفت انگيزي مي­شويد و بسياري از آنها را با سرعت بسيار از شش­ها جذب مي كند. افزون بر اين عمل، مواد متعددي وجود دارند كه به لحاظ حرفه­اي خاص بسيار پر مصرف هستند و با جزء تشكيل دهنده­اي از بافت شش تركيب شده در خون حل نمي­شوند و به­وسيله گلبول سفيد برده نمي­شوند. اين مواد شامل بريليم، توريم و تولوئن -2 ،4- دي ايزو سيانات هستند. در اين موارد كه مقاومت در برابر انحلال و شست و شو وجود دارد ، ممكن است سوزش، التهاب ، فيبروز، تغييرات خطرناك و حساسيت­هاي آلرژيك ايجاد شود. در زير به شرح مواد مختلف پراكنده در هوا و بعضي جنبه­هاي زيست شناختي آنها مي­پردازيم. ماده تشكيل شده از ذرات ريز مي­تواند به يكي از شكل­هاي غبار، دود ، ميغ و مه وجود داشته باشد.

 

غبـار(dust)

­ غبار از ذرات ريز جامدي تشكيل شده است كه با ساييدن ، خرد كردن ، برخورد پيدا كردن ، منفجر شدن و برشته كردن يا ساير شكل­هاي انرژي از اصطكاك مواد معدني يا آلي نظير سنگ، فلز، زغال سنگ، چوب و دانه­هاي گياهي به وجود مي­آيد. ذرات غبار تمايلي به تجمع ندارند مگر آنكه در معرض نيروهاي الكتروستاتيكي قرار گيرند. اين ذرات اگر قطرشان از چند دهم ميكرون تجاوز كند­، در هوا پراكنده نمي­شوند­، بلكه تحت تاثير سنگيني فرو مي­نشينند. به عنوان مثال مي­توان غبار سيليس و غبار زغال سنگ را ذكر كرد.

 

دود(fume)

­ از ذرات جامدي تشكيل شده است كه در نتيجه تراكم از حالت گازي به وجود آمده­اند، مانند بخاري كه از سطح فلزات مذاب بر مي­خيزد كه غالباً با اكسايش همراه است. اين دود ميل به تراكم دارد و به صورت رشته اي يا خوشه اي تجمع و به هم پيوستگي پيدا مي­كند. قطر هر ذره كمتر از يك ميكرون است. بخار سرب هنگام سرد شدن در هوا و اورانيم هگزا فلوئوريد(UF6) كه به صورت بخار تصعيد و آبكافت شده و اكسايش مي­يابد و به صورت دودي از اورانيم اكسي فلوئوريد(UO2F2) ، در مي­آيد مثال­هايي از دودند.

 

ميـغ (mist)

­ مركب از قطرات ريز ، مايع معلق است كه از حالت گازي متراكم با افشانده شدن ، كف كردن يا پاشيده شدن به حالت مايع در آمده­اند. ميغ حاصل از روغن ، ميغ كروم تريوكسيد و رنگ افشانده شده مثال­هايي از ميغ­اند.