مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

جغرافياي سياسي نظامي پاكستان

 

مقدمه

پاکستان یکی از نواحی مهم کشاورزی در آسیای موسمی است. ویژگیهای جغرافیایی این کشور نشانگر برخورداری از امتیازهای طبیعی و اقتصادی مساعد است.

پاکستان از جمله کشورهای مسلمان با اهمیت در جنوب آسیا است. در این مقاله کوشش شده است تا ضمن معرفی ویژگیهای جغرافیایی این کشور، چگونگی ورود اسلام به پاکستان و گسترش آن نشان داده شود و در نهایت زمینه های توسعه اقتصادی پاکستان مشخص گردد.

 

الف: موقعیت جغرافیایی

پاکستان با943/803 کیلومتر مربع وسعت، بین عرض جغرافیایی 23درجه و30دقیقه تا 36 درجه و45دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 61 دجه و31دقیقه تا75درجه و31دقیقه شرقی قرار گرفته است. با توجه به موقعیت نسبی آن از شمال و شمال غرب با افغانستان، از شمال شرق با چین، از شرق با هندوستان از جنوب با هندوستان و دریای عمان، و از جنوب غربی با کشور ایران همسایه است.

پاکستان فقط از جنوب با آبهای آزاد دنیا ارتباط دارد. در گوشه شمال شرقی آن منطقه کشمیر قرار دارد که از سالها پیش مورد منازعه بین هند و پاکستان بوده است. پاکستان از نظر وسعت سی و سومین کشور جهان است.

 

ب: ویژگیهای طبیعی

1- پستی و بلندی ها: پاکستان را از نظر ناهمواریها و توپوگرافی به سه بخش می توان تقسیم کرد:

1- بخش شمال شرقی و غربی: این بخش شامل ارتفاعاتی است که از دریای عمان شروع می شود و تا فلات پامیر امتداد می یابد. این ارتفاعات را می توان به کوههای شمالی، سفید کوه، کوههای سلیمان، فلات بلوچستان و فلات پتوار ( Potwar) تقسیم کرد.

زیاد بودن ارتفاع متوسط این قسمت و نیز نامناسب بودن شرایط اقیمی باعث توقف رشد گیاهان جنگلی می شود. قله های مرتفع غالبا پوشیده از یخ و برف است.

2 - بخش شرقی و جنوب سند: ناحیه جلگه ای پاکستان را تشکیل می دهد. دشتهای رسوبی که از نهشته شدن آبرفتهای رودهای پنجگانه سند به وجود آمده است با جهت شمالی - جنوبی خود به سبب خاک مناسب و آب فراوان از جمله حاصلخیزترین دشتهای آسیا است.

3 - بخش جنوب غربی: بجز دو بخش یاد شده، بقیه خاک این کشور را بیابان و صحرا فراگرفته است. معروفترین بیابان آن تهر (تار) نام دارد. کویرهای ممتد با شنهای روان منظره عمومی این قسمت را تشکیل می دهد، به دلیل خشکی فراوان امکان کشاورزی و بهره برداری از زمین بسیار محدود است و در نتیجه از دیرباز زندگی کوچ نشینی فعالیت غالب منطقه را تشکیل می دهد.

 

ج: ویژگیهای انسانی

1 - جمعیت، ساختار و تحولات آن: پاکستان در سال 1368 /1989 م حدود 000/400/110 نفر و در سال 1374 / 1995 م، 211/805/128 نفر جمعیت داشته است. تراکم جمعیت در نواحی گوناگون پاکستان بسیار غیرمنظم است و بسته به شرایط اقلیمی و نحوه بهره برداری از زمین، جمعیت پذیری فضاهای جغرافیایی آن متفاوت می باشد. تراکم دره پنجاب و جلگه سند زیاد است در حالی که ناحیه خشک بلوچستان و ارتفاعات شمال و شمال غرب این کشور تراکم اندکی دارد. در حال حاضر تراکم نسبی آن حدود 2/160 نفر در هر کیلومترمربع است. پاکستان با 1/2 درصد جمعیت جهان در سال 1989م، از کشورهای پرجمعیت جهان بوده است.

براساس آمار 1981 م میزان رشد جمعیت در پاکستان 1/3 درصد می باشد. رشد سریع جمعیت در این کشور به دلیل کاهش میزان مرگ و میر است.

در سال 1981م حدود 28 درصد مردم این کشور در مناطق شهری و 72 درصد در مناطق روستایی زندگی می کرده اند.

برپایه آمار سال 1981م، 8 شهر پاکستان بیش از 000/500 نفر جمعیت داشته است که بر روی هم 48 درصد کل معیت شهری این کشور را شامل می شده است.

از نظر ترکیب سنی، جمعیت این کشور جوان است. در سال 1985 م، حدود 2/44 درصد جمعیت این کشور را افراد کمتر از چهارده سال و53 درصد آن را گروه سنی 64-15 سال و فقط 8/2 درصد جمعیت آن را افراد بیش از 65 سال تشکیل می داده است. پدیده جوانی جمعیت در آینده ای نه چندان دور می تواند مشکلات زیادی را برای این کشور به بار آورد، از جمله بیکاری جمعیت جوان باعث بالا رفتن ضریب تکفل می شود. ایالت های سند و پنجاب پر جمعیت ترین و بلوچستان کم جمعیت ترین ایالت پاکستان است.

پیشرفت هایی که از نیمه دوم قرن بیستم در زمینه بهداشت و درمان در بسیاری از کشورهای جهان سوم مانند پاکستان صورت گرفته، امید به زندگی را در این کشورها افزایش داده است. به طور کلی امید به زندگی برای کشورهای اسلامی پایین تر از متوسط امید به زندگی برای جهان و جهان سوم می باشد در کشورهای توسعه یافته امید به زندگی سیزده سال بیشتر از کشورهای اسلامی است. در پاکستان پزشک و بیمارستان متناسب با جمعیت وجود ندارد. برای هر 4900 نفر یک پرستار و برای هر 2900 نفر یک پزشک وجود دارد. متوسط عمر در پاکستان 54 سال است. بالابودن میزان مرگ ومیر و نیز بالا بودن مرگ و میر اطفال کمتر از پنج سال (166 در هزار) نشانگر ناتوانیهای عمده این کشور در بهبود بهداشت و درمان می باشد.

 

د: ویژگیهای تاریخی

پاکستان از جمله مناطق مسکونی کهن به شمار می آید. در دوره سوهان (Sohan) در منطقه پتوار، حوالی راولپندی آثار اسکلتهای انسانی مربوط به 000/500 سال قبل پیدا شده است. این آثار که مربوط به عصر حجر می باشد، سابقه سکونت و قدمت تاریخی این کشور را نشان می دهد. گرچه عصر حجر از نظر گاهشماری، چندان اهمیت ندارد ولی از آن جهت که همه مردم این مرحله را گذرانده اند، واجد ارزش می باشد. در اواخر قرن ششم ق. م. با فتح دره سند و پنجاب توسط داریوش اول، بیستمین ساتراب امپراتوری ایران اعلام می شود. اسکندر مقدونی در 330 ق. م بعد از پیروزی بر داریوش سوم قلمرو خود را تا سند و پنجاب و رود بیاس (هیفاسیس) گسترش داد. با تشکیل امپراتوری هندی مارویا (Maurya) نفوذ و گسترش فرهنگ یونان را در این منطقه می توان دید. این امپراتوری در سالهای 321-298 ق. - یونانی ساندراکوس - ماوریا جد آشوکا (Ashoka) در هند تاسیس شد. سرزمین کنونی پاکستان که در قرون قبل از میلاد به نام سند خوانده می شد، دارای تاریخی کهن است. در زمان هخامنشیان مرزهای شرقی ایران از دره رود سند آغاز می شد و پنجاب موطن اقوام آریایی بوده است. بلوچستان از نظر جغرافیایی ادامه جنوب شرقی فلات ایران است. در کتیبه های بیستون به نام «مکه » یا «ماکا» ضبط شده (19) و به عنوان استان چهاردهم از آن نام برده شده است.

بخش اعظم سرزمین پاکستان تا زمان تشکیل کشور دهلی در قرن 13 /17 م. که عمده ترین مملکت مسلمانان در هند شمالی بود، در زمان سلطنت اکبر شاه (1556-1605/963 -1013 ه. ق) که جزو امپراتوری تیموریان هند بود، در واقع مستقل بوده است.

 

ه: ویژگیهای سیاسی

1 - چگونگی ورود استعمار: در آغاز، استعمارگران انگلیسی به عنوان بازرگان وارد شبه قاره هند شدند و به تدریج نیرومند شدند. در سال 1757/ 1171 ه. ق انگلیسی ها به رهبری رابرت کلاویو (Robert - Clive) که در کمپانی هندشرقی کار می کرد در جنگ پلاسی (Plassey) بنگاله را از دست مسلمانان خارج کرد، به دنبال آن کلکته نیز به اشغال انگلیسیها درآمد. در سال 1799 / 1214 ه. ق حکومت سلطان تیپو، مهاراجه فارسی دان که دشمن انگلیسیها بود در جنگی نابرابر به وسیله انگلیسیها سقوط کرد و ایالت پنجاب زیر تسلط سیک ها قرار گرفت. در سال 1803 / 1218 ه. ق انگلیسیها به دهلی رسیدند و عملا نیابت حکومت هند را در دست گرفتند. در آستانه قرن 19 / اوایل قرن 13 ه. ق، یالت سند به تصرف انگلیسیها درآمد و در نیمه قرن 19 /13 ه. ق، پاکستان و هندوستان به هند انگلیس معروف شدند. در این زمان حکومت استعمارگر برای تصرف هر چه بیشتر سرزمینهای مسلمانان و هندوان از سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن » استفاده کرد. بدین ترتیب هند و پاکستان عملا به امپراتوری انگلستان پیوستند و آخرین پادشاه تیموری به رانگون تبعید شد. بعد از جنگ 1857 / 1274 ه.ق مسلمانان از عرصه فعالیتهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کنار نهاده شدند و کلیه مقامهای حساس دولتی را از دست دادند. قدرت اقتصادی آنان نیز بشدت تضعیف شد. در این شرایط بود که زبان انگلیسی به صورت زبان آموزشی مطرح شد و مورد استقبال جامعه هندو مذهبان قرار گرفت.

مسلمانان پس از مدتهای مدید دور ماندن از تمام مناصب بالای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شبه قاره هند در آغاز قرن بیستم / چهاردهم ه. ق به تدریج در امور سیاسی حضور یافتند و طی ملاقاتی با لردمنتو (Lord Minto) نایب السلطنه هند، خواستار حقوق جداگانه مسلمانان شدند و سرانجام توانستند در دسامبر1906 / 1324 ه. ق «حزب مسلم لیک سراسر هند: را در داکا تاسیس کنند. این حزب که برای حمایت از منافع مسلمانان شبه قاره هند به وجود آمد، بعدها به رهبری محمدعلی جناح استقلال پاکستان را به ارمغان آورد.

در جریان برگزاری اجلاس 1930 حزب مسلم لیگ در الله آباد، علامه محمد اقبال لاهوری برای اولین بار ضرورت تشکیل سرزمین جداگانه برای مسلمانان را مطرح کرد. ارتباط نزدیک محمدعلی جناح با محمد اقبال لاهوری و تاثیر تعیین کننده اندیشه های اقبال بر جناح، رهبر پاکستان را به آرمان تشکیل سرزمینی مستقل برای مسلمانان رهنمون ساخت. در سال 1933 / 1312 ه. ق چوهدری رحمت علی طی بیانیه ای برای اولین بار نام پاکستان را برای سرزمینهای تحت نفوذ مسلمانان به کار برد. این نام ترکیبی از حروف اول و یا آخر استانهای این کشور است به این ترتیب که حرف «پ » نماینده ایالت پنجاب، حرف «الف » نماینده ایالت شمال غرب (که مسلمانان آن را افغان می نامند). حرف «ک » نماینده کشمیر و حرف «س » نماینده ایالت بلوچستان می باشد.

2 - حکومت، پایتخت و شهرهای مهم: کشور پاکستان بنابر اعلامیه 1947 م /1326 ه . استقلال هند، به صورت دومینیون و تحت نظارت یک فرماندار کل استقلال یافت. محمدعلی جناح نخستین فرماندار کل و لیاقت علی خان نخست وزیر شد. پاکستان از همان اوان استقلال با مشکلات بسیار روبرو شد. (22) بخشی از آنها میراث دوره استعمار طولانی انگلستان بود. استعمار انگلیس که با استقلال هند و سپس پاکستان منافع خود را در خطر می دید، دست به تحریکات زیادی از قبیل دامن زدن اختلافهای قومی و دینی علیه کشور تازه به استقلال رسیده پاکستان زد. که تا حدودی نیز موفق شد. برخی از این مشکلات ناشی از مناقشه هایی است که از همان اوان تشکیل کشور به وجود آمد ولی استعمار انگلیس در رشد، توسعه و تبدیل آن به اختلافات عمیق سیاسی نقش عمده ای داشت، مانند اختلافات بنگالیها و پاکستانیها در موارد زیر:

الف: وجود پایتخت در پاکستان غربی.

ب: رسمی نبودن زبان بنگالی.

ج: انتخاب مقامهای بلندپایه سیاسی از پاکستان غربی.

د: پایین بودن سطح دستمزدها و درآمد سرانه در پاکستان شرقی.

بدون تردید عواملی چون فاصله جغرافیایی زیاد بین دو بخش پاکستان، تحریک انگیزه های قومی و ناسیونالیستی بنگالی توسط عوامل خارجی و توافق ابر قدرتها برای درهم شکستن قدرت کشور جدید اسلامی پاکستان در این زمینه نقش عمده ای داشته است.

بعد از استقلال شبه قاره هند، بیشترین منابع و ثروتهای بازمانده از استعمار در اختیار کشور هندوستان قرار گرفت و ایالتهای بلوچستان و شمال غربی که از جمله عقب مانده ترین نواحی شبه قاره بودند، در اختیار کشور جدید پاکستان قرار گرفت. پنجاب و بنگال تقسیم شدند. در زمینه مالکیت کشمیر بین دو کشور اختلافات زیادی بروز کرد. مهاجرتهای وسیع و دسته جمعی مسلمانان از سراسر شبه قاره به سوی کشور جدید پاکستان و نابسامانی وضع اقتصادی ناشی از قطع ورود مواد اولیه از طریق هند بر مشکلات موجود افزود. تنها ثروت مهم این کشور کشاورزی بود: کنف در پاکستان شرقی و پنبه در پاکستان غربی، با استقلال این کشور دیگر محصول کنف از طریق بندر کلکته در هندوستان نمی توانست صادر شود و امکان مصرف پنبه های تولید شده نیز در کارخانه های نساجی احمدآباد و بمبئی وجود نداشت.

اختلافات پاکستان با هند عمدة ناشی از خطوط استعماری تعیین شده توسط کمیسیون رادکلیف (Radcliffe) بر سر مساله جامو و کشمیر می باشد. همچنین تعیین خط تقسیم آبهای محلی (خط الراس) در کوههای هیمالیای غربی بین هند و پاکستان از جمله مسایل تشنج زا بین این دو کشور می باشد. مساله جامو و کشمیر باعث بروز سه جنگ گسترده بین هند و پاکستان شده است از جمله در سال 1965م در زمان حکومت ایوب خان جنگ گسترده ای شروع شد که بسرعت به سایر نقاط مرزی سرایت کرد و سرانجام به ابتکار اتحاد جماهیر شوروی (سابق) در ژانویه 1966م، کنفرانس تاشکند شالوده مناسبات دو کشور را تعیین کرد. چشم انداز حل مسالمت آمیز مساله کشمیر در آینده ای نزدیک بعید به نظر می رسد.

از ابتدای تاسیس پاکستان تا به امروز پنج پیش نویس قانون اساسی تهیه شده است، که سه پیش نویس آن در مقاطعی خاص تصویب شده و به اجرا درآمده است. قانون اساسی فعلی این کشور در 10 آوریل 1973 اعلام و در 14 اوت همان سال به تصویب رسید. به موجب این قانون، شیوه حکومت پارلمانی جای خود را به شیوه حکومت جمهوری داد و «جمهوری اسلامی پاکستان » به عنوان کشوری که در آن مسلمانان شبه قاره امکان یافته اند تا بر اساس موازین اسلام زندگی کنند اعلام موجودیت کرد. حکومت این کشور مشتمل بر دو مجلس سنا و ملی است و قوه مجریه تحت نظارت رئیس جمهور و نخست وزیر قرار دارد.

براساس آخرین تقسیمات کشوری، پاکستان به چهار ایالت، یک ناحیه کرسی اسلام آباد، نواحی قبیله ای و کوچ نشین ها که زیرنظر حکومت فدرال قرار دارند تقسیم می شود. ایالتها در اداره امور داخلی مستقل هستند ولی فرماندار هر ایالت را رئیس جمهور انتخاب می کند. وزیر اعلی یا سروزیر هر ایالت که در واقع نخست وزیر آن ایالت می باشد توسط مجالس ایالتی انتخاب می گردد. مجالس ایالتی دارای تشکیلات خاصی هستند که نمایندگان آن از طریق انتخابات عمومی برای مدت پنج سال برگزیده می شوند.

 

و: ویژگیهای اقتصادی

در آغاز تاسیس، کشور پاکستان با دشواریهای ویژه ای برای بهره برداری از سرزمین خود روبرو شد، زیرا رشد اقتصادی سرزمینهایی که نصیب این کشور شده بود از رشد اقتصادی سرزمینهای زیر نفوذ حکومت هندوستان کمتر بود. پاکستان نزدیک به 20 درصد جمعیت شبه قاره را در اختیار داشت، در حالی که تنها حدود 10 درصد مجموع تاسیسات صنعتی در سرزمینهای زیر نفوذ پاکستان قرار گرفته بود، به همین ترتیب پاکستان از نظر ذخایر معدنی و منابع نیرو نسبت به هندوستان ضعیف تر بود.

1 - کشاورزی: نظام کشاورزی پاکستان بر پایه دو بخش دولتی و خصوصی است. بخش دولتی به طور مستقیم و غیرمستقیم در اداره اقتصاد کشور دخالت دارد. توسعه اقتصادی این کشور با تنگناها و کمبودهای زیادی مانند مساله بازپرداخت وامهای متعدد روبرو است.

اقتصاد پاکستان کشاورزی است که حدود33 درصد تولید ناخالص ملی آن را تشکیل می دهد. این کشور با بهره گیری از عواملی مانند رودهای بزرگ، جنس خاک و میزان رطوبت یکی از نواحی مهم کشاورزی در آسیای موسمی است. نزدیک به 30 درصد کل اراضی پاکستان قابل کشت می باشد، بجز نواحی شمالی و غربی این کشور که کوهستانی است بقیه نواحی آن قابل کشاورزی است. یکی از وسیعترین شبکه های آبیاری جهان که به وسیله رود سند و شعبه های پنجگانه آن تشکیل شده است و نزدیک به 4/19 میلیون هکتار از اراضی را آبیاری می کند در این کشور واقع شده است.

از نظر توزیع اشتغال، نسبت جمعیت فعال به کل کشور در مناطق روستایی حدود 2/3 درصد بیشتر از مناطق شهری است. همان طوری که در بحث جمعیت و تحولات آن اشاره شد، در سالهای اخیر کشور پاکستان با کاهش تدریجی میزان اشتغال در بخش کشاورزی و به نفع بخش خدمات روبرو بوده است، با توجه به این که عرصه خدمات عمدة در شهرها تمرکز یافته اشت، لذا می توان پدیده مهاجرت را در شهرها بخوبی مطالعه کرد. همچنین میزان سرمایه گذاری صنایع در روستاها حدود 1/16 درصد نسبت به شهرها اختلاف دارد.

به دلیل اهمیت نقش بخش کشاورزی در اقتصاد پاکستان، دولت حمایتهای بسیاری از این بخش به عمل می آورد، همچون تضمین قیمت محصولات کشاورزی، اعطای وام به کشاورزان و توزیع بذر و کود با نرخ اندک. بانک کشاورزی پاکستان در این موارد بسیار فعال است.

آب و زمین از عوامل بسیار مهم و مؤثر در کشاورزی پاکستان است. قریب به 77 درصد اراضی این کشور توسط سیستم های آبیاری موجود کشت می شوند. از مجموع 3/19 میلیون هکتار اراضی کشور، حدود 5/4 میلیون هکتار به صورت دیم و بقیه به صورت آبی کشت می شود. سیستم آبیاری پاکستان یکی از مهتمرین سیستم های آبیاری در جنوب آسیا است. با بهره گیری از 6600 کیلومتر کانال، تعداد زیادی از قنوات، و مهار آبهای سطحی، اراضی وسیعی آبیاری می شود. آبهای سطحی توسط سدها و بندها مهار می شود و سپس از راه کانالها به زمینهای کشاورزی هدایت می گردد.

زمین یکی از بهترین منابع طبیعی پاکستان است. از نظر توزیع جغرافیایی، مزارع کم وسعت بیشترین بخش زمینهای زراعی این کشور را تشکیل می دهند. بیش از 8/4 میلیون واحد ملک و مزرعه در پاکستان هر کدام حداکثر 2 هکتار وسعت دارند. تنها 2 درصد این مزارع بیش از 20 هکتار وسعت داشته اند. تعداد مزارع با وسعت 60 هکتار بسیار اندک است. به طور کلی نظام مالکیت در این کشور، چهار نوع است:

1) مالکیت مطلق املاک و مستغلات زمینداری (Zamindari) ;

2) مالکیت فردی، خرده مالکی با املاک نسبة کوچک;

3) رعیت واری (Ryatwari) یا اجاره داری املاک دولتی براساس قراردادهای مقطوع;

4) تملک اراضی که دولت بلاعوض واگذار می کند - جاگیرداری (Jagirdari) .

 

ساختار نظامي پاكستان

پس از استقلال پاكستان، حدود 100 افسر مسلمان به همراه 500 افسر انگليسي مقامات عالي فرماندهي ارتش را بدست گرفتند. از سال 1947 تا 1951 يك ژنرال انگليسي رياست ستاد ارتش پاكستان را بر عهده داشت. درسال 1951 ژنرال ايوب خان به اين سمت منصوب شد. طبق قانون اساسي اين كشور رئيس جمهور فرماندهي كل قوا را بعهده داشته و دستورات خود را از طريق كميته مشترك روساي ستاد به نيروهاي ابلاغ مي نمايد. وزارت دفاع مسئول پشتيباني و تداركات نيروهاي مسلح است.

پاكستان با برخورداري از 619 هزار نفر نيروي نظامي هفتمين ارتش بزرگ دنيا (تا سال 2007)‌ بوده و با احتساب 302 هزار نفر نيروي شبه نظامي، گارد ساحلي و …. جمعاً حدود يك ميليون نفر در مجموعه نيروهاي مسلح اين كشور خدمت مي كنند. نيروهاي مسلح پاكستان با توجه به اينكه از سال 1947 تاكنون، در مقاطع مختلفي، فرماندهان نظامي در اين كشور حاكم بوده اند در مجموع از موقعيت اجتماعي نسبتاً بالايي برخوردار هستند. خدمت در ارتش پاكستان داوطلبانه بوده و مانند تعدادي از كشورها، خدمت نظام وظيفه درآن وجود ندارد. ارتش اين كشور مشاركت بسيار فعالي در نيروهاي حافظ صلح سازمان ملل دارد و تعدادي از كارشناسان نظامي پاكستان در تعدادي از كشورهاي عرب منطقه بعنوان استاد و مشاور مشغول بخدمت هستند. ستاد مشترك ارتش پاكستان وظيفه ايجاد هماهنگي بين نيروهاي سه گانه ارتش را عهده دار بوده و عمده وظيفه آن در زمان صلح، طراحي مي باشد.

اين كشور سازمان دفاعي نسبتاً گسترده اي باتعداد قابل توجهي از كشورها دارد و مانورهاي نظامي دوره‌اي با عربستان، تركيه، چين برگزار مي نمايد. آخرين مانور نظامي برگزار شده در اين كشور مانور دريايي چند مليتي امان 07 در بندر كراچي بوده كه درآن 27 كشور حاضر و 8 كشور نيز با ارسال تجهيزات شركت نموده بودند.

دستيابي پاكستان به جنگ افزار اتمي در سال 1998 اين كشور را به جمع دولتهاي با توان بمب اتمي افزود. پاكستان هسته اي باعث ارتقاي جايگاه نيروي مسلح در مديريت اين كشور شده است.

نقش روزافزون ارتش در امور ملی و بین المللی کاربرد زور به عنوان وسیله ای جهت دستیابی به قدرت سیاسی و تسلط برجامعه و بالاخره نفوذ روز افزون نظامیان در امور غیر نظامیان کشور. در جریان جداسازی پاکستان از هند، کشور هند، کشوری بود که جمعیت آن چهار برابر جمعیت پاکستان، امکانات اقتصادی آن ‎۱۰ برابر پاکستان و پرسنل ارتش آن ‎۳ برابر پرسنل نظامی پاکستان بود. باتوجه به این امر و باعنایت به برخورد نظامی تلخ با این کشور، طبیعی است که پاکستان برای تقویت ارتش خود در جستجوی تجهیزات پیشرفته نظامی از کشورهای مختلف جهان بوده باشد. عالی ترین مرجع سیاسی در مسائل دفاعی پاکستان " کمیته دفاعی کابینه" می باشد که ریاست آنرا نخست وزیر بر عهده دارد. نظارت اجرایی بر سیاست دفاعی نیز بر عهده " شورای دفاع" است. مسؤولیت دائمی وزارت دفاع نیز بر عهده" دبیرکل" است کهاز اعضای" کمیته دفاعی کابینه" و " شورای دفاع" است. خدمت سربازی در ارتش پاکستان داوطلبانی می باشدو اگرچه مقرراتی برای افراد ذیصلاح و مدت خدمت نظام وظیفه وجود دارد، لیکن وفور جوانانی که از نظر جسمانی برای انجام خدمت سربازی واجد شرایط تشخیص داده می شدند و نیز مایل به ادامه عضویت در ارتش هستند عملا" این مقررات راغیر ضروری ساخته است. در این کشور علاوه بر مسؤولیت دفاعی خود( در قبل تهاجمات خارجی) در بحرانهای سیاسی حاد کشور نیز صاحب نقش داوری و تعیین کننده می باشد. از هنگاه تاسیس پاکستان تا زمان نگارش پایان نانمه، سه بار دراین کشور حکومت نظامی اعلام شده استکه درآن ارتش دست به کودتا زده که در هر سه مورد، چنین مداخله ای ناشی از وجود بحران در داخل کشور بوده است. از سال ‎۱۹۵۴ تا اواسط دهده ‎۱۹۶۰ در پاکستان، تجهیزات و سلاحهای آمریکایی متداول بود، لیکن به سال ‎۱۹۶۲، متعاقب جنگ چین و هند، کمکهای نظامی آمریکا و بریتانیا به هند سرازیر شد و موجبات نگرانی اسلام آباد را فراهم ساخت.

صنایع نظامی پاکستان بیشتر محدود به تعمیر و نگهداری و تولید سلاحهای سبک، لوازم یدکی و مهمات برای سلاحهای مختلف می باشد. در مورد تسلیحات هسته ای باید گفت، درسال ‎۱۹۷۴ کشور هند دست به آزمایش هسته ای زد، لذا رهبران پاکستان برآن شدند که حداقل به همان توانایی هند در ساختن تسلیحات اتمی دست یابند و عمده ترین مشکل پاکستان دراین زمینه، فقدان کارخانه سوخت سازی است که بتواند پولوتونیم را از سوخت مصرف شده اتمی جداسازد. تنها کشور مشابه پاکستان که در قرن بیستم کاملا" بر اساس ایدئولوژی بنیانگذاری گردید، اسرائیل است و هر دو کشور علیرغم مخالفت شدید اکثریت مردم منطقه بوجود آمدند. لذا هردوکشور بقای خود را مورد تهدید همسایگان خود می بینند، پرستیژنظامی هردو کشور بالاست و امور نظامی بسیار مورد توجه و اهتمام دو کشور است و بودجه هنگفتی برای تقویت ارتش هزینه می شود. اما علیرغم اشتراکات فوق، دو تفاوت عمده در نوع ایدئولوژی آنها به چشم می خورد الف) رابطه تنگاتنگی میان ایدئولوژی صهیونیسم و عنصر سرزمین وجود دارد، در حالیکه اسلام دینی جهانی است و به سرزمین خاص تعلق ندارد ب) تاکید صهیونیسم بر نژاد و قوم خاصی است، در حالیکه اسلام نژادپرستی را کاملا" مردود می شمارد.

 

روابط سياسي ايران و پاكستان:

الف- قبل از انقلاب اسلامي

پس از اعلام استقلال پاكستان در سال 1947 ايران اولين كشوري بود كه تأسيس جمهوري اسلامي پاكستان را به رسميت شناخت. سفارت ايران در كراچي در 24 اكتبر 1947 افتتاح شد. محمد رضا پهلوي نخستين رئيس كشوري بود كه بعد از استقلال پاكستان، درسال 1949 از اين كشور ديدن كرد. همچنين ايران اولين كشوري بود كه عهدنامه مودت را درسال 1956 با آن كشور منعقد نمود همچنين اولين موافقتنامه فرهنگي دو كشور نيز در همان سال امضاء شد. قرارداد تثبيت مرزهاي ايران و پاكستان (1958) در كراچي و قرارداد انتظامات مرزي بين دو كشور (1960) در تهران امضاء و اولين موافقت نامه بازرگاني نيز در سال 1962 به امضاء رسيد. دو كشور ايران و پاكستان درسال 1955 عضو پيمان بغداد شده و درسال 1964 همراه با تركيه پيمان RCD را امضاء نمودند.

ايران در جنگ هند و پاكستان (1965) از هرگونه كمكي به همسايه خود دريغ نورزيد و در بحران 1971 و استقلال بنگلادش ضمن تلاش جهت جلوگيري از بروز جنگ كمكهاي فراواني در اختيار پاكستان قرارداد. پس از خاتمه جنگ و روي كار آمدن ذوالفقار علي بوتو شاه ايران اولين رئيس كشوري بود كه از پاكستان ديدن نمود. بطور كلي تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي حدود 16 قرارداد بين دو كشور در زمينه هاي مختلف امضاء شد كه لغو رواديد دارندگان گذرنامه سياسي (1974) از آن جمله است.

 

ب- بعد از انقلاب اسلامي

در زمان اوجگيري انقلاب اسلامي، پاكستان با لحاظ نمودن شرايط جديد در سياستهاي خود نسبت به ايران تجديد نظر نمود نامه ضياءالحق بعنوان حضرت امام خميني(ره) مبني بر برسميت شناختن نظام جديد ايران در روز 21 بهمن 57 توسط كاردار اين كشور در تهران تسليم مهندس بازرگان نخست وزير دولت موقت شد. پاكستان براي اعلام مواضع دوستانه در تحريم اقتصادي غرب عليه ايران شركت ننمود و در جريان جنگ ايران و عراق موضع نسبتاً بيطرفانه اي اتخاذ نمود. اين كشور تلاشهايي را براي ميانجيگري در جنگ بعمل آورده و بندر كراچي را جهت رساندن انواع كالا به كشورمان در اختيار جمهوري اسلامي ايران گذاشت. روابط دو كشور كه در دوران ضياءالحق به سطح كاردار تقليل پيدا كرده بود مجدداً درسال 1982 به سطح سفارت و مبادله سفير ارتقاء پيدا نمود. سفر وزراي خارجه، كشور و دارايي دو كشور در فاصله سالهاي 1982 تا 1986 به تهران و اسلام آباد موجب شد تا با ارتقاء روابط آيت الله خامنه اي رئيس جمهور وقت ايران از پاكستان ديدار نمايد.

بمناسبت ارتحال حضرت امام خميني(ره) دولت پاكستان 10 روز عزاي عمومي اعلام و پرچم هاي خود را نيمه افراشته نمود و غلام اسحاق خان رئيس جمهور وقت پاكستان نيز در مراسم ارتحال امام خميني (ره) در تهران شركت نمود. سفر وزراي كشور و خارجه ايران به اسلام آباد و سفر رئيس مجلس ملي و همچنين رئيس جمهور و سفر نخست وزير پاكستان به تهران در فاصله سالهاي 1989 تا 1992 نمادي از روابط دوستانه و برادرانه ميان دو كشور بوده است.

آقاي هاشمي رفسنجاني رئيس جمهور وقت كشورمان در پاسخ سفر رئيس جمهور پاكستان در سال 1992 از اسلام آباد ديدار نمود. درهمان سال بدنبال انصراف الجزاير، پاكستان بعنوان حافظ منافع ايران در آمريكا انتخاب شده و در سال بعد نيز عهده دار حفاظت از منافع كشورمان در الجزاير شد.

در فاصله سالهاي 1992 تا 1997 از سوي ايران سفر رئيس جمهور، رئيس ديوان عالي كشور، رئيس مجلس شوراي اسلامي و سفرهاي مكرر وزراي كشور و خارجه ايران به پاكستان را شاهد بوده متقابلاً سفر رئيس جمهور، 2 بار سفر بينظير بوتو و سفر نواز شريف بعنوان نخست وزير وقت پاكستان، روساي وقت مجلس ملي و نيز وزير خارجه پاكستان به تهران انجام گرفت.

موضوعات اقتصادي، فرهنگي، روابط دوجانبه سياسي و پارلماني، لزوم مقابله با جرم و جنايت، مبارزه با مواد مخدر، بحران افغانستان، اجلاسهاي اكو، سازمان كنفرانس اسلامي و گروه 8 از جمله موضوعات مطروحه در سفرهاي مذكور و ديدارهاي مربوطه بوده است كه در اين موضوعات قراردادهاي متعددي نيز به امضاء طرفين رسيده است. در اين مدت بارها دو كشور از مواضع يكديگر در عرصه هاي سياسي و بين المللي حمايت نموده و در سازمانها و مجامع منطقه اي و بين المللي به نفع يكديگر راي داده اند.

طي سالهاي گذشته شاهد سفرهاي متعددي از جمله سفر روساي جمهور ( جناب آقاي احمدي نژاد فروردين 1387 و جناب آقاي زرداري اسفند 1387 ) روساي مجالس قانونگذاري، وزراي خارجه، كشور، ارشاد،‌ نيرو، راه و ترابري و دبير شورايعالي امنيت ملي و نيز معاونين وزراي خارجه، اطلاعات، كشور، و بازرگاني و.. به پايتخت هاي دوكشور بوده ايم.

نتیجه گیری

با توجه به آنچه گفته شد، پاکستان دارای نیروهای بالقوه طبیعی و اقتصادی مناسبی برای توسعه بخش کشاورزی است. این عوامل عبارتند از:

1 - وجود رود سند که حدود نیمی از طول رود در پاکستان جاری است و نقش بسزایی در توسعه اقتصادی کشور دارد.

2 - مناسب بودن آب و هوا، خاک، مقدار باران و سایر شرایط طبیعی لازم برای کشت محصولات در بخشهای وسیعی از کشور.

3 - وجود جلگه های حاصلخیز سند و پنجاب، و رودهای پرآب که باعث شده است کشتزارها در دره سند بسیار فشرده باشند و مهمترین محصولات کشاورزی پاکستان از این دره تامین شود.

4 - احداث کانالهای متعدد آبرسانی که باعث شده است اراضی وسیعی به زیر کشت درآیند.

پاکستان به کمک عوامل طبیعی و اقتصادی مساعد که توانسته است یکی از سه قطب عمده تولید غلات در آسیا باشد. تولید فرآورده های کشاورزی این کشور به آهستگی رو به افزایش است. از نظر کشاورزی، پاکستان به دلیل دسترسی به جلگه های پیوسته و وسیع، رودهای پرآب همیشگی و نوع خاک آن دارای امتیازهای خاصی است مشروط بر این که شیوه های مناسب زراعی به طور گسترده مورد استفاده قرار گیرد لذا پاکستان در برنامه های رشد اقتصادی سعی فراوانی برای جبران کمبودهای طبیعی خود از جمله منابع انرژی و بهبود وضع کشاورزی برای جوابگویی به نیاز جمعیت رو به تزاید و بالا بردن سطح معیشت مردم از طریق توجه به بخش کشاورزی و صنعت دارد.

منابع

1- محجوب، محمود - یاوری، فرامرز، گیتاشناسی کشورها، انتشارات گیتاشناسی، تهران، 1362، صص 100-99.

2- حافظنیا، محمدرضا، «نگاهی اجمالی به وضعیت جغرافیایی پاکستان و ایالت پنجاب »، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 39، ص 88.

3- اسعدی، مرتضی; جهان اسلام، جلد دوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی،1369، ص 124.

4- شاملویی، حبیب الله، جغرافیای کامل جهان،تهران، انتشارات بنیاد،1363، صص 172-171.

5- جهان اسلام، ج 2، ص 125.

- فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 39، ص 89.

6- ژ. بوژوگارنیه [و دیگران]، سیمای اقتصادی جهان، ترجمه حسن مطیعی لنگرودی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ص 22.

7- جهان اسلام، ج 2، صص 127-126.

8- آسایش، حسین، «توسعه انسانی و چشم انداز در کشورهای اسلامی »، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 24، ص 24-22.

9- سیمای اقتصادی جهان، ص 24.

10- فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 39، ص 89.

11- فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 24، ص 42.

12- جهانفر، محمد، «نظری به شاخصهای جمعیتی، بهداشتی، اقتصادی و فرهنگی جهان امروز در 1992 م »، انتشارات سحاب، خرداد 72، ص 4.