روش مشاهده در روانشناسی تجربی
اوّلین مرحله از مراحل علمی در آزمایشهای تجربی، روش مشاهده است. در این نوشتار بر این هستیم تا این روش را معرّفی کرده، انواع آنرا ذکر کنیم و مزایا و معایب آنرا نیز متذکّر شویم. در پایان به ذکر یک نمونه از روش مشاهدهی علمی همانگونه که در کلاس درس روانشناسی تجربی استاد خدادادی مطرح شد، اشاره خواهيم كرد.
در نخستین مراحل پژوهش در هر زمینه، دستزدن به بررسیهای آزمایشگاهی یا همبستگی شاید کاری شتابزده باشد و ممکن است از راه مشاهدهی پدیدهی مورد نظر در وضعیّت طبیعی آن ، پیشرفت بهتری حاصل شود. مشاهدهی دقیق رفتار حیوانها و آدمیان، گام آغازین در بسیاری از پژوهشهای روانشناختی بوده است. برای مثال، مشاهداتی روی نخستینها[2] در زیستگاه طبیعی آنها ممکن است اطّلاعاتی دربارهی نظام اجتماعی آنها فراهم آورد. همان اطّلاعاتی که میتواند ما را در بررسیهای آزمایشگاهی یاری دهد. فیلمبرداری از نوزادان میتواند جزئیّات الگوهای حرکتی آنان را اندگی پس از تولّد، و نیز نوع محرّکهایی را که نوزادان به آنها پاسخ میدهند آشکار سازد. پژوهشگرانی که به مشاهدهی رفتار در شرایط طبیعی میپردازند باید دورهی آموزشی لازم را دربارهی مشاهده و ثبت دقیق رفتار گذرانده باشند تا بتوانند از انعکاس سوگیریهای خود در گزارشها بپرهیزند.
در مواردی که مسأله تاحدودی جنبهی زیستشناختی دارد روش مشاهده نیز ممکن است مستلزم کار در آزمایشگاه باشد. برای مثال همانگونه که اتکینسون و همکارانش در زمینهی روانشناسی هیلگارد (1387) آوردهاند، مَسترز و جانسون (1966) در بررسی مشهور خود دربارهی جنبههای فیزیولوژیایی رفتار جنسی آدمی روشهایی را ابداع کردهاند که امکان مشاهدهی مستقیم پاسخهای جنسی را در آزمایشگاه فراهم میکرد. دادههای این پژوهش عبارت بودند از: الف) مشاهدات رفتاری، ب) ثبت اطّلاعات تغییرات فیزیولوژیایی، ج) پاسخهای افراد به پرسشهایی دربارهی احساسهایشان پیش از تحریک جنسی، در طول آن تحریک و پس از آن. هرچند مسترز و جانسون بیش از هرکسی از این نکته آگاه بودند که رفتار جنسی آدمی علاوه بر جنبههای زیستشناختی ابعاد متعدّد دیگری نیز دارد مشاهدات آنها دربارهی جنبههای کالبدشناختی و فیزیولوژیایی پاسخ جنسی، نقش ارزندهای در آگاهی ما از ماهیّت رفتار جنسی آدمی و حلّ مشکلات جنسی داشته است.
روانشناسی تجربی[3] (آزمایشگاهی) روشی است که با گذراندن چهار مرحلهی زیر محقّق میشود:
مشاهده، ارائهی فرضیه، آزمایش، تنظیم و طبقهبندی
1- مشاهده: با این روش در ادامه بیشتر آشنا خواهیم شد.
2- ارائهی فرضیّه: رابطهای که بین متغیّرها فرض میشود که یا از روی مشاهدات بهدست میآید و یا از یک نظریّهی موجود استخراج میشود.
3- آزمایش: محقّق فرضیّهی خود را مورد آزمایش قرار داده تا درست بودن یا درست نبودن آن معلوم شود.
4- تنظیم و طبقهبندی نتایج آزمایش که با فنون آماری صورت میگیرد.
«مشاهده فعّالیّت ویژهای است که برای بسیاری از مردم بهطور طبیعی فراهم نمیشود. مشاهده با ارزیابی اینکه چیزی خوب یا بد است، تبیین اینکه چرا چیزی روی داده است و گزارشِ خلاصه تفاوت دارد. بنابراین روشهای مشاهدهای به آموزش ویژه نیاز دارند.» (بارکر، 1380، ص 177)
همانطور که گفته شد یکی از نکات مهمّی که در روش مشاهده باید مدّنظر داشت این استکه چیزی را آنگونه که هست توصیف کرد، بهصورتیکه اگر کسی تا به حال آنرا ندیده باشد بتواند بهصورت تقریبی بفهمد آن چیست. درضمن بیان مشاهده مانند امانتداری است. به این معنا که آنچه را که میبینیم باید بدون هیچگونه سوگیری و ارزشگذاریِ شخصی بیان کنیم و در بیان مشاهدات خود جانب امانت را نگهداریم، لذا در فرآیند مشاهده گزارههای اخلاقی (مثل خوب، بد و ...) جایی ندارند. مشاهدهگر مثل یک دوربین و ضبطصوت است و هیچگونه تصرّفی در مشاهداتش نمیکند. در مشاهده تفسیر و پیشداوری نداریم.
در روش مشاهده دو چیز باید در نظر گرفته شود :
الف : هنر اخذ وقایع از طریق مشاهدهی دقیق.
ب : هنر بهکار بردن این وقایع به کمک استدلال های تجربی، جهت دستیابی به شناخت قوانین پدیدهها.
«مشاهدهی دقیق، صریح و طولانی حیوانات یا انسانهایی که توصیف رفتار آنها مورد نظر است.» (برتیوم و لامورد، 1373، ص 18)
مشاهده یعنی درک وقایع و روابط آنها به کمک حواس یا به کمک ابزاری که بر دقّت و توانایی حواس میافزاید.
هدف مشاهده بهعنوان اوّلين گام هر تحقيق در طبيعت رسيدن به يك سؤال علمياست. بههمين دليل چگونگي مشاهده در تمام علوم اعم از طبيعي و غيرطبيعي از اهمّيّت بسيار برخوردار است. در گذشتههاي دور كه فلاسفه و انديشمندان امكان آزمايش و استفاده از وسايل سنجش و بررسي متغيّرها را در شرايط كنترلشده نداشتند، مشاهدات مستقيم و غير مستقيم خود را مورد بحث و بررسي قرار ميدادند.مشاهدهي صحيح در طبيعت يك هنر است كه پس از تجربهي طولاني و اصلاح آن حاصل ميشود. همهكس با اندام حسّي خود محسوسات را تجربه ميكند ولي طبيعت كسانيكه با ديد علمي و دقيق به مشاهده مينشينند بسيار نيست. افراد عادّي هميشه آنچه را كه ميخواهند ببينند، مشاهده ميكنند. يعني نوعي ذهنگرايي و پيشداوري دارند و گاه تعصّب براي آنها اجتنابناپذير است. حتّي دانشمندان مجرّب نيز هميشه از اين ذهنگرايي مصون نيستند. از اين رو مشاهدهي علمي، تنها هنگامي باارزش تلقّي ميشود كه دانشمندان بسياري جدا از يكديگر آنرا تكرار كرده باشند و گزارشهاي آنان يافته هاي يكسان دربر داشته باشد. (ايرواني، 1378)
دانشمندان ازجمله فيزيكدانان، زمينشناسان، ستارهشناسان، انسانشناسان و روانشناسان در زمينههاي مورد مطالعهي خودشان فرضيههاي اساسي ساختار جهان و پديدههاي حادث در آنرا بررسي ميكنند. بر اساس همين زمينهها يا سؤالهاي علمي به مشاهده و آزمايش ميپردازند و در جهت اثبات يا ردّ اين فرضيهها تلاش ميكنند تا به پاسخ علمي مورد نظر برسند و هستهي علمي زمينهي مورد تحقيق خود را بشكافند. (همان)
كاربرد روش علمي براي مطالعهي پديدههاي روانشناختي، بهطور كلّي بر دو اصل استوار است: يكي مشاهدهي علمي منظّم بهطور مستقيم و غيرمستقيم و ديگري اشتنباط منطقي و در نتيجه تدوين يا تهيّهي ساختار دانش سازمانيافته است. بههر حال اگر پژوهشگر يك روش علمي را براي بررسي فرضيّهي خود و در چارچوب يك مشاهدهي منظّم بهكار ميبرد، قطعاً آنرا با انجام يك آزمايش كنترلشده محك ميزند و به اثبات يا ردّ فرضيّه، يعني وجود رابطهي علّت و معلولي و يا عدم آن بين دو پديده نائل ميگردد. (همان)
در علوم محض مشاهده همچون آزمايش از اهمّيّت بسيار زيادي برخوردار است.
مشاهدهی نامنظّم. مشاهدهی تصادفی بهندرت مبنای دانش میشود. ولی فرضیّههایی که بعدها به بوتهی آزمایش گذاشته میشوند از طریق همین نوع مشاهده تدوین میشوند. (فیرس و ترال، 1382) اين نوع مشاهده ممكن است براي هر روانشناس يا عالمي در زندگي روزمرّه و در رابطه با محيط و اطرافيان خود، رخ بدهد. ميگويند نيوتن در باغي كه قدم ميزد، افتادن سيب از درخت نظر او را جلب كرد و پس از آزمايشهاي بسيار به قانون جاذبهي زمين دست پيدا كرد. و يا كشف سرعت جريان الكتريسيته در پاي قورباغه كه حاصل يك مشاهدهي اتّفاقي از دست و پا زدن قورباغهاي كه در ايوان منزل او آويخته شده بود. همچنين تعجّب گاليله از ديدن نوسان چراغي كه به سقف كليساي "بيز" آويزان بود باعث كشف قانون "پاندول" شد. بنابراين اين نوع مشاهده ممكن است موجب كشف يا شناخت دقيق پديدهاي گردد كه در پيشفرض دانشمند نبوده است. (ايرواني،1378)
مشاهدهي منظّم. برخي اين روش را با آزمايش يكي ميگيرند. چنانچه پژوهشگر مشاهدهي اتّفاقي خود را بهطور منظّم و با يك فرضيّهي منطقي مورد بررسي قرار دهد و در يك شرائط ثابت بهطور منظّم رابطهي دو پديده را بررسي كند به مشاهدهي منظّم پرداخته است. چنانچه اين نوع مشاهده در موقعيّتهاي زندگي روزمرّه بهمنظور و با هدف معيّني انجام گيرد، آنرا مشاهدهي طبيعي نيز مينامند. در روانشناسي حرفهاي و بهطور كلّي علوم طبيعي از اين نوع مشاهده استفاده ميكنند. يا اينكه در محيطهاي كار و پژوهشهاي ميداني حضور مشاهدهكننده لازم و ضروري است ولي سعي او بر اين است تا بدون اينكه ديده شود به مشاهده بپردازد. در اين نوع مشاهده شرائط محيطي تا حدّامكان ثابت نگهداشته ميشود و در زمان و مكان معيّن هر مورد مشاهده را با ابزار و يا بهطور مستقيم بهكمك حواسّ دقيق مورد مشاهده قرار ميدهند. در اين صورت به شرايط آزمايش نزديك ميشويم و گاه ميتوان اين نوع مشاهده را با آزمايش براي ديدن يكي دانست. در هر حال بايستي توجّه داشته باشيم كه اين نوع مشاهده حالت خودانگيختگي و طبيعي رفتارها را از بين نبرد. (همان)
مشاهدهی طبیعی. اگرچه در محیط طبیعی زادگی صورت میگیرد ولی دقیقتر و منظّمتر است و کاملاً برنامهریزی شده است. (فیرس و ترال، 1382)
مشاهدهی کنترلشده. در این روش با وجود آنکه تحقیق میدانی است یا در محیطی نسبتاً طبیعی صورت میگیرد امّا محقّقان تا حدودی روی حوادث و وقایع کنترل دارند. (همان)
يك مشاهدهي دقيق مستلزم حواسّ تيز و سالم مشاهدهكننده است. از اين روي آدم ناشنوا و يا نابينا و يا كسانيكه مبتلا به كوررنگي هستند نميتوانند به مشاهده بپردازند، امّا چون حواس براي كشف اسرار طبيعت كافي نيست آلات و وسايلي اختراع شده است كه به حواس، هم در جهت قدرت و هم به دقّت مشاهدهكننده كمك ميكند. مثلاً برخي از اين آلات توان حواسّ مشاهدهكننده را زياد ميكنند مثل تلسكوپ و ميكروسكوپ، و برخي دقّت حواسّ او را افزايش ميدهند مثل ترازو و حرارتسنج. اين آلات سنجش، مخصوصاً از اين جهت درخور اهمّيّت است كه اختلالات در كيفيّت را كه با حواسّ ظاهري تميز داده نميشود به تغييرات در كميّت مبدّل ميسازد. (ايرواني، 1378)
الف) محاسن:
1- بنیادیترین روش در اوّلین مراحل رشد یک علم یا مطالعهی یک مسألهی تازه درون یک علم است. نيوتن ابتدا افتادن سيب را خوب مشاهده كرد و سپس توانست با بررسيهاي بيشتر قانون جاذبهي عمومي را كشف كند.
2- روش مشاهده ميتواند به تدوين فرضيّه منجر شود كه بايد با يك روش علمي ديگر مورد بررسي قرار گيرد.
3- اين روش اجازه میدهد تا زمینهی مورد مطالعه پاک شود و برای محقّقان آینده اندیشههای تازهای فراهم آید.
4- محقّق میتواند رفتار معیّنی را بهطور دقیق تبیین کند. (برتیوم و لامورد، 1373) زمانيكه هدف محقّق تنها اين است كه رفتار معيّني را بهطور دقيق تبيين كند روش مشاهده ميتواند بهترين روش باشد.
5- مقیاس مستقیمی از رفتار فراهم میکند.
6- این امکان را میدهد تا رفتار را در بافت آن، موردِ سنجش قرار دهید. (بارکر، 1380)
7- با اين روش ميتوان رفتارها را تا اندازهاي پيشبيني كرد.
ب) معایب:
1- ممکن است با این روش نتوان اطّلاعات لازم و مفید برای تدوین فرضیهها را به اندازهی کافی جمع کرد. (برتیوم و لامورد،1373)
2- به زمان زیادی نیاز دارد. (برتیوم و لامورد، 1373) از ويژگيهاي مشاهدهكننده، صبر و حوصله و شكيبايي است تا بتواند ملاحظات خود را به اندازهاي تكرار كند كه ديگر جاي شبهه و سؤالي باقي نماند. در اين خصوص كار "آگاسيز" زيستشناس مثال معروفي است كه بيست و هفت هزار نوع صدف مخصوص را مشاهده كرد تا ببيند آيا دوتا از آنها مثل هم هستند يا نه. (ايرواني،1378) و يا مثل مطالعات و مشاهدات علمي كه ژان پياژه بر روي كودكان خود انجام داد تا توانست يك مكتب جديد و كامل را بهنام مكتب شناختي تأسيس كند. او براي اينكار ساليان طولاني و بسيار زياد به مطالعهي كودكان خود پرداخت و رشد و تفاوتهايي را كه در اين مدّت در آنها مشاهده ميكرد به دقّت بررسي ميكرد.
3- این روش را فقط برای پاسخ به پرسشهای پژوهشی خاص میتوان بهکار برد. (بارکر،1380)
4- امکان سوگیری مشاهدهگر همیشه وجود دارد. نكته اين است كه مشاهدهكننده داراي نگرشي واقعبين و فكري آزادهانديش باشد و خود را مقيّد به طرز فكر و عقيده يا نظام فلسفي خاص نسازد تا بتواند وقايع و حوادث طبيعت را آنچنانكه وجود دارند مشاهده و بيكم و كاست ثبت نمايد. (ايرواني،1378)
5- از ميان آنهمه محرّك خارجي اطراف كه همزمان ما را تحت تأثير قرار ميدهند و نظر ما را جلب ميكنند، ميتوانيم تنها به يك يا دو محرّك بپردازيم. (همان)
6- حضور مشاهدهكننده در محيط طبيعي يا آزمايشگاه يكي از متغيّرهاي مهم است كه ممكن است در رفتار حيوان يا انسان مورد مشاهده اختلال ايجاد كند. (همان) براي موقعيّتهاي خاص و مشاهدهي آنها نياز به مداخله است و همين امر ميتواند در مطابق واقع بودن نتايج تأثير بگذارد. مثل حضور آزمونگيرنده در اتاق بچّهها براي مطالعهي رفتارهاي آنها. در اين حالت ممكن است كودكان رفتارهايي را داشته باشند كه اگر مشاهدهكننده در اتاق آنها حضور نميداشت، كودكان رفتارهاي ديگر و طبيعيتري را از خود بروز ميدادند. البتّه براي حلّ اين مشكل راه حلهايي سنجيده شده است؛ مثل ايجاد اتاقهاي داراي شيشههاي يكطرفبين و يا استفاده از دوربينهاي ضبط تصاوير كودكان بهصورت مخفي.
7- دربردارندهي هزينهي اقتصادي و انساني قابل توجّهي است. ممكن است براي يك آزمايش و مشاهدهي طولاني و گسترده به ميلياردها تومان بودجه نياز شود.
8- احتمال خطا در ثبت مشاهدات، گرداوري دادهها و تفسير آنها هميشه وجود دارد.
9- ویژگیهای فردی مشاهدهگر. از جملهی آنها دانایی و دقّت مشاهدهگر که اعتبار اطّلاعات جمعآوری شده را بالا می برد.
10-عواملی که مشاهدهگر را متأثّر میکند مانند وجود شرایط نامساعد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و جغرافیایی که میتوانند در نتایج بهدست آمده از مشاهده اثر بگذارند.
11-مشاهده اگر در آزمایشگاه انجام شود، شرایط آزمایشگاه با شرایط طبیعی متفاوت است و رفتارهای غیرطبیعی آزمودنیها را برمیانگیزد. مطالعات نشان داده است که وقتی افراد از شرایط عادّی و آزادِ خانه به شرایط ناآشنا و ساختدار آزمایشگاه منتقل میشوند تمایل دارند هیجانات منفی کمتر و پاسخهای اجتماعپسند بیشتری از خود بروز دهند و حتّی با تکلّف، رفتارهایی انجام دهند که از نظر اجتماعی پذیرفته شده باشد. (بیریا، 1385)
برای ثبت مشاهدات انجام شده، متناسب با نحوهی مشاهده، روشهای مختلفی وجود دارد که به برخی از آنها خواهیم پرداخت:
1. شرح داستانیِ مشاهدات[4]: ویژگی اصلی این روش آن است که در یک دورهی زمانی مشخّص و در شرایط معیّن، تمامی رویدادها ثبت میشود. در این روش، همراه با تفصیلاتی دربارهی فعّالیّتهای در حال انجام، باید شرایط و موقعیّت نیز شرح داده شود. مشاهدهگر باید همهی رویدادها، تغییراتی که در وضع جاری رخ میدهد و عکسالعمل آزمودنی به این تغییرات، بهکارگیری وسایل و اشیاء و تعاملهای آزمودنی را ثبت نماید و در حاشیهی این یادداشتها گذشت زمان را نیز تذکّر دهد. البتّه واقعنمایی نباید با قضاوت اشتباه شود. این روش، گزارشی تا حدّ ممکن تفصیلی از رفتار را در همان هنگام وقوع به دست میدهد. گزارش داستانی را میتوان به گونهای طرّاحی کرد که هر روز یا هر هفته در ساعات معیّنی انجام گیرد. یک سلسله از این گزارشها، منبع اطّلاعات غنی و بااهمّیّتی در مورد آنچه مورد مشاهده است، بهدست میدهد. (بیریا، 1385)
2. گزارش خطوط اصلی[5]: در این روش تنها رویدادهایی گزارش میشود که در مورد هدف مورد نظر مشاهدهگر مهم و معنیدار هستند. نوشتن چنین گزارشاتی از کسانی بر میآید که به صورت مداوم با مشاهدهشونده در ارتباط هستند و میتوانند نقاط مهم را در او مشاهده کرده و ثبت نمایند. (همان)
طبق مطالبی که در کلاس درس مطرح شد به مشاهده و توصیف یک عدد گوجه فرنگی میپردازیم:
رنگ آن قرمز است، مدوّر است نه یک دایرهی کامل، دارای قطر تقریباً 3 سانتیمتری است، وزن آن حدود پانزده گرم میباشد و ... امّا مواردي كه نميشد نام آنها را مشاهده گذاشت در ميان توصيفات دانشجويان زياد به چشم ميخورد. مثلاً مزّهي خوبي دارد، رنگ آنرا ميپسندم، من اين نوع سبزي را دوست ندارم، اندازهي آن تقريباً كوچك بود و ... (مطالب کلاسی)
در این بخش به نکات ضروری که خلاصهی مطالب ذکر شده هستند، اشاره میکنیم:
1- صرفاً به توصیف واقعیّت میپردازیم.
2- هیچگونه استنباط یا استنتاجی را بیان نمیکنیم.
3- باید کاملاً شفّاف و واضح توصیف شود.
4- توصیفات حاصل از مشاهده نباید هیچگونه ابهامی داشته باشند.
5- ثبت موضوع مورد مشاهده باید بلافاصله صورت گیرد.
6- مشاهده باید دقیق و طولانی و در فواصل زمانی منظّم و یکسان ثبت شود.
7- مشاهدهی رفتار انسانی با دیگر موجودات متفاوت است چون انسان با دیده شدن رفتارش تغییر میکند و باید به صورت غیر محسوس باشد.
1. اتکینسون، ریتا و همکاران. (1387). زمینهی روانشناسی هیلگارد. ترجمهی براهنی، محمّدنقی و همکاران. چاپ دهم. تهران: رشد.
2. ايرواني، محمود. (1378). روانشناسي آزمايشي (تجربي). تهران: انتشارات بينالمللي شمس.
3. بارکر، کریس و پیسترنگ، نانسی و الیوت، رابرت. (1380). روشهای پژوهش در روانشناسی بالینی و مشاوره. ترجمهی آوادیس یانس، هامایاک و نیکخو، محمّدرضا. تهران: سخن.
4. برتیوم، فرانسوا و لامورد، آندره. (1373). مقدّمهی تحقیق در روانشناسی. ترجمهی گنجی، حمزه. تهران: پناهافزار
5. بیریا، ناصر و همکاران. (1385). روانشناسی رشد2: با نگرش به منابع اسلامی. جلد اوّل. چاپ چهارم. تهران: سمت.
6. فیرس، ای.جری و ترال، تیموتی جی. (1382). روانشناسی بالینی، مفاهیم، روشها و حرفهها. ترجمهی فیروزبخت، مهرداد. تهران: رشد.
7. مطالب مطرح شده در کلاس روانشناسی تجربی استاد: دکتر خدادادی. پاییز 1389. مؤسّسهی آموزشی- پژوهشی امام خمینی (ره).