مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

هنر تشعیر سازی

اين اصطلاح، كه از ماده "شعر" (موي) گرفته شده، به نوعي تذهيب ساده با نقوش درهم، ريز، و به‌ظاهر نامنظم گفته مي‌شود. تشعيرسازي معمولاً با استفاده از آب طلا (حلّ) صورت مي‌گيرد، ولي گاه از رنگ‌هاي ديگر نيز استفاده مي‌كنند.

در اصطلاح كتاب‌آرايي، تشعير به خطوط طلايي كه در اطراف صفحات كتاب به‌كار مي‌رود اطلاق مي‌گردد. استفاده از اصطلاح تشعير از آن جهت است كه در طراحي نقوش و طرح‌هاي اطراف كتب خطي، و مانند آن، از خطوطي بسيار ظريف و كم‌ضخامت ـ همچون موي ـ استفاده مي‌شود. در واقع، اين طرح‌ها و خطوط به نازكي و لطافت موي بدن نوزاد تشبيه شده است .

«تشعیر» یکی از رشته های نقاشی ست که بیشتر برای زینت بخشیدن به حواشی نقش ها به کار برده می شود و بر رونق و زیبایی و اعتبار نقاشی می افزاید. ویژگی این فن استفاده از قلم نازک است که در حقیقت موئینه کاری باید نامید و بر دو قسم است: تشعیر «سیاه قلم » و «طلایی» که با خلکاری کشیده می شود و البته تشعیر طلایی بر سیاه قلم برتری دارد.

حاشیه ی نقش های را گاهگاهی با گل های ختایی یا عباسی می آرایند و این رشته را طلا اندازی می نامند؛ گاهی نیز گرداگرد نقش را با «زرنشان» که از شاخه های تذهیب است زیور می بخشند که آن را حاشیه سازی «زرنشان» می گویند ولی هیچ یک ازین دو فن بر خلاف آنچه برخی تصور می کنند تشعیر سازی نیست زیرا در تشعیر به طور حتم باید تصویر جانورانی از قبیل اژدها و شیر و آهو و گوزن و خرگوش و سیمرغ و پلنگ در حال عادی یا گرفت و گیر ارائه گردد و یا پرندگان زیبا و رنگین در حال پرواز یا نشسته بر روی شاخه های درخت کشیده شود. افزون بر این گاهی سوارانی در حال تیر اندازی در برخی از تشعیرها دیده شده است.

صنعت تشعیر به طور مستقل یک فن مهم از فنون نقاشی ست که استفاده از آن منحصر به حواشی نقش ها نیست و گاه بر روی متن جلدهای روغنی «لاکی» و سطح قلمدان و قاب آینه از آن بهره گیری می شده است و مهارت در خوب ساختنش مستلزم ممارست و تمرین فراوان بوده است.

تا آنجا که نگارنده آگاهی دارد اضافه کردن تصویر انسان در تشعیر از مکتب «هندو ایران»که بنیان گذارش استادان ایرانی از قبیل «عبدالصمد» و «میر سید علی» متخلص به «جدایی» بوده اند آغاز شده چنان که در پاره یی از نقاشی های «مرقع گلشن» در حاشیه ی نقوش، تصاویر انسان (اکثر تک نفره) دیده شده است.

استاد کم نظیر این فن در دوره صفوی «استاد میرک هروی» است و در عصر پهلوی (معاصر) «میرزا آقا امامی» و «حسین بهزاد» و «حاج مصور الملکی» و «حسین ختایی» از جمله تشعیر سازان برجسته به شمار می روند.

مرحوم «میرزا آقا امامی» (محمد مهدی ) گاه به جای تشعیر در حاشیه ی مینیاتورهای خود را تصویرها و مجلس آرایی نیز استفاده می کرده به گونه یی که مجلس پردازی های حاشیه، از جهت پر کاری بر متن پیشی می گرفته است.

«حاج مصور الملکی» نیز از جمله تشعیر سازان زبر دستی ست که در حاشیه از صورت انسان ها بهره می گرفته و گاهی تصاویر انسان و حیوان را تلفیق می نموده است.

در حاشیه ی برخی از کتاب های دوره ی تیموری و صفوی تصویر جانوران روی صفحات کاغذ فرنگی که حالت چاپ گونه یی(با صنعت آن زمان) داشته نقش بندی شده و استادان با تحریر طلایی آنها را جاندار و زیبا جلوه می داده اند. البته این نوع تشعیر اهمیتش کمتر از نوع اول بوده است. در بعضی ازین گونه کتاب ها دیده شده است که این حاشیه های مصور به نقش جانوران یا پرندگان بدون قلم گیری مانده است که در هر زمان به وسیله ی استادان بعدی فن می توانسته است قلم گیری زرین یا سیاه قلم بشود.

یکی از اقسام تشعیر، نقوش ریز و بسیار ظریف و زیبایی ست که بر صدر مجلس های نقاشی دوره تیموری و صفوی در فضای محدودی که جای دور نما را درین مکتب می گیرد ترسیم می شد و بیشتر از تصویر آهو و خرگوش و روباه بهره گیری به عمل می آمده است ظرافت و دل انگیزی این نوع تشعیر که اکثر آبی رنگ یا سیاه قلم است بسیار چشمگیر می باشد.

تشعیر هم از رشته های تذهیب است که به عوض گل و بوته سازی، صورت جانوران را در حال عادی یا گرفت و گیر در حواشی تصاویر یا خطوط نشان می دهد.

تذهیب هرگاه با رنگ های گوناگون از قبیل شنگرف و لاجورد و زرنگار و سفیداب رنگ آمیزی شود ترصیع نامیده می شود.

یکی از اقسام تشعیر، نقوش ریز و بسیار ظریف و زیبای ست که بر صدر مجلس های نقاشی دوره تیموری و صفوی در فضای محدودی که جای دورنما را در این مکتب می گیرد ترسیم می شد.

تشعير در كتب خطي، قطعات، و مرقعات نفيس خوشنويسي داراي تنوع فراواني است و از تصاوير گوناگون، از جمله پرندگان و ساير جانوران، گل و بوته و درختان، سنگ و صخره، و مناظر زيبا استفاده مي‌شود. گاه در طرح‌هاي تشعير، جهان جانوران را به تصوير مي‌كشند كه به اين‌گونه تصاوير، اصطلاحاً "گرفت و گير" مي‌گويند.

طراحي تشعير را مي‌توان به انواع زير تقسيم كرد:

الف) نقوش گل و گياه، كوه و صخره، و پرندگان

ب) صحنه‌هاي كوچ قبايل، جانوران اهلي، و چوپانان

ج) حاشيه قطعه‌اي نقاشي به‌صورت مشبّك و تصوير پرندگان در داخل آن

د) به‌صورت مستقل در يك تابلو). در اجراي طراحي تشعير، اين نكات قابل توجه است:

1) در نقاشي ايراني، به‌ويژه در تك‌چهره‌ها و طراحي‌هاي سياه‌قلم، قسمت‌هاي برجسته را با خطوط كُند (ضخيم) و فرورفتگي‌ها را با خطوط تُند (نازك) رسم مي‌كنند

2) طراحي تشعير هيچ‌گاه با يك قلم صورت نمي‌گيرد

3) هريك از عناصر طرح با قلم مناسب آن طراحي مي‌شود

4) قلم‌گيري با قلم‌مويِ مناسب انجام مي‌شود تا خطوط، كيفيت مناسب خود را حفظ كنند

تاريخچه

هنر تشعيرسازي يا تشعيراندازي از حدود قرن 9 ق. در كتب خطي ديده مي‌شود اما، در قرن‌هاي پيش‌تر نيز شكل‌هاي مختلف تزيين به‌كار مي‌رفته است. در باورهاي مذهبي، حتي قبل از پيدايش اديان رسمي كه داراي كتابت بوده‌اند، معمولاً نمادهاي حيواني و گاه تركيب‌هايي از انسان و حيوان، وجود داشته است. به همين سبب، نقوش جانوران از هنگامي كه بشر نخستين آثار هنري خود را پديد آورده است به‌چشم مي‌خورد.

در عهد هخامنشيان، نمونه شكل‌هاي جانوران فراوان ديده مي‌شود. ظروف زيباي ساخته‌شده از مفرغ و طلا در اين دوره حاكي از توانايي بالاي هنري و مهارتِ سازندگانِ آنهاست. از ديگر آثار مهم برجاي‌مانده اين عصر مي‌توان به تخت جمشيد اشاره كرد. جدال شير و گاو كه بر سردرِ ورودي كاخ تخت جمشيد نقش شده و سرستون‌هاي زيبايي كه از نقوش حيواني ساخته شده و چندين نقش حيواني ديگر، هنوز در بقاياي اين كاخ موجود است. در كاوش‌هاي رودنكو، باستان‌شناس مشهور شوروي، نيز قاليچه‌هايي به‌دست آمده كه متعلق به دوره هخامنشيان است و، به‌سبب يخبندان شديد ناحيه سيبري، تاكنون سالم مانده است. طرح‌هاي موجود در آنها بيانگر تشعيرسازي اوليه با تصاوير جانوران است. آثار هنري برجاي‌مانده از دوره پارتيان، علي‌رغم دوره طولاني حكومت آنان، بسيار اندك است .

از دوره ساسانيان، آثار هنري فراواني از تشعيرسازي در زمينه‌هاي مختلف صنايع دستي و معماري باقي مانده است. نقش‌هاي بسيار زيبايي در بشقاب‌ها، ساغرها، و حتي بافته‌هاي آن دوره به‌چشم مي‌خورد كه اغلب داراي شكل‌هاي جانوران گوناگون است .

پس از ورود اسلام به ايران، سلسله‌هاي ايراني پيوسته سعي در ترويج و پيشرفت فرهنگ و هنر ايراني داشته‌اند. در دوران سلجوقيان، هنر رونق بسيار داشت و هنرمندان مورد توجه و احترام بودند. در اين عصر، هنرهاي معماري، فلزكاري، نقاشي، تذهيب*، تشعير، صحافي*، و ساير هنرهاي مربوط به كتاب‌آرايي رونق تمام داشت .

در اوايل عصر تيموريان، گرايش به استفاده از نقوش طبيعي گياهي در كتاب‌آرايي و تزيين برخي نسخه‌هاي خطي مشهود است و، از همين دوره به بعد، رفته رفته تشعيرهايي زيبا با رنگ‌آميزي‌هاي جذاب پديد آمد. شايد اين تشعيرها را بتوان كامل‌ترين روش آرايش كتاب به‌شمار آورد.

تشعير اساساً رابطه ميان تذهيب و تصوير* است. شيوه جديدي در تشعير بعدها رخ نمود كه براي نخستين بار از تصوير انسان نيز در آراستن و تزيين استفاده شد. در دوره سلطان احمد جلاير به آثاري برمي‌خوريم كه تصاوير انسان، فرشتگان، و جانوران توأماً مورد استفاده قرار گرفته است.

اندكي پيش از آغاز دوره سلطنت شاه طهماسب اول صفوي، تمام صفحه با طرح‌ها و نقوش طلايي آراسته و تزيين مي‌شد. در زمان وي هنر تشعيراندازي رواج خاصي يافت و متن يا موضوعات آن را مناظري همراه با نقوش انسان و حيوانات تشكيل مي‌داد كه اغلب با مايه رنگ‌هاي متفاوت طلايي نيز كار مي‌شده است. اين اسلوب تزيين نزد چيني‌ها در عصر "مينگ" شناخته شده بود.

در عهد صفويان، طرح‌هاي تشعير، عموماً طلايي بود و نمونه‌هاي گرانبها بيشتر با مايه رنگ‌هاي طلايي و نقره‌اي صورت مي‌گرفت. طرح‌هاي تشعير در اطراف شمسه و شَرَفِه نيز به‌كار مي‌رفت. اين‌گونه طرح‌ها ـ به‌ويژه طرح‌هايي كه نقوش و تصاوير حيوانات را به اسلوب و شيوه چيني نشان مي‌داد ـ كمك شاياني براي شناخت پيشينه هنرهاي دوره صفوي است. تشعيرهاي "گرفت و گير طلايي" نيز از قرن 9 ق. نمودار گرديد. اسلوب اين تشعيرها و نقوش چيني ـ ايراني منسوب به "مكتب تركستان" است .

در تشعيرهاي اين دوره، نقوش جانوراني مانند اژدها، ققنوس، حواصيل، پليكان، شير، ميمون، مار، و پرندگان به شيوه چيني ديده مي‌شود .

در اواسط قرن 11 ق. طلااندازي از رونق افتاد و گاه تصاوير تشعير كه معمولاً در حواشي به‌كار مي‌رفت، به وسط صفحه كشيده شد .

تشعیر به همراه تذهیب ، برای تزئین حواشی بزرگتر در کتب خطی ، شاید تحت تأثیر نقاشی چینی ، از دوران تیموریان در ایران مرسوم گردید .

نامگذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس روشها و فنون و جایگاه ارائة آن است . تشعیر بر دو قسم است : تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته ، و تشعیر وحوش . در تشعیر گیاهی ، تصاویر بر بالا و پایین برگها و گلها به زر یا رنگهای سفید یا آبی یا مایة اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن ، بر حواشی کتب کشیده می شود. در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن ، علاوه بر تذهیب ، فقط از این نوع تشعیر استفاده می گردد. در تشعیر وحوش که بر دو نوع «نخجیری » و «گرفت و گیر» است ، طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان و جانوران زمینی و دریایی و اساطیری در ترکیبهای خاص متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین پدید می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.

نقوش تشعیری هر کدام جایگاهی معیّن و شیوه ای مستقل دارند؛ مثلاً جای نقش شیر و اژدها و سیمرغ و ادوات رزم در حواشی کتب و مجالس رزمی و جای نقش مرغزارها، سروستانها، بته جقه ها، بیدهای مجنون ، آهوان و پرندگان در حواشی کتب و جلدها و مجلس سازیهای تغزلی و شکارگاههاست .

از انواع تشعیر، تشعیر روغنی است که در جلدهای منقوش روغنی کتب خطی در دورة صفوی دیده می شود. در این نوع کار، جلد مشکی با نقشهای بسیار ریز و ظریف به رنگ طلایی یا رنگهایی است که بر زمینة تیره نمود بیشتری دارند. این شیوه که به «آیین میرکی » مشهور است ، ابداع آقامیرک اصفهانی است. در نیمة دوم قرن دهم ، قطب الدین قصه خوان در دیباچة مُرقَع شاه طهماسب به نوعی تشعیر ــ که آن را تشعیر «نقش » یا «نقش طراز» نامیده است ــ اشاره کرده که بر مبنای «طرح ـ نقشی » و اسلوب استفاده از یک رنگ است .. هرگاه در تشعیر از شیوة زراندود استفاده گردد، آن را «تشعیر زرین » می خوانند و هرگاه از سفیداب استفاده گردد، بدان «تشعیر سپید قلم » می گویند. قلم گیری تشعیری با سفیداب ، بر بوم مَرْغَش (نوعی سنگ سخت و براق ) است که در ساخت جلدهای مرغش نیز استفاده می شود همچنین در حروف خط ثلث تشعیر دیده می شود، یعنی انجامه های حروف تیز است و دور و خمیدگی حروف آن بیشتر از خط نسخ است.

طراحی تشعیر گاهی به صورت سیاه قلم یا همراه کمی رنگ است . نمونه های زیبایی از این نوع نقاشی در موزة رضاعباسی بر حاشیة طراحی سیاه قلم منسوب به کمال الدین بهزاد موجود است که در آن صحنة تعقیب و گریز شترمرغ و شیر با طلا بر روی کاغذ ترسیم شده است . نمونه هایی از طراحی تشعیر اثر محمد سیاه قلم وجود دارد که از نظر طراحی و ساخت و ترکیب بندی باارزش است . نوعی طراحی تشعیر، «انگ » نام دارد. در این نوع ، اول طراحی می کنند، سپس داخل طرح را رنگی کم مایه می زنند و بعد اطراف آن را قلم گیری طلایی می کنند. استفاده از نقوش تشعیری و شیوه های آن در مُرَقَّع سازی نیز رایج است و بدان مرقع تشعیری گفته می شود.

گاهی طراحی موضوعی را که در متن نقاشی شده است ، به مناسبتی در حاشیة صفحه می آورند، این کار را به اشتباه تشعیر می نامند .

تا اواخر دهة چهل شمسی ، تشعیر جزو دروس هنرستانها بود و مصوّرالملکی (متوفی 1348ش ) از استادان برجستة آن بود. در زمینة معرفی تشعیر و آموزش آن ، دو جلد کتاب از مجردتاکستانی به چاپ رسیده است.

منابع :

v بهلف ؛ عبدالحی حبیبی ، هنر عهد تیموریان و متفرّعات آن ، تهران 1355ش ؛

v محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363ش ؛

v پاكباز، رويين. دايره‌المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر، 1378؛ 2) رياضي، محمدرضا. فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ايران.