مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

جغرافياي ايران

 

موقعيت

ايران در نيمكره شمالي بين 25 تا 40 درجه عرض شمالي از خط استوا و بين 44 و 5/63 درجه طول شرقي از نيمروز گرينويچ واقع شده است كه اين موقعيت بيانگر آن است كه ايران در منطقه معتدله قرار دارد. از اين رو ايران در اين عرض جغرافيايي، فاقد آب و هواي سرد است كه معمولاً در عرضهاي بلند وجود دارد و اگر در بعضي نقاط هواي زمستاني بسيار سرد است، بيشتر به سبب ارتفاع زياد از سطح درياست نه عرض جغرافيايي.

 

ايران از دو سوي شمال و جنوب به دريا دسترسي دارد. از سوي شمال، ايران با درياچه خزر مجاور است. مجاورت با درياي خزر از نظر آب و هوايي موجب شده كه استانهاي ساحليِ اين كشور، مثل گيلان و مازندران و گلستان كه بين كوهستانهاي البرز از يكطرف و دريا از طرف ديگر محصور شده‌اند، كاملاً تحت تأثير و نفوذ بادهاي مرطوب اين دريا قرار گيرند و ميزان رطوبت زياد، به ويژه وجود باران درفصل تابستان، در رشد پوشش گياهي و ايجاد مناطق جنگلي مؤثر افتد.

 

از ايران هياتي به همراه وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي در كنگره شركت خواهند كرد .به علاوه ويژه نامه اي از فصلنامه نامه پارسي كه در بردارنده 17 مقاله پژوهشگران در باره ناصر خسرو است و زير نظر دكتر مهدي محقق تهيه شده از سوي شوراي گسترش زبان و ادبيات فارسي در اين كنگره توزيع خواهد شد.گفتني است كه اين كنگره در سال آينده در تهران و لندن برگزار خواهد شد.

 

دسترسي به خليج فارس و درياي عمان از نظر اتصال و ارتباط اين كشور با كليه كشورهاي جهان از طريق آبهاي آزاد، بسيار مهم و قابل توجه است، اگر چه از نظر آب و هوايي، به علت گرما و رطوبت زياد تابستاني محيط گرم و مرطوبي در فصل تابستان به وجود مي‌آورد.

 

از سوي ديگر، ايران در جنوب غربي آسيا واقع است، آسياي جنوب غربي، در حقيقت منطقه واسطه‌اي است واقع ميان سه قاره آسيا، اروپا، آفريقا و ايران در اين منطقه، از حوادث اين سه قاره سخت متأثر است، زيرا هر نوع واقعه‌اي كه در اين قاره‌ها اتفاق افتد و يا رابطه و مراوده اقتصادي،‌ فرهنگي، سياسي و نظامي بين اين سه قاره برقرار شود، ناچار تأثيري در ايران خواهد گذاشت.

وسعت و شكل جغرافيايي ايران

كشور ايران داراي شكلي شبيه به متوازي‌الاضلاع ناموزون است و طول يك قطر آن، از آرارات در شمال غربي كشور به خليج گواتر در جنوب شرقي به وسعت 2250 كيلومتر و طول قطر ديگر آن از خرمشهر در ساحل خليج فارس به سرخس در شمال شرقي 1400 كيلومتر است. در نتيجه، دو استان آذربايجان در شمال غربي ايران و سيستان و بلوچستان در منتهي‌اليه جنوب شرقي كشور، نسبت به يكديگر و همچنين نسبت به تهران ـ پايتخت كشور ـ از ساير استانها دورتر هستند.

 

شكل جغرافيايي و وسعت خاك كشور از قرن هشتم پيش از ميلاد، يعني زمان حكومت مادها كه اولين سلسله آريايي را تشكيل دادند تا حدود يك قرن پيش همواره متغير بوده است.

 

ايران امروز، با وسعت 1648195 كيلومتر مربع معادل يك بيست و هفتم وسعت قاره آسيا و نزديك به يك نودم خشكيهاي جهان است. خاك ايران به تنهايي،‌ بيشتر از مجموع مساحت شش كشور اروپايي آلمان، فرانسه، انگلستان،‌ ايتاليا، هلند و بلژيك است.

 

جنوبي‌ترين نقطه اين سرزمين بندر «گواتر» و شمالي‌ترين نقطه آن «دامنه آرارات» است. شرقي‌ترين ناحيه ايران «كوهك» در مرز پاكستان و غربي‌ترين آبادي آن «بازرگان» در مرز تركيه قرار دارد. اختلاف ساعت ميان شرقي‌ترين و غربي‌ترين نقاط مرزي ايران حدود يكساعت و هيجده دقيقه است.

 

ناهمواريهاي ايران

پيدايش چين خوردگيها و ناهمواريهاي ايران نتيجه حركات كوهزايي اواخر دوران سوم است كه پيدايش اين چين خوردگيها همزمان با پيدايش كوههاي جنوب اروپا و آسيا بوده است.

 

در ايران نمونه‌هاي مشخص ناهمواري به صورت كوهستانهاي بلند و پرحجم با دامنه‌هاي پرشيب و درّه‌هاي تنگ و گذرگاهها يا به صورت سرزمينهاي كمابيش هموار و يكنواخت ديده مي‌شود.

 

1. كوهستانها :‌ بيش از نيمي از وسعت ايران پوشيده از كوههاي بلند است. اين كوهها يا مانند البرز در طول صدها كيلومتر چون ديواري كشيده شده و عبور از آن فقط از طريق گردنه‌هاي بلند و گذرگاهها عملي است، يا مانند زاگرس شامل رشته‌هاي مرتفع و موازي با درّه‌هاي گود و دامنه‌هاي پرشيب است كه نواحي داخلي ايران را از كناره خليج فارس جدا مي‌كند و تنها از راه درّه‌هاي پرپيچ و خم رودها كه در طول صدها هزار سال حفر شده‌اند، مي‌توان از آنها عبور كرد.

 

2. سرزمينهاي هموار : در مقابل كوهستانهاي بلند با درّه‌هاي گود، پهنه‌هاي كم و بيش وسيع و همواري در داخل يا در حاشيه فلات ايران وجود دارد. اين سرزمينها با وسعت و ارتفاع متفاوت در محل كوهپايه‌ها و يا در ميان رشته‌ كوهها گسترده شده‌اند. جلگه‌هاي ساحلي شمال و جنوب دشت لوت و دشت كوير نمونه‌هايي از آنها به شمار مي‌روند.

 

تقسيم‌بندي ناهمواريهاي ايران

ناهمواريهاي ايران را مي‌توان از نظر طبيعي و جهت برجستگي و شرايط خاص منطقه به چند دسته تقسيم كرد:

 

كوههاي شمالي؛

كوههاي غربي و جنوبي؛

كوههاي شرقي؛

كوههاي مركزي؛

جلگه‌هاي ساحلي؛

چاله‌هاي داخلي.

 

1ـ كوههاي شمالي

اين رشته عظيم كوهستاني مشتمل است بر كوههاي آذربايجان در شمال غربي و ماسيف البرز در مركز و كوههاي خراسان در مشرق.

 

مهمترين كوههاي آذربايجان، رشته كوههاي قوسي شكل ارسباران واقع در ساحل رود ارس است. با قله «نشان كوه» به ارتفاع 3700 متر كه از سوي غرب به آرارات و از سوي شرق به كوههاي تالش متصل مي‌شود. اين رشته كوهها دنباله رشته كوههاي قفقاز به شمار مي‌آيند كه با درّه عميق رود ارس از يكديگر جدا مي‌شوند. در داخل فلات آذربايجان دو توده عظيم كوهستاني سهند و سبلان قرار گرفته كه هر دو از كوههاي آتشفشاني خاموش با چشمه‌هاي آب معدني فراوان هستند.

 

بلندترين قلّه سهند 3710 متر و بلندترين قلّه مستوراز برف سبلان 4811 متر ارتفاع دارد.

 

ماسيف عظيم البرز كه در دوران چين‌خوردگي آلپي تكوين يافته، با قللي مرتفع و درّه‌هايي عميق مانند سد عظيم قوسي شكل به طول تقريبي 600 كيلومتر بين درياي خزر و فلات مركزي ايران واقع شده است. اين ديوار عظيم در غرب با درّه عميق سفيدرود از كوههاي تالش جدا شده، از سوي شرق به كوههاي خراسان مي‌پيوندد. عريض‌ترين و مرتفع‌ترين ناحيه اين كوهستان قلّه دماوند به ارتفاع 5671 متر است و هر چه از دو سوي آن به طرف شرق و غرب پيش برويم، هم از ارتفاع و هم از عرض آن كاسته مي‌شود.

 

كوههاي خراسان در شمال شرقي ايران، دنباله كوههاي البرز، قسمت سوم از كوههاي شمالي ايران را تشكيل مي‌دهد. اين دسته از كوهها به صورت رشته قوسهاي موازي از شاه كوه آغاز مي‌‌شود و در جهت شمال غربي به جنوب شرقي تا هندوكش در افغانستان امتداد دارد. در ميان اين رشته كوههاي موازي، درّه‌ها و دشتهاي وسيع وجود دارد كه گاهي پهناي آنها در بعضي نقاط به حدود 200 كيلومتر مي‌رسد.

 

2ـ كوههاي غربي و جنوبي

در سراسر غرب ايران، سلسله جبال عظيم ديوار مانندي به صورت موازي از رشته‌هاي طاقديسي كشيده شده كه از كوههاي آذربايجان، در شمال غرب ايران آغاز مي‌شود و به طرف جنوب و جنوب شرقي تا سلسله جبال مكران در بلوچستان امتداد مي‌يابد. اين سلسله جبال كه كوههاي زاگرس و شاخه‌هاي آن را تشكيل مي‌دهد، مجموعه پستي و بلنديهاي منظم و ويژه‌اي است كه در جنوب گسله‌هاي سراسري از كردستان جنوبي تا شمال تنگه هرمز گسترده شده است. زاگرس با جلگه‌هاي وسيع و دشتهاي پهناوري چون جلگه كرمانشاه در غرب و جلگه شيراز در جنوب، از هم جدا شده و به قسمتهاي شمالي، مركزي و جنوبي تقسيم مي‌شود.

 

ناحيه زاگرس شمالي كه در جنوب كوههاي آذربايجان قرار دارد بلندي ارتفاع آن نسبت به نواحي ديگر كمتر است و در مقابل درّه‌هاي تنگ متعدد و كوه و كمرهاي سخت‌تري دارد كه ارتباطها را مشكل مي‌كند.

 

زاگرس مركزي، مانند البرز مياني، مشتمل بر بسياري از قلل بلند است كه بيش از 3000 متر ارتفاع دارند و در بيشتر ايام سال در زير پوششي از برف مستورند. غالب اين كوهها پوشيده از جنگلهاي بلوط و نارون بوده و دامنه‌هاي آنها چراگاههاي وسيع و محل ييلاق ايلات و عشاير كرد، لر و بختياري است. مرتفع‌ترين ارتفاعات زاگرس به نام كوههاي بختياري در فاصله لرستان تا جلگه‌هاي شيراز واقع شده كه از يك سو به فلات داخلي مرتبط است و از سوي ديگر به جلگه‌هاي خوزستان و ساحل خليج فارس منتهي مي‌شود. بلندترين نقطه آن زردكوه، 4547 متر ارتفاع دارد.

 

در نواحي جنوبي ايران، رشته كوههاي ساحلي در امتداد خليج فارس و درياي عمان كشيده شده و تا بلوچستان امتداد دارد. ارتفاع رشته‌هاي جنوبي كم است و هر قدر به ساحل نزديك مي‌شود، از ارتفاع آن كاسته مي‌شود. مهم‌ترين كوههاي اين ناحيه تنگستان و لارستان است كه به سوي شرق كشيده و به كوههاي بشاگرد در ساحل درياي عمان متصل مي‌شوند.

 

بشاگرد با ارتفاع 2161 متر در جنوب باتلاق جازموريان با جهت شرقي ـ غربي كشيده شده و تقسيم‌كننده آب ميان درياي عمان و جازموريان است. اين كوهها عموماً خشك‌اند و فاقد پوشش گياهي و داراي گردنه‌ها و گذرگاههاي صعب‌العبور هستند.

 

3ـ كوههاي شرقي

در مشرق ايران، از خراسان در شمال تا بلوچستان در جنوب، ارتفاعات متعددي وجود دارد كه مي‌توان آنها را در سه واحد نسبتاً بزرگ كوهستاني خلاصه كرد: يكي واحد كوهستاني جام مركب از ارتفاعات باخرز، كوه سرخ، كوه سياه، كوه هشتادان در جنوب خراسان كه اين دسته از كوهها با اشكوبهاي صخيم از ورقه‌هاي نمك و سنگ آهك تشكيل يافته و عموماً جهت شرقي ـ غربي دارند. ديگري كوهها قائن در جنوب جام كه به سبب قلّت بارندگي از مشخصات آن، خشكي و برهنگي است. ارتفاعات معروف آن كوه كلات، كوه سليمان، كوه آهنگران و شاه كوه است. اين دسته از كوهها در جهت شمال غربي ـ جنوب شرقي امتداد داشته و در جنوب شرقي به دشت لوت منتهي مي‌شوند. دسته سوم سلسله جبال مكران در بلوچستان است كه از حوالي زابل در سيستان آغاز مي‌شود و تا ناحيه چهل پشت، آخرين نقطه سرحدي ايران در بلوچستان امتداد مي‌يابد. ارتفاعات مهم آن، كوه پلنگان، كوه ملك سياه، كوه آتشفشان خاموش تفتان به ارتفاع 4050 متر است.

 

4ـ كوههاي مركزي

كوههاي مركزي ايران از تعدادي ارتفاعات غيرمنقطع رشته مانند در جهت شمال غربي به جنوب شرقي از حوالي كاشان تا فلات مركزي بلوچستان ادامه دارد. عمده‌ترين كوههاي رشته مركزي، شامل قافلان كوه (در راه تهران ـ تبريز)، كوههاي كركس در جنوب كاشان، كوههاي نائين در يزد، شيركوه در جنوب غربي يزد، كوههاي بارز و شهسواران در كرمان و كوه بزمان در مركز بلوچستان است. نواحي مركزي از نظر وجود كانهاي مختلف اهميت بسيار دارد و از مشخصات طبيعي آن، باران كم، تغييرات ناگهاني هوا، وزش بادهاي سخت، قلّت رودخانه‌هاي دائمي و سيلابي بودن رودهاست. زراعت نيز محدود به بستر رودخانه‌ها يا دامنه كوهستانهاست.

 

5ـ جلگه‌هاي ساحلي

جلگه‌هاي ساحلي درياي خزر : حاشيه باريك جنوبي درياي خزر كه بلافاصله بعد از دريا آغاز مي‌شود و امتداد آن تا دامنه‌هاي شمالي البرز مي‌رسد، جلگه‌هاي ساحلي درياي خزر را تشكيل مي‌دهد. طول جلگه‌هاي ساحلي درياي خزر حدود 500 كيلومتر و عرض اين جلگه‌ها در طول خود از آستارا تا رود گرگان همواره متغير و غالباً كمتر از 20 كيلومتر بوده است.

 

جلگه‌هاي ساحلي خليج فارس و درياي عمان : جلگه‌هاي ساحلي جنوب ايران به طور تقريبي 1480 كيلومتر در مجاورت دو درياي عمان و خليج فارس قرار دارد و رودخانه ميناب، اين منطقه ساحلي را به دو قسمت جلگه ساحلي خليج فارس (از مصب اروند رود تا ميناب) و جلگه ساحلي مكران (از ميناب تا مرز پاكستان) تقسيم مي‌كند. تنگه هرمز در 8 كيلومتري بندرعباس حد فاصل ميان اين دو دريا قرار دارد.

 

6ـ چاله‌هاي داخلي

فلات بزرگ ايران كه بخش اعظم آن (حدود ½ مساحت ايران) از رشته‌هاي متوالي و پشت سر هم كوهها و مرتفعات پوشانيده شده، مانند حلقه‌اي تمام اطراف آن را محصور ساخته است. در داخل آن، ميان كوههاي البرز و خراسان و كوههاي مركزي و كوههاي شرقي، بيابانهاي داخلي ايران به مساحت تقريبي 000،320 كيلومتر مربع (در حدود يك پنجم مساحت كشور) قرار دارند كه ارتفاعات آنها را به حوضه‌هاي چندي تقسيم مي‌كند: مهمترين حوضه‌هاي آن يكي حوضه شمالي به نام كوير نمك و ديگري حوضه جنوبي به نام كوير لوت است.

 

كوير لوت : لوت در جنوب شرقي كشور واقع شده و در حدود 80000 كيلومتر مربع وسعت دارد. لوت را از لحاظ شكل ناهمواري و پراكندگي عوارض جغرافيايي مي‌توان به سه بخش تقسيم كرد: لوت شمالي، لوت جنوبي و لوت مركزي كه وسيع‌ترين و نيز پست‌ترين بخش بيابان لوت است و در آن نمونه‌هاي كامل انواع عوارض مختلف بياباني ديده مي‌شود.

 

لوت، از لحاظ پوشش گياهي بسيار فقير و قسمت اعظم آن فاقد گياه است. در هيچ قسمتي از ايران سرزميني به اين خشكي و كم‌گياهي ديده نمي‌شود. منطقه فاقد حيات حدود 200 كيلومتر طول و 150 كيلومتر عرض دارد و قسمتهاي مركزي لوت مركزي به كلي فاقد گياه است.

 

كوير نمك : كوير نمك فضاي وسيع و بستر پر شده يك چاله زمين‌شناسي است كه در جنوب رشته جبال البرز ميان خراسان و سيستان و قم و كاشان و يزد قرار گرفته است. طول آن از شرق به غرب 600 كيلومتر و عرض آن از شمال به جنوب از 100 تا 300 كيلومتر است. سطح آن صاف و هموار با مختصر شيبي از كوهها به پست‌ترين نقطه منتهي مي‌شود.

 

بخش بزرگي از كوير نمك را شن و سنگ‌ريزه پوشانده است كه اغلب دستخوش باد قرار مي‌گيرند. طوفانهاي سخت، شن آميخته به نمك را مانند امواج دريا به حركت درمي‌آورد و گاهي به شكل تپه‌هاي طولاني به جا مي‌گذارد. اين تلهاي شني كه در اثر وزش باد تغيير جا مي‌دهند، به تپه‌هاي ريگ روان معروفند.

 

كوير نمك از خشك‌ترين نواحي ايران است: ميزان بارندگي حدود 100 ميلي‌متر و اختلاف درجه حرارت شبانه‌روز در سال بسيار زياد و بين صفر و هفتا درجه است.