مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

چکیده3

فصل اول:کلیات و تعاریف

مقدمه2

تعریف شعر آیینی. 3

ریشه شعر آیینی. 7

فصل دوم:تاریخچه و ویژگی های شعر آئینی

پیشینۀ و تاریخچه شعر آیینی. 10

سیر تاریخی و ویژگی نخستین اشعار آیینی فارسی. 11

ابعاد و ویژگی های شعر آیینی. 14

آسیب های عمده در قلمرو شعر آیینی خصوصاً در گذشته شعر ولایی عبارتند از:15

دیگر ویژگی شعر آیینی. 16

فصل سوم:وضعیت شعر آئینی در عصر حاضر

وضعیت شعر آیینی در عصر حاضر. 20

کمبودهایی شعر آیینی در عصر معاصر. 21

فصل چهارم:خلاصه و نتیجه گیری

خلاصه کلام24

منابع. 26

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول:

کلیات و تعاریف

 

مقدمه

شعر تعليمي در ادبيات فارسي از پيشينه کهني برخوردار است و بخش قابل توجهي ازسروده هاي شاعران آغازين به اين نوع شعر اختصاص داشته است ؛ شعر آييني اگرچه از منظر انواع ادبي، گونه اي شعر تعليمي محسوب مي شود ولي با اين حال، حضورشعر تعليمي در همه گونه هاي اصلي شعر، از ادبيات حماسي گرفته تا ادبيات عرفاني وحتي غنائي، کاملا محسوس است و به همين سبب در اختلاط ژانر هاي ادبي، غالبا ًوجهي از اين اختلاط، با ادبيات تعليمي پيوند مي يابد.

ادبيات آييني با شاخه هاي گسترده و متنوع خود مي تواند در طبقه بندي ژانرها، برحسب مورد در گونة حکمي و تعليمي و در مواردي در گونه غنائي محسوب شود. اين طبقه بندي به هر حال زماني که پيکره هاي شعري برخوردار از بار تعليمي باشد، جزدر حوزه شعر تعليمي نمي گنجد.

سهم مهمي از ادبيات تعليمي مرتبط با ادبيات آييني است و اساساً ادبيات آييني درهمة ميراث هاي ادبي جهان، به نوعي با محتوا و گزاره هاي ديني و باورهاي مذهبي گره خورده است و به همين سبب براي ورود به ارزش هاي تعليمي در شعر آييني،پرداختن به بن مايه هاي مذهبي و نهايتاً شعر تعليمي، اجتناب ناپذير مي نمايد. دامنه باورهاي مذهبي بسيار گسترده است و اگر از منظر ادبيات به آن بنگريم، بيش از همه، يک موضوع عام از جايگاه ويژهاي بهرهمند است و آن، شعر آييني است. شايدچنين پنداشته شود که شعر آييني مفهومي روشن با مصاديق بارز و مشخص است؛همين نکته، مقدمه اي در مفهوم شناسي شعر آييني را ضروري مي سازد.

عامه مردم و حتي بعضي خواص، شعري را آييني ميدانند که صرفا درباره مناقب ومراثي معصومين(ع) سروده شده باشد و شعرهايي را که درباره مناسبتهاي مذهبي وفرايض ديني سروده شده در اين محدوده قرار مي دهند . يا اشعاري را که به طورمشخص در دفاع از باورها و عقايد مذهبي و بيان و شرح معارف اين سروده شده دراين عرصه قرار ميدهند. اشعار آييني همان گونه که از نام آن ها پيداست، اشعاري است که در مورد آيينها و مناجات، مديحه و سوگ، سرود شادماني و بسياري ازمناسبت هايي که در زندگي فردي و اجتماعي و ديني و ملي و قومي و منطقه اي مطرح است، سروده شده باشد.

با بررسي ميراث ادبي فارسي و به گواهي آثار باقي مانده از شاعران گذشته به اين نتيجه ميرسيم که يكي از مشخصات بارز شعر کهن فارسي با همه تنوعي که در آن ازلحاظ انديشه و احساس و مشرب گويندگانش وجود دارد، ارزشهاي اخلاقي و انساني است که همچون گوهري تابناک، جان و دل فضيلت جوي ان هنردوست را از فروغ معنوي خود روشني بخشيده و نوازش کرده و در طول حيات خود راهنمايي براي نسلهاي مختلف و داراي استعدادهاي بسيار بوده است.

با نظري گذرا به درون مايه شعر آييني مشخص ميشود که در اين قلمرو وسيع ذوق و انديشه از هرچه مقدس و محترم و والا و زيباست، ستايش شده و از تمامي ناشايستها و رذائل و آنچه موجب سقوط اخلاقي انسان ميشود، نکوهش و تقبيح به عمل آمده است.

تجلي روح انسان دوستي، اعتقاد به خداوند و مقدسات مذهبي و گرايش به نيکيها و سجاياي اخلاقي مانند آزادگي، عدالت خواهي، ظلم ستيزي، جوانمردي، احترام به حقوق هم نوع، ايثار و شکيبايي، شجاعت و... خلاصه، همه آرمانهاي بلند بشري، از ويژگيهاي معنوي شعر کهن به حساب مي آيد.[1]

 

تعریف شعر آیینی

عنوان ادبيات آييني و زير مجموعه آن، از جمله شعر آييني، عنواني تاز ه است که دردهه هشتاد بر زبانها و قلمها جاري شد. پيش از اين عنوان هايي چون ادبيات ديني،ادبيات مذهبي، ادبيات مناسبتي و.... عنوان ها و نام هايي آشنا بودند اما به تدريج اين نام گذاري جايگزين شد و مقبول افتاد و به کار گرفته شد. گستره ادبيات آييني البته فراتر و فراخ دامنتر از ادبيات ديني بايد باشد زيرا آيين ها هر چند عمدتا ً خاستگاه ديني دارند اما گاه آيينهايي هست که خاستگاه آن مسائلي چون مليت و قوميت است و در ايران نيز نمونه هايي از آن را ميتوان نام برد.

ادبيات آييني همچنين سروده هايي را در پيوند با استسقا(طلب باران)، استشفا(طلب سلامتي و رفع بيماري)، زيارت، سفر(بدرقه و استقبال) و ديگر مناسبت هاي زندگي فردي و اجتماعي، ديني و ملي، قومي و بومي در بر ميگيرد.

شعر آیینی کلامی است «معنوی»، «مخیَّل» و «مخیِِّل» و غالباً «آهنگین» که دارای قلمرو موضوعی بسیار گسترده‌ای است و هرمقوله‌ای که صبغه‌ی دینی داشته و متأثر از آموزه‌های اسلامی باشد، در این قلمرو موضوعی قرار می‌گیرد. برای توضیح بیش‌تر عرض می‌کنم:

1. قید «معنوی» به دلیل آن است که دارای معنای کاملی باشد، کلام منظومی که فاقد معنا باشد اصولاً شعر تلقی نمی‌گردد.

2. قید «مخیَّل» بودن کلام منظوم به جهت آن است که برخاسته از «خیال» باشد، و کلام منظوم فاقد عنصر «خیال»، شعر نیست.

3. قید «مخیِّل» بودن آن به این‌خاطر است که قدرت «خیال‌انگیزی» داشته‌باشد و در ذهن مخاطبان، تصاویر تازه ایجاد کند؛ تصاویری که شاید در ذهن خود شاعر نقش نبسته باشد!

رسالت عنصر «خیال» در شعر امروز، رسالتی مضاعف و دوبعدی است. شعر امروز باید هم خود دارای تصویر و فضای عاطفی باشد و هم در ذهن مخاطبان به تصویرگری و فضاسازی بپردازد و شعر آیینی، مستثنی از این‌قاعده‌ی کلی نیست و شعری که فاقد عنصر خیال باشد، هرگز قادر به ایجاد فضای تصویری نخواهد بود.

4. قید «غالباً آهنگین» از این‌جهت در تعریف لحاظ شده، که در زمانه‌ی ما «وزن» از عناصر اصلی شعر نیست. اگرچه موزون بودن کلام، بار موسیقیایی و توان ‌آهنگین‌بودن آن را بالا می‌برد. بنابراین شعر سپید و آزاد، اگر آهنگین هم نباشند به شرط دارا بودن عناصر دیگر، در شمار انواع شعر قرار می‌گیرند؛ ولی غالباً نوعی آهنگ را با خود دارند، آهنگی که برخاسته از «وزن» نیست.

5. یکی از عناصر اصلی شعر از نظر قدما «قافیه» بود و در تعریف شعر به مقفّی بودن آن تأکید می‌کردند ولی امروز، این عنصر شعری، حضور خود را به کلام منظوم تحمیل‌ نمی‌کند و شاعر می‌تواند عطای آن‌را به لقایش ببخشد. قیودی که عرض شد، در تمامی انواع شعر فارسی، که در زمانه‌ی ما رواج دارد، ساری و جاری است و شعر آیینی ما نیز باید خود را با این مؤلفه‌های قیدی وفق دهد.

به طور کلی تنها مسأله ای که شعر آیینی را از سایر انواع شعر مجزا می کند، قلمرو موضوعی آن است. برخلاف بسیاری از صاحب نظران که شعر مذهبی را موضوعاً، به دو مقوله ی کلی منقبت و مرثیه محدود می دانند، آثار اخلاقی و عرفانی چون خمسه ی نظامی و سایر متون نظم عرفانی و تعلیمی، و نیز آثار غزل سرایان بزرگی چون حافظ، سرشار از رهنمودهای قرآنی و مفاهیم دینی و مقلوه های ارزشی روایی بوده و بیانگر تأثیرپذیری فراوان آنان از متون دینی است.

در واقع اگر نگاه خود را صرفاً به دو قلمرو موضوعی منقبت و مرثیه ی شعر آیینی معطوف بداریم، ارایه ی طریق در مورد آثار منظوم توحیدی، نیایشی، عرفانی، اخلاقی و تعلیمی در گستره ی شعر فارسی نامشخص باقی خواهد ماند.

از منظر و گستره ای که می توان به حیطه ی شعر آیینی نگریست، اغلب آثار فاخر و ماندگار شعر فارسی، صبغه ی آیینی دارد و در قلمرو شعر آیینی قرار می گیرد.

بنا بر تعریفی که از شعر آیینی و گستره ی آن ارایه شد، ما با سه قلمرو موضوعی مشخص و قابل تعریف روبه رو هستیم و از این رو می توانیم تقسیم بندی موضوعی زیر را از شعر آیینی به دست آوریم:

1- شعر توحیدی، نیاشی و عرفانی: در این نوع از شعر مقوله هایی به سخن می آید که فطرتی ملکوتی، بافتی قدسی و طبیعتی ماورایی دارند که ذاتاً افلاکی اند و مطالب مرتبط با توحید، پرستش و نیایش به درگاه حضرت باری، عرفان، معرفت الهی و سیر الی الله، از مفاهیم کلیدی آن به شمار می روند.

2- شعر اخلاقی و پندی، اجتماعی، مقاومت، بیداری و دفاع مقدس.

که در گونه ی دوم، شاعر به رهایی انسان از اسارت دشمنان درونی، یعنی شیطان و نفس و هواهای نفسانی، و نیز رهایی انسان از بند دشمنان بیرونی، مانند قدرت های سلطه گر و خودکامه و استعماری می پردازد و با به کار بستن آن هاست که انسان به رهایی می رسد و از آن جا که دست او را می گیرد و از خاک به افلاک می کشاند، در مقوله ی ماورایی به شمار می آید.

3- شعر ولایی.

شعر ولایی به لحاظ موضوعی، اختصاص به خاندان عترت و طهارت دارد و سخنان، سیره ی اخلاقی و فضای وجودی آنان در «شعر ولایی» بازتاب درخوری پیدا می کند.

برای شعر ولایی می توان زیرمجموعه هایی درنظر گرفت، که مهم ترین آن ها عبارتند از: شعر نبوی، شعر علوی، شعر فاطمی، شعر عاشورایی، شعر رضوی و شعر مهدوی.

با بررسی آثار برجامانده از موضوعات یاد شده، درخواهیم یافت که مقوله ی مرثیه در تمامی زیرمجموعه های شعر ولایی به جز شعر مهدوی حضور دارد و مقوله ی منقبت در همه ی آن ها ساری و جاری می باشد.با این نگرش تازه و تفاوت میدان دید، در می یابیم که مقوله های منقبت و مرثیه تنها در بخشی از «شعر ولایی» حضور دارد، و ابعاد موضوعی گسترده ای چون: بعثت، معراج، نزول قرآن، غزوات، غدیر، حکومت علوی، مبانی ارزشی فرهنگ عاشورا و... وجود دارد که می تواند فاقد جنبه های سوگواری، و مبتنی بر مؤلفه های ارزشی باشد.

 

[1]. مجاهدی، محمدعلی، کیان شعر آئینی در زبان فارسی.