مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان	صفحه
فصل اول : کلیات
پیشگفتار	6
جغرافیای تاریخی چیست ؟	9
اهداف و اهمیت پژوهش	12
پیشینه ی پژوهش	14
روش پژوهش	14
محدودیت های پژوهش	14
تحلیل منابع ( مأخذ شناسی )	14
فصل دوم – جغرافیای طبیعی ، موقعیت و حدود	27
جغرافیای استان زنجان	28
ناهمواری استان	28
نقش ناهمواری ها در زندگی ساکنان استان	29
آب و هوا و انواع آن در استان	31
تقسیمات سیاسی استان	32
منابع آب استان	32
موقعیت تاریخی – جغرافیایی زنجان	34
عنوان	صفحه
آب و هوا	38
رودخانه ها :	39
رودخانه ی قزل اوزن	39
رودخانه ی زنجان رود	41
چشمه ها	43
راه ها و اهمیت آن ها – فاصله ها	43
برج و باروی زنجان	45
وجه تسمیه زنجان	49
زبان	51
مذهب	53
خصوصیات مردم زنجان	56
زنجان جزء کدام ناحیه است	58
فصل سوم – جغرافیای تاریخی – سیاسی – اقتصادی – فرهنگی زنجان	61
فتح زنجان و سکونت اعراب در آن	62
چگونگی و علل پذیرش اسلام توسط مردم	63
اهمیت علم و ترجمه در دوران اسلامی	66
مدرسه و مسجد	68
عنوان	صفحه
مساجد زنجان	72
دانشمندان و بزرگان زنجان	74
مهاجرت هنرمندان به زنجان	82
معادن ، صنعت و تجارت	83
کشاورزی و محصول در زنجان	86
مالیات در دوره ای اسلامی	91
زنجان دارالضرب، بوده است	97
شهرهای نزدیک به زنجان	98
1-3 – طارم - طارمین	98
2-3- سرجهان	101
3-3- سهرورد	102
4-3- سجاس	104
فصل چهارم – حکومت های مؤثر در زنجان	106
کنگریان طارم و دژ شمیران	107
اسماعیلیه و زنجان	111
آغاز تا فرجام فرقه ی اسماعیلیه در زنجان	116
اتحاد قزوین و ابهر و زنجان	117
عنوان	صفحه
فصل پنجم – حکومت ها به ترتیب سلسله در زنجان	119
قبل از اسلام	120
امویان	120
عباسیان	120
علویان طبرستان	121
سامانیان	121
آل زیار	123
کنگریان	124
آل بویه	124
سلجوقیان	128
خوارزمشاهیان	130
فصل ششم – ساسانیان و پیروی از آداب آنان در دوره ی اسلامی	135
ساسانیان و تمدن	136
ساسانیان و مذهب	138
ساسانیان و مالیات	140
ساسانیان ؛ پول و برات – دوره ای اسلامی ؛ پول و برات	142
دوره ی اسلامی و پیروی از آداب ساسانیان	144
عنوان	صفحه
فصل هفتم – آتشکده ها – غارها و قلاع سیاسی زنجان	146
آتشكده ها:	147
آتشکده شیز	147
آتشکده تشویر	149
غارها	150
غار خرمنه سر	150
غار گلجیک	150
غار کتله خور	151
قلاع سياسي زنجان	152
دژ سر جهان	152
دژ شمیران	152
دژ تاج	154
نتیجه گیری	155
خلاصه	156
منابع فارسی	158
منابع عربی	169
چکیده انگلیسی	170

 

 

 

 

پیشگفتار :

اطلاعاتی که جغرافی دانان ، مورخان ، صاحبان اندیشه و گردشگران از خود به جای گذاشته اند ، در مورد زنجان بسیار اندک و ناچیز است .

به قول مینورسکی خاور شناس معروف انگلیسی (1877-1966 م ) : « منابع قدیم در مورد زنجان ، هیچ ندارد . »

نویسندگان قرون اولیه ی اسلامی در نوشته های خود ، اشاره ای کلی و زودگذر به شهر زنجان نموده اند ولی درباره ی مسایل اجتماعی ، فرهنگی ، هنری و بزرگان علم و دانش آن ، مطالبی نیاورده اند .

با عنایت به آثار تمدن و زندگی انسانی که از هزاره ی سوم ق.م در منطقه ی زنجان مشهود است ، می توان ادعا کرد که زنجان از نظر قدمت تاریخی ، هم سنگ بسیاری از شهرهای قدیم می باشد و همچون آن شهرها باید گذشته ی مدونی داشته باشد . با وجود بزرگانی همچون سهروردی ها ، شیخ اخی فرج زنجانی ، حافظ ابرو ، عماد الدین زنجانی و ... در محدوده ی جغرافیایی زنجان از طرفی و داشتن موقعیت سوق الجیشی به سبب واقع شدن در مسیر راه ارتباطی شرق به غرب به ویژه در دوران سلجوقیان که با انشعاب شاخه ای از راه ابریشم که ری و زنجان را به تبریز و ارمنستان و سواحل دریای سیاه ، متصل می کرد و زنجان ، خود در مسیر این شاهراه بازرگانی قرار داشت و نیز وجود برخی از قلاع زنجیره ای اسماعیلیه در منطقه از طرف دیگر ، از معدود شهرهایی است که شناسنامه و هویت تاریخی چندان روشنی ندارد .

نتیجه این که در حملات و کشتار و غارت و تخریب ، قبایل وحشی و سلاطین خود کامه شهرها ، روستاها نابود شده و شهرها بارها و بارها از سکنه خالی گشته و ویران شده و در نتیجه زحمات و ابتکارات هنرمندان و صنعتگران به یغما رفته و یا نابود شده است و دوباره بر روی ویرانه های شهر ، شهر دیگری به وجود آمده و زندگی از نو آغاز گشته است .

بنا به دلایل فوق و نیز عدم وجود تواریخ محلی در منطقه و نیز عدم حفاری باستان شناسی کافی ، اسناد و مدارک کافی در مورد زنجان وجود ندارد . نگارنده از ابتدای ترم سوم تا حال که تقریباً یک سال و نیم را در برمی گیرد به دنبال منابع تحقیق و جمع آوری اطلاعات در مورد موضوع تحقیق خود بوده ام و از کتاب خانه های مختلف شهرهای ابهر ، زنجان ، صائین قلعه ، تاکستان و تهران استفاده کرده ام و بیش از یکصد منبع مختلف دیده و مطالب مورد نظر را از آن ها استخراج کرده ام ، ولی در پایان به آن چه که در نظر داشتم ، نتوانستم برسم .

برای پر کردن خلأ فوق مطالب به صورت کلی بیان گردیده و چون زنجان نیز ، جزئی از ایران بوده و هست در اکثر موارد و شاید همه ی موارد از نظر موقعیت اقتصادی ، سیاسی با قوانین و مقررات حکومتی که برای کل کشور وضع شده ، یکسان بوده است . و به همین دلیل ، در بعضی از موارد ، مطالب و اطلاعات ، کلی بیان شده است . به دلیل محدودیت منابع دست اول ، نتوانستم آن چنان که شایسته بود به جزییات بپردازم ، پوزش می طلبم و اظهار عجز خود را اعلام می دارم . به افرادی که در آینده می خواهند در مورد زنجان تحقیق کنند توصیه می کنم مطالب این پایان نامه را مد نظر داشته باشند و سپس خود نیز به کاوش و جستجو بپردازند ، تا انشاء الله نتیجه ی بهتری به دست آید .

«به وضوح می بینیم که انسان کتابی را می نویسد ، مگر آن که بگوید ، اگر این بخش تغییر می کرد ، بهتر بود ، اگر آن جمله اضافه و جمله ای دیگر حذف می شد ، بهتر بود . اگر فلان عبارت مقدم بر مطالب دیگر بود ، زیباتر می شد . این ها ، همه عبرت و بهترین دلیل بر نقص انسان هاست . » « عماد الدین کاتب اصفهانی »

در پایان مطلبی دیگر را از گیرشمن خاورشناس معروف فرانسوی که 25 سال در ایران ، کار باستان شناسی کرده ، نقل می کنم که امیدوارم مقبول افتد :

« ملتی که در برابر همه ی مهاجمات عرب با ترک و مغول توانست نیروی ادامه ی زندگی خویش را حفظ کند ، بلکه همچنین توانست این عناصر خارجی را ایرانی سازد . موقع جغرافیایی ، ثروت های طبیعی فراوان و سکنه ی فعال آن که از سنن یکی از قدیمی ترین فرهنگ های جهان برخوردار است ، در آینده ، در مجمع ملل آسیایی ، مقامی که شایسته ی گذشته ی وی باشد ، برای او کسب خواهند کرد . 1 »

 

 

 

 

 

 

جغرافیای تاریخی چیست ؟

جغرافیای تاریخی علمی است که از تأثیر محیط جغرافیایی بر وقایع تاریخی ، سیرتکامل دولت ها و تغییرات مرزی آن ها و تاریخ اکتشافات جغرافیایی بحث می کند 1 .

و به تعریف دیگر ؛ عملی است که رابطه ی بین انسان و طبیعت را در زمان گذشته بررسی می کند . لذا در این علم ، روابط مکانی انسان در قالب مقاطع زمانی در گذشته ، مطرح می شود تا چگونگی مسایل جغرافیایی امروز بشر ، بهتر درک شود و به تعبیر دیگر جغرافیای تاریخی ، همان جغرافیای انسانی گذشته است 2 .

بنابراین بنا داریم تا حد توان رابطه ی بین ساکنان زنجان و نواحی مربوط به آن را در مقطع تاریخی « ورود اسلام به آن تا هجوم مغول » در محدوده ی جغرافیایی ، با توجه به وجود و گذر حکومت های مختلف اسلامی و ایرانی و آن چه که به مالکیت ، اراضی ، فرهنگ و تمدن و ... بر این سرزمین گذشته مورد بررسی قرار دهیم .

وجود رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود در اطراف زنجان و نواحی اطراف آن ، یکجانشینی و توسعه و تمدن را در طول تاریخ آشکار می کند .

البته ساختار کالبدی شهر ، مظهری از شرایط سیاسی و نظامی ـ اجتماعی موجود در آن شهر است 3 .

همان طور که در تواریخ مذکور است زنجان در سال 22 یا 24 هجری بدست مسلمانان با جنگ و غلبه فتح شد که این ، حصار و استحکام نظامی شهر و سلحشوری و شجاعت مدافعان و حاکمان وقت شهر را می رساند .

به طوری که می دانیم شهر زنجان دارای کهن دژ و دروازه های مختلفی بوده است ، که پس از حمله ی اعراب ، به احتمال زیاد ویران شده و یا آسیب جدی دیده که بعدها ، مرمت و احیاء شده است .

شهر زنجان قبل از اسلام به سبب داشتن کهن دژ ، دارای مرکز حکومتی ، نهادهای دولتی و ... بوده است که تابع حکومت ساسانی بوده است . و نیز هریک از گروه های قومی و صنفی ، برای خود جایگاه مخصوصی داشتند فلذا هر قسمت شهر یا هر محله ی آن ، به قوم یا گروه مذهبی یا صنفی یا قومی خاص تعلق داشت . مثل محله ی مسگرها ، محله ی عطارها و ... ، امروزه نیز ، محله هایی به این نام ها وجود دارد . شهر زنجان نیز همانند سایر شهرهای مملکت ساسانی به فعالیت روزمره ی خود می پرداخته و دارای تمدن ، فرهنگ و ... مخصوص به خود بوده است .

با هجوم اعراب نو مسلمان به شهر زنجان ، شهر از رونق قبلی افتاده و حکومت آن همانند سایر نقاط مفتوحه ی ایران به دست اعراب افتاد . و چون شهر با غلبه فتح شده بود ، زمین های آن جزو اموال مسلمین ( اموال خالصه اسلامی ) در آمد .

کشور ایران ، حدود دو قرن در دوره ی خلفای راشدین ، امویان و عباسیان توسط عاملان یا نمایندگان کامل آن ها اداره می شد . در عصر امویان سرزمین ایران از متعلقات استان کوفه و بصره به شمار می رفت 1 .

وجود کوهستان های صعب العبور و متعدد ، همچنین وجود قلعه های مختلف در اطراف زنجان ، مخالفان حکومتی را پناه گاهی بود به طوری که حکومت کنگریان از اوایل قرن چهارم ، قدرت را در منطقه ی زنجان به دست می گیرد و جبهه مخالفی در برابر نفوذ و سیادت عرب ایجاد می کند .

اسماعیلیان در طی سلطنت سلطان سنجر 483 ـ 522 تبلیغات سیاسی و مذهبی خود را به اوج می رسانند .

ظهور حکومت های کوچک و محلی دیگر همانند خوارزمشاهیان ، غوریان ، اتابکان در نقاط مختلف ایران ، بار دیگر مرزهای بزرگ این کشور را در هم شکست و زمینه ساز حرکت و حمله ی مغول در آغاز قرن هفتم هجری گردید 2 .

زنجان به هنگام هجوم مغول ، تحت نفوذ خوارزمشاهیان بوده به گونه ای که در سال 621 چنگیز خان ، برای کم کردن نفوذ جلال الدین خوارزمشاه حمله ی دوم خود را به زنجان انجام می دهد . و در هجوم سوم که هولاکو آن را رهبری می کند ، نفوذ اسماعیلیه در زنجان و منطقه به کلی از بین می رود ، مراسم قتل و غارت انجام می گیرد و شهر به ویرانه ای تبدیل می شود .

چون ایلخانان مغول سلطانیه را می سازند و آن را به پایتختی بر می گزینند ، زنجان روستایی از روستاهای آن می گردد .

در منابع مختلف از زنجان به سبب اهمیتی که داشته با القاب مختلفی یاد شده مثلاً ابن خرداد بهآن را بلاد پهلویین می نامد . ( شاید به سبب تکلم به زبان پهلوی ) ، انبار غله ی ایران نامیده می شود که حتماًبه سبب تولید زیاد غلّه ، در این منطقه بوده است .

زمانی دارالسعاده بوده و در زمان بابیه ، که در سال 1266 عصر ناصرالدین شاه بابیان زنجان شورش کردند و سرکوب شدند ، لقب ارض اعلی گرفته بود . همچنین از زمان قاجار ، خمسه به سبب وجود پنج بلوک یا پنج ایل بزرگ در آن نامیده شد .

زنجان ، امروزه نیز دارای اهمیت و رونق فراوان است ، وجود معادن غنی روی و فلزات مختلف دیگر ، وجود معادن سنگ های زینتی و ساختمانی ، معادن سلیس و ... ، برخورداری از اراضی کشاورزی وسیع و پربازده ، قرار گرفتن در مسیر راه ترانزیتی ایران ـ اروپا ، برخورداری از تولیدات کارخانجات صنعتی مختلف در سطح استان و ... اهمیت آن صد چندان می شود .

اهداف پژوهش

نگارنده در نظر دارد ، جغرافیای تاریخی زنجان را از ورود مسلمانان به آن تا هجوم مغول ـ که حدود 600 سال را در بر می گیرد ـ بررسی کند و مطالب جمع آوری شده را ، طوری طبقه بندی نماید و به آن انسجام بخشد که ، به صورت سال شمار و ، یا سلسله های حکومتی ، مورد مطالعه قرار گیرد . ( البته سنواتی که در منابع قدیم ، دارای اتفاق و خبری مکتوب باشد )

 

 

پیشینه ی پژوهش

سه کتاب از سه نویسنده ی مختلف در مورد تاریخ زنجان وجود دارد : 1 ـ تاریخ زنجان نوشته ی هوشنگ ثبوتی که تاریخ زنجان را از آغاز تا سال تألیف ( 1365 ) در بر می گیرد . این کتاب شامل 247 صفحه است و بیشتر به مطالب کمی پرداخته و به علت کلی حجم کتاب ، نتوانسته به مطالب جزیی بپردازد

2 ـ تاریخ زنجان نوشته ی رامین سلطانی ، بیشتر در مورد منابع تحقیق و طارم و بزرگان زنجان تا هجوم مغول را در بر می گیرد .

3 ـ تاریخ زنجان نوشته ی سید ابراهیم زنجانی ، در مورد رجال زنجان در قرون دوازده ، سیزده و چهارده قمری می باشد .

همچنین کتاب دیگری به نام بناهای تاریخی و آرامگاهی استان زنجان نوشته ی هوشنگ ثبوتی وجود دارد که در آن به بناهای تاریخی و آرامگاهی زنجان و منطقه ، پرداخته شده است .

دیگر، کتاب جغرافیای استان زنجان ، اشاره ای اختصار گونه به جغرافیای این استان دارد .

به هر حال ، تا کنون در این مقطع زمانی خاص ، و به این شیوه ، پژوهشی صورت نگرفته و بالطبع کتابی هم تألیف نشده است . بنابراین این کار می تواند ، مشوقی برای دیگر پژوهش گران باشد که طالب مطالعه در جغرافیای زنجان هستند . این پژوهش می تواند آن ها را از راه میان بر ، به مقصد نزدیک تر نماید . و تا حد توان دشواری ها را از سر راه آنان بردارد .

روش پژوهش

روش پژوهش در این تحقیق ، روش تحقیق کتابخانه ای است و در بعضی از موارد آمیخته ای از روش کتابخانه ای و روش میدانی صورت گرفته ، به گونه ای که ، یافته های مکتوب در منابع با یافته های عینی ، مطابقت داده شده و سرانجام نظر نگارنده ، با حفظ امانت مکتوبات منابع قدیم ، اعمال شده است . ( مکان هایی مانند آتشکده ی شیز ، غار کتله خور ، روستای سر جهان که در پژوهش حاضر ، مورد بررسی قرار گرفته ، از نزدیک توسط نگارنده به همراه راهنمایان محل ، روئت شده است )

محدودیت های پژوهش

به دلیل نبود تاریخ نگاران محلی در این منطقه ، در مقطع زمانی مورد مطالعه ، همچنین کمبود منابع دست اول و قدیم که در آن ها ، به زنجان پرداخته شده باشد و عدم حفاری های باستان شناسی کافی ، اطلاعات و یافته های اندکی ، ازاین منطقه نصیب پژوهشگر می شود و در مواردی او را با ناکامی مواجه می سازد . که نگارنده این خلأ را با بررسی کلی مساله پر کرده و زنجان را که یکی از شهر های ایران بوده و سرنوشتی همسان با دیگر شهر های آن داشته ، در آن گنجانده است . که امید است ، در این مورد موفق بوده باشد و مقبول افتد .

 

مآخذ شناسی ( تحلیل منابع )

در میان منابع قدیم هیچ کتابی را سراغ نداریم که به طور مستقل به زنجان ، تاریخ ، جغرافیا ، مشاهیر علما و دانشمندان و ... آن پرداخته باشد ، مانند تاریخ نیشاپور تألیف ابو عبدا... حاکم نیشاپوری که به تاریخ نیشاپور پرداخته است .

آن چه در منابع قدیم ، در مورد زنجان وجود دارد ، صرفاً اشاراتی بس کوتاه و گذراست . مورخ برای نزدیک شدن به تاریخ زنجان ، باید مطالعات چند ساله ای در منابع قدیم و جدید داشته باشد ، تا بتواند حق مطلب را ادا نماید .

1 ـ البلدان ، اولین منبعی که ذکری از زنجان آورده ، البلدان تألیف احمد بن اسحاق یعقوبی ( م 284 هـ ق ) ، گرچه مؤلف ان ، مورخ مشهوری است ولی درباره ی ایران مطلب چندانی ندارد . جزییات مربوط به جاده های ایران ، تنها در این کتاب به طور کامل شرح داده شده است او را پدر جغرافیای اسلامی دانسته اند این کتاب به علت قدمت تألیف و شهرت مؤلف آن دارای اعتبار است . این کتاب ترجمه ی آقای محمد ابراهیم آیتی به چاپ رسیده است .

2 ـ فتوح البلدان بلادزی ( م 279 ه ق ) ، در حدود نیمه ی سوم قرن سوم نوشته شده است . بلادزی ، از جوانی در دربار مأمون بود ، در دربار المعتز نیز نفوذ داشته است . وی در عصر نهضت ترجمه ی اسلامی که اوج شکوفایی علوم در قلمرو اسلامی است می زیسته است .

او از دانشمندان بزرگ زمان خود به شمار می رفت و به زبان فارسی تسلط کامل داشت . گفته می شودفراقه بن جعفر یکی از شاگردان وی بوده است .

بلادزی در نوشتن فتوح البلدان تقریباً از همه ی منابع و کتب پیش از خود درباره ی موضوع مورد بحث خود ، استفاده کرده است و نیز از تعداد زیادی دانشمند و راوی و آگاه زمان خود در بدست آوردن اطلاعات ، بهره جسته است .

کتاب وی فقط به فتح ممالک و شهرها بدست اعراب نو مسلمان اکتفا نکرده ، بلکه اتفاقات تاریخی آن ممالک و شهرها را تا زمان حیات خود ثبت کرده است . کتاب وی اطلاعات مفیدی از سرزمین های مختلف از جمله ایران ، در دوره ی عباسیان به دست می دهد .

3 ـ مسالک و ممالک ابن خرداد به ( م 300 ه ق ) مؤلف ، خود اهل خراسان و صاحب برید ولایت جبل در دستگاه معتمد عباسی ، بوده است و به خاطر همین سمت ، اطلاعات مفید و ارزنده ای در توصیف راه های تجاری و مواصلاتی متعدد به دست می دهد .

او تألیف این اثر را از 230 تا 234 آغاز کرده که هم زمان با سفر او از سامره بوده است .

ابن خرداد ، نخستین فردی است که کتابی در جغرافیای اقتصادی گرد آوری کرده و اثر وی برای ما باقی مانده است .

وی ، به خاطر نزدیکی به خلافت عباسی ، امکان استفاده از کتابخانه ها و آرشیوهای حکومتی را داشته است و بدین جهت می تواند اطلاعات موثق و کاملی را ارائه دهد .

قدمت تاریخی اثر واطلاعات جغرافیای انسانی ـ اقتصادی وی آن را در مجموع آثار منحصر به فرد قرار می دهد . این کتاب به ترجمه ی سعید خاکرند با مقدمه ی مفصلی از آندره میکل به چاپ رسیده است .

4 ـ کتاب الخراج قدامه بن جعفر ( م 337 ه ق ) معروف به کاتب بغدادی . نام کامل کتاب وی کتاب الخراج و صنعه الکتابه است . که در نه منزل نوشته ولی چهار منزل آن به دست ما رسیده است . وی ابتدا مسیحی بوده است ولی به اصرار شدید خلیفه المکتفی عباسی خلافت ( 289 ـ 295 ) مسلمان شد . او در اواخر زندگانی به منصب صاحب البرید ی رسید . قدامه کار اداری را با مسایل ادبی آمیخت .

کتاب الخراج ، در باب خراج از مآخذ معتبر بوده است . وچون قدامه خود ناظر حساب و درآمد در اداره ی مرکز بغداد بوده است شغلش ایجاب می کرده است که در آن از تقسیمات قلمرو خلافت و سازمان برید و مالیات هر ولایت ، سخن گوید . او در این کتاب بیشتر به وصف راه های برید و ولایات ، توجه دارد .

می توان گفت : کتاب وی تکمله ای بر کتاب ابن خرداد به است . چون غالباً بر مدارک رسمی آن تکیه دارد .

او نیز همانند یعقوبی و ابن خرداد به ، تقسیم کتاب خود را بنا بر جهات اربعه ( شمال ، جنوب ، مشرق و مغرب ) بر تقسیم جهان ، بر چهار ربع گذاشته است .

این کتاب به اهتمام و تصحیح دکتر حسین قره چانلو به چاپ رسیده است .

5 ـ مسالک و ممالک اصطخری ( م 346 ه ق ) وی بسیاری از ممالک را از دیار عرب تا ترکستان به قدم سیاحت کرده و درباره ی پیشه و بازرگانی ها که در هر شهری دیده ، اطلاعات سودمندی ارایه کرده . اصطخری ، اهل استخر ( اصطخر ) فارس بوده و به جهان گردی ، علاقه ی تمام داشته است .

اصطخری کتاب خود را ، بااستناد به کتاب صورالاقالیم ابوزید بلخی ( م 322 ) ، تالیف کرده است و نیز در طرح نقشه ها نیز از وی پیروی کرده است .این کتاب در قرون پنجم یا ششم به فارسی ترجمه شده ولی ترجمه صحیح و کاملی به شمار نمی رود . قدمت زمان تألیف کتاب و اطلاعاتی که به دست می دهد ، آن را در زمره ی کتب دست اول قرار می دهد .

اصطخری نقشه های جغرافیایی رنگی نیز در معرفی سرزمین ها از خود به یادگار گذاشته است که در صورت دیار جبال ( قهستان ) و صورت دیار دیلم و طبرستان ، نام زنجان به چشم می خورد . این کتاب به اهتمام دکتر ایرج افشار به چاپ رسیده است .

6 ـ سفرنامه ی ابودلف در ایران ، تألیف مسعود بن مهلهل الخزرجی الینبوعی شاعر ، جهان گرد ، جغرافی دان و معدن شناس عرب در اواخر قرن چهارم هجری است . کتاب شامل دو قسمتالرساله الاول و الرساله الثانیه می باشد .

کتاب الرساله الثانیه شامل مسافرت های وی در بلاد مغرب و شمال ایران است و اطلاعات مفیدی در مورد بعضی از سلاله هایایران مانند آل زیار ، سامانیان و آل مسافر ( زنجان و ... ) و علویان طبرستان به دست می دهد .

کتاب الرسالهالثانیه وی ، برای هر مورخی که در باب تاریخ ایران ، تحقیق می کند به غایت مفید است .

چون گزارش های سیاح که از دیده ها و شنیده هایش گرد آوری شده ، در زمینه ی تاریخ ، جغرافیا و خصوصاً معدن شناسی است . بنابراین ارزش علمی فراوانی دارد .

این کتاب به نام سفرنامه ی ابودلف در ایران با تعلیقات و تحقیقات مینورسکی و ترجمه ی سید ابوالفضل طباطبایی به چاپ رسیده است .

این کتاب از دژ شمیران طارم ، سلسله ی مسافری ، معادن شهر شیز و تخت سلیمان و ... در زنجان و اطراف آن در سال 341 ،اطلاعات مفیدی ارایه می دهد .

7 ـ صورهالارض ، تألیف ابوالقاسم محمدبن حوقل ، معروف به ابن حوقل ، جغرافی دان و سیاح معروف عرب است .

او این کتاب را در حدود سال 350 هـ. ق نوشته است .

ابن حوقل سفر خود را در سال 331 هجری از بغداد آغاز کرد و به قصد تجارت و سیاحت در اقصینقاط قلمرو اسلامی ، سفر کرد .وی از کتاب های مسالک ممالک ابن خرداد به و اصطخری ، الخراج قدامه اقتباس های فراوانی کرده است .

او در سال 340 با اصطخری ملاقات داشته و به پیشنهاد اصطخری به اصلاح چند نقشه و تجدید نظر در محتوای کتاب وی پرداخته است . به طوری که در برخی موارد ، مطالب اصطخری را حرف به حرف آورده است .

سفرنامه ی ابن حوقل ( صوره الارض ) حایز اهمیت فراوانی است ، زیرا از آداب و رسوم ، زبان ، اوضاع اجتماعی ، اقتصادی و راه های سرزمین های مختلف ، اطلاعات قابل توجهی به دست می دهد .

در این کتاب واژه ها و لغات فارسی بسیاری به کار رفته که رواج آن واژه ها را در قرن چهارم ( زمان تألیف کتاب ) می رساند . این کتاب ، با ترجمه و تحقیق دکتر جعفر شعار به چاپ رسیده است .

8 ـ حدود العالم من المشرق الی المغرب ، از مؤلفی ناشناخته که به سال 372 هـ ق تألیف شده است .

این کتاب با وجود اجمال و ایجاز ، متضمن اطلاعات بسیار سودمندی است . و یکی از کهن ترین متون به جای مانده ی فارسی است . این کتاب یک بار به کوشش دکتر سید جلال الدین تهرانی و بار دیگر به کوشش دکتر منوچهر ستوده به چاپ رسیده است .

 

1– گیرشمن ، رودمن ؛ ایران از آغاز تا اسلام ؛ ترجمه دکتر محمد معین ، انتشارات معین ، چاپ اول ، تهران 1383 ، ص 410

1 - قرچانلو ، حسین ؛ جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی ، ج1 ؛ انتشارات سمت ، چاپ اول ، تهران : 1380 ، ص 8

2– بیک محمدی ، حسن ؛ مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ؛ انتشارات دانشگاه اصفهان ، چاپ سوم ، اصفهان : 1382 ، ص 15

3– همان ، ص 121.

1– اشپولر ، برتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، ج 1 ، مترجم جواد فلاطوری ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران : 1364 ، ص 65

2– مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ، ص 125 .