مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه ......... 1

فصل اول

تاريخچه ..... 6

تعريف تذهيب ......... 13

ريشه يابي لغت تذهيب .... 14

واژگان تذهيب: ........ 17

ابرك ........ 17

اسليمي (اسلامي) ................ 17

بند اسليمي...... 17

تاج ...... 18

جدول...18

داغ......... 18

دهن اژدر......... 18

سنجاق نشان . 18

شرفه.......... 19

شمسه......... 19

شمسه كوچك ........ 19

فرنگي ......... 20

فصاصي ............ 20

كتيبه سرلوحه .... 20

كمند زرين ...... 21

كره ........ 21

لچك ترنج ....... 21

لچكي واگيره ....... 21

ترنج ........ 22

سرترنج ..... 22

سرلوحه... 23

كتيبه .................................................................................................................... 23

ترصيع .................................................................................................................. 24

حاشيه ................................................................................................................... 24

قوس حلزوني ........................................................................................................ 25

فصل دوم

مكتب هاي تذهيب .................................................................................................. 25

ابزار و مواد كار: .................................................................................................. 29

قلم مو.................................................................................................................... 29

طلا و نقره ............................................................................................................. 30

مهره ..................................................................................................................... 31

كاغذ ...................................................................................................................... 32

صفات مهم كاغذ ................................................................................................... 32

رنگ ...................................................................................................................... 33

پرگار، ترلينگ، خط كش ........................................................................................ 34

شيوه كار تذهيب ................................................................................................... 35

اصول قابل اهميت در كليات نقش ......................................................................... 40

فصل سوم

ختايي و اسليمي (ديرينگي و ريشه مشترك) ......................................................... 42

تعريف ختايي و گونه هاي آن ............................................................................... 43

اسليمي .................................................................................................................. 46

تعريف اسليمي و گونه هاي آن ............................................................................. 47

صورت اسليمي ..................................................................................................... 52

تزئين اسليمي ........................................................................................................ 53

چنگ و گره ........................................................................................................... 54

نشان و انواع آن: .................................................................................................. 55

لچك نشان يا كتيبه نشان ...................................................................................... 55

بته جقه نشان ........................................................................................................ 56

دل نشان ............................................................................................................... 56

ابرك نشان (اسليمي ماري) ................................................................................... 56

نشان و اصل قاعده (نقش در نقش) ..................................................................... 57

تكوين نقوش (تركيب اسليمي و ختايي) ................................................................. 58

جايگاه نشان ها در شمسه ................................................................................... 58

گره سازي ............................................................................................................ 59

شرفه .................................................................................................................... 59

فصل چهارم

تحول هنر در تذهيب.............................................................................................. 60

طراحان و مذهبان قديم ........................................................................................ 63

طراحان و مذهبان معاصر .................................................................................... 66

فصل پنجم

طرح نشان ............................................................................................................. 72

طرح ترنج .............................................................................................................. 73

طرح كتيبه ............................................................................................................. 74

طرح لچك .............................................................................................................. 75

طرح تاج و سرلوح ................................................................................................. 76

طرح واگيره اسليمي و ختايي ................................................................................ 78

طرح حاشيه ........................................................................................................... 79

منابع و مآخذ.......................................................................................................... 80

 

مقدمه

سپاس خداوندي را كه منشا حسن و جمال و زيبايي است و موهبت درك و احساس آن را به بشر عطا فرمود و انسان را در فهم كشف حسن جمالش سزاوار نمود. آن خالق منان گوشه اي از زيبايي هاي عرش را براي مشاهده بندگان صالح خويش مهيا ساخت و جلوه هايي از ان ملكوت زيبا را به فرش كشيد و منظري از رخ پر حسن و جمال خويش را براي آرامش دل انسان ها به دست هنرمندان سالكش متجلي نمود.

اين همه نقش مي و عكس مخالف كه نمود

يك فروغ رخ ساقي است كه در جام افتاد

اين جلوه هاي جمال كه به جان حقيقت جوي آدمي نشاط و طربي ژرف مي بخشد و عقل و حواس را به شادماني جاودانه معطوف مي سازد ، سبب كشش به سوي حقايق زيبا و عالم ملكوت مي شود تا روح انسان از قيد ظلمات دنيا رهايي يابد و به انوار عالم قدس آشنا گردد. هنرمندان مومن براي كشف بيشتر اين زيبايي ها و ابداع آثار جاودان بشري رنج و مشقت اين راه طولاني را بر خود هموار نموده و ميراثي گران بها براي بشر به جاي نهاده اند. از جمله اين هنرها مي توان تذهيب را بر شمرد كه با نقوش مجرد در الواح روح نواز و دل انگيز قرآني در معاشرت با خوش نويسي، صفحاتي را رقم زده اند مكه يادآور معاني باطني و لطيف قرآن است. اين هنر مقدس همچنين در معاشرت با نگارگري ، به دست استادان مجرب با انديشه هاي حكيمانه ، تركيبي از معنا و صورت زيبا را به دست داده است. در هنرهاي صناعي نيز همچون نقش فرش و نقش كاشي و ... نيز به كار گرفته شده كه هر يك از اين جلوه ها در مقام عملكردشان در زندگي انسان مجموعه اي از زندگي اي روحاني و زيبا را به نمايش مي گذارند.

اساسا نقوش تذهيب به منظور تزيين قرآن پديد آمدند. مسلمين همچون همه امم ديني، عالي ترين و زيباترين هنر خود را برگرد مآثر الهي و وديعه گران بهاي اوليايشان به وجود آورده اند. معابد و نيايش گاه ها در تاريخ بشر نگارستان هايي هستند كه مي توان عالي ترين جلوه هاي تمدني را در آن ها مشاهده نمود. در عالم اسلام نيز مساجد، نگارستان بزرگ هنر اسلامي و جلوه اي شاخص از تمدن بزرگ آن هستند. قرآن كريم نيز كه كلام نازل محبوب بر دل حبيب است، با زيباترين خطوط و نقوش آراسته شد و با توصيه هاي مكرر پيامبر (ص) و اوليا عليهم السلام به زيباترين صوت خوانده شد تا جاي كه امروز هنرهاي قرآني در صدر همه هنرهاي اسلامي قرار دارد.

گذشته از خوش نويسي كه شرافت و مقام تجلي آيات را مستقيما پيدا نمود، هنر تذهيب توانست جلوه اي ديگر از حقايق باطني قرآن را در حاشيه كلام الهي به نمايش درآورد و مجموعه اي مناسب آن كلام و تصويري از عالم قدس را در هر صفحه قرآن به نمايش درآورد. قرآن كلام الهي است و خداوند منزه است. هرگونه تشبيهي به آن مقام باري شرك محسوب مي شود.

لذا صورت هايي مي تواند بيانگر معاني آيات باشد كه از هر گونه قيد تشبيه خود را رها نموده ، نقوش ، همچون نشان هايي كه در مسير عالم قدس قرار دارند، جلوه نمايند. تذهيب با جلوه اي مجرد و تزكيه شده برگرد آيات الهي ، زمينه اي مناسب را فراهم ساخت تا به هنگام رويت اين صفحات و حتي قبل از خواندن آيه اي از آيات ، حالي مناسب درك معاني قرآني براي انسان حاصل آيد.

به اين ترتيب ، تذهيب مهذب شد. نقش ها در نهايت زيبايي، روح آيات را در جلوه اي از صورت هاي مجرد اسليمي و جلوه اي از روح نباتي در قالب ختايي به نمايش گذاردند. اسليمي محور نگاه دارنده شكل و مبناي نقوش شد و ختايي شعر و غزل ملكوت را در قالب هاي آن سرود. كشف بزرگ اين هنر مقدس را به مقام والاي ولايت، حضرت علي بن ابيطالب (ع) نسبت مي دهند كه سهمش ملكوتي وي راهگشاي هنرمندان مذهب گرديد و اين سنت حسنه از ايشان رقم فيض يافت:

چو شاه ولايت بديد آن رقم به اعجاز بگرفت در كف قلم

رقم كرد اسلاميي دل رباي كه شد حيرت افزاي اهل ختاي

نقوش ختايي مجموعه اي از گل ها ، غنچه ها و برگ ها و ساقه ها است كه در نظامي هندسي و برگرفته از چرخش عشقه به عنوان تلطيف كننده نقوش اسليمي جلوه كرد. نظام شكل گيري اين نقوش آن قدر دقيق و هماهنگ است كه هر جزء جلوه اي از صورت كل خود و در مجموع نيز ، همه اجزا و مفردات ، نشاني از مجموعه خويش اند. به عنوان مثال، اگر ساده ترين عنصر در ختايي را ساقه و ملحقات آن بدانيم ، داراي شخصيتي است كه همه مفردات همچون گل ها و غنچه ها و برگ ها از همان خصوصيت برخوردارند. اين هماهنگي نظم يافته را كه منبعث از تفكر توحيدي هنر اسلامي است ، شكل حلزوني عشقه به وجود آورده است. از اين رو، هر يك از مفردات در درون خود قابليتي دارند كه مي توانند در يك نظام پيچيده و گسترده تذهيب در تركيب هاي مختلف جاي گيرند و نقش روحاني خود را ايفا نمايند.

متاسفانه در عصر غرب زدگي و دوري از فرهنگ و سنن اسلامي ، اين ويژگي ها به فراموشي سپرده شد و امروزه جز پوسته اي بي معنا، برداشت ديگري از اين هنر مقدس نمي شود و لذا آن ها را صرفا هنر تزييني همچون همه هنرهاي تزيين ديگر بر مي شمردند و آن را قابل تحقيق و تفحص ندانسته و زحمت مطالعه پيرامون حكمت يا تاريخ يا طرق آموزش آن را به خود نداده اند. اين فاجعه حتي به متوليان اين هنر نيز سرايت كرده و ايشان نيز هرگز درصدد مطالعه درباره طرق آموزش صحيح آن بر نيامده اند و هر يك به ذوق خود راهي را براي آشنايي با آن پيشنهاد داده اند. با توجه به اين مشكلات ، دستيابي به قوانيني كه در گذشته در امر آموزش هنرهاي سنتي وجود داشته ، كاري مشكل ، به نظر مي رسد چرا كه متاسفانه امروزه كتاب آموزش هنرهاي سنتي كه بتواند ما را به روش هاي معمول گذشته در اين مورد راهنمايي كند، وجود ندارد. همت بيگانگان نيز همواره بر آن بوده كه با هجوم همه جانبه به مآثر قديم، سبب قطع ارتباط فرهنگي و هنري ما با گذشته شوند. از طرفي، تا بيش از انقلاب اسلامي آن چه از منابع هنري قديم از تاخت و تازها و تاراج ها باقي مانده بود، به دست استعمارگران قديم و جديد به يغما برده شد كه در انبار احتكار ميراث ملي كشورهاي بيگانه مخفي مانده است. از همين رو گرچه از قوانين موجود در هنرهاي سنتي منابع مكتوبي باقي نمانده ، اما مسلم است كه شيوه هاي اجراي اين آثار در گذشته قانونمند بوده اند. به هر حال مي توان با بررسي همه جانبه آثار گران بهاي موجود و همچنين با توجه به قراين و منطق تصوير در نگارگري، خصوصا هندسه هنرهاي تجريدي، برخي از اين قوانين را شناسايي كرد و مورد استفاده قرار داد.

 

تاريخچه

پيشينه آذين و تذهيب در هنر كتاب آرايي ايران، به دوره ساساني مي رسد. بعد از نفوذ اسلام در ايران، هنر تذهيب در اختيار حكومتهاي اسلامي و عرب قرار گرفت و «هنر اسلامي» نام يافت. اگر چه زماني اين هنر از بالندگي فرو ماند، اما مجددا پويايي خود را به دست آورد. چنانكه در دوره سلجوقي مذهبان، آرايش قرآنها، ابراز و ادوات، ظرفها، بافته ها و بناها را پيشه خود ساختند و چندي بعد، در دوره تيموري اين هنر به اوج خود رسيد و زيباترين آثار تذهيب شده به وجود آمد.

هنرمندان نقاش، صحافان و صنعتگران ، به خواست سلاطين از سراسر ايران فراخوانده شدند و در كتابخانه هاي پايتخت به كار گمارده شدند. بدين ترتيب ، آثار ارزشمند و با شكوهي پديد آمد. در دوره صفوي ، نقاشي، تذهيب و خط در خدمت هنر كتاب آرايي قرار گرفت و آثاري به وجود آمد كه زينت بخش موزه هاي ايران و جهان است. اما رنج هنرمندان بي ارج ماند و ارزش آنان در زمان زندگيشان شناخته نشد و هنر نقاشي به ويژه تذهيب ، پس از دوره صفوي از رونق افتاد. اگر چه هجوم فرهنگ غرب به ايران، حركت پيشرو اين هنر را كند ساخت ، ولي با زحمت هنرمندان متعهد و دوستداران هنر اين مرز و بوم، شعله هنر تذهيب همچنان فروزان است.

شايد بتوان تاريخ آرايش و تذهيب قرآن را هم زمان با نوشتن آن دانست به اين معني كه نخست به منظور تعيين سر سوره ها، آيه ها، جزوه ها و سجده ها آن را به نوعي تزئين مي كردند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان به قرآن و همچنين عشق به تجمل، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهيب آن دقت بيشتري به كار برند و در نتيجه اين آثار از سادگي بيرون آمد و جنبه تزئيني به خود گرفت به خصوص قرآن هايي كه در براي امرا و بزرگان نوشته مي شد. اين امر خود يكي از علل توجه هنرمندان به تزيين بيشتر و موجب تكامل فن تذهيب شد.

به گزارش ميراث خبر مهدي مكي نژاد، عضو گروه هنرهاي سنتي فرهنگستان هنر درباره منشاء هنر تذهيب مي گويد: «دقيقا نمي توانيم بگوييم منشاء اين هنر ايران است اما آنچه مسلم است اين است ك اين هنر از دوران ساسانيان به صورت گچبري هاي ديوار و حتي پيش از آن به صورت نقوش روي سفالينه وجود داشته است. كه بعد از اسلام اين نقوش و حجاري ها وارد كتاب ها مي شود و بيشتر خودش را نشان مي دهد.» از طرز تذهيب و آرايش قرآن هائي كه قبل از قرن سوم هجري تدوين شده اطلاع چنداني در دست نيست. اصولا درباره هنر نقاشي و مذهب كاري در قرون اوليه اسلام اطلاع زيادي در دست نيست. قرآنها نفيس غالبا به دستور سلاطين و امراء وقت تهيه مي شد و هنرمندان سعي مي كردند آن را كه به طرز بسيار عالي آرايش كنند.

قديمي ترين قرآن هاي باقي مانده از قرون اوليه اسلام همگي به خط كوفي است، نقش و تزئين آنها تقريبا يكنواخت بوده فقط در صفحه اول و گاهي دو صفحه آخر با نقوش هندسي آرايش مي شدند. سر سوره ها نيز غالبا داراي نقوش تزئيني بوده و عموما در سمت راست آنها يك يا چند گل درشت و ترنج طرح م زدند. شروع سوره و اسم آن را هم به قلم زر مي نوشته اند و نقطه هاي حروف را با رنگ قرمز و سبز يا زعفران و آب طلا مشخص مي كردند. محل حزب و ساير علامات هم به همين شيوه مزين مي شد. چون ايراني هاي مانوي مذهب، كتاب ديني خود (ارژنگ يا ارتنگ) را كه به وسيله ماني منقوش و مزين ديده بودند بعد از ايمان آوردن به اسلام به تزئين قرآن رو آوردند. اما احتمالا به دليل اينكه اسلام شكل و تصوير را نهي كرده و مكروه دانسته هنرمندان براي ارضاء حس هنري خود به تزئين و تذهيب رو آوردند.

صفحات بدست آمده از كاوشهاي علمي تورفاني نشان مي دهد كه نقشان و خطاطان آن زمان توانسته اند به نحو زيبائي خطوط را با نقوش تركيب كنند. اين سبك در دوران اسلامي متداول و معمول شد.

مكي نژاد درباره اين هنر در دوران اسلامي مي گويد: «مهم نيست كه مبداء اين هنر ايران بوده است يا نه اما مسلم است كه اين هنر در ايران تكامل پيدا مي كند و نظم هندسي خاصي به خود گرفته است. تنها در ايران است كه تذهيب به اين شكل، با اين نظم و با اين هندسه ديده شده است. كارهاي مشابهي كه عرب ها يا چينان انجام داده اند در مقابل آثار ايراني بسيار ضعيف جلوه مي كند. پراكندگي رنگ ها نقوش هندسي اقوام ديگر هنوز هم به پختگي كامل نرسيده است. تذهيب ايراني واقعا بي نظير است.» در قرون اوليه دوران اسلامي به همان اندازه كه به خوشنويسي توجه مي شد فن آرايش و تذهيب نيز مورد علاقه بزرگان و اميران بود تا جائي كه در نقاط مختلف ايران به خصوص خراسان، مراكزي جهت تعليم و پرورش علاقمندان در اين فن به وجود آمد و رفته رفته فن تذهيب راه كمال را طي كرد. در قرون اوليه دوران اسلامي ، خود خطاطان كار تذهيب را به عهده داشته اند ولي به تدريج تقسيم كار بين هنرمندان متداول و مرسوم شد. به احتمال قوي اول خطاط و خوشنويس كار خود را انجام مي داد، يعني نسخه كتاب و يا قرآن را مي نوشته و در ضمن كتابت آن مقداري فضا براي كشيدن صور و يا مذهب كاري در صفحات خالي مي مي گذاشتند، طوري كه بعضي از اين كتاب ها كه هم اكنون در دست است نشان مي دهد كه قسمتي از كار تذهيب ناتمام مانده است.

از قرن ششم به بعد تزئين و تذهيب قرآن ها با روشي كه در دوره هاي قبل به كار برده مي شد فاصله گرفت. تزئينات از سادگي خارج شد و نقوش هندسي جاي خود را به طرح هاي شاخ و برگ دار داده اند اين گلبرگ هاي به هم پيچيده انسان را به ياد نقوش سلجوقي كه بر روي مساجد اين دوره اصفهان و قزوين و اردستان بنا شده اند مي اندازد. از دوره سلجوقي تعدادي قرآن هاي مذهب باقي مانده كه شايد يكي از بهترين و نفيس ترين انواع آن قرآني است با تفسير مجلد كه در سال 584 فراهم شده است. اين قرآن براي مطالعه امير غياث الدين ابوالفتح محمد بن سام تهيه و كاتب آن محمد بن عيسي بن علي نيشابوري است ولي متاسفانه از نام مذهب آن ذكري به ميان نيامده و احتمال فراهم آوردن آن در خراسان از توسط امير غوريان وجود دارد كه قرآن به نام او مصور است. در اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجري شهر تبريز يكي از مراكز مهم براي تشويق و پرورش هنرمندان به شمار مي رفت و اين امر موجبات توسعه و تكامل فن نقاشي و تذهيب را فراهم ساخت، به خصوص در اوائل قرن هشتم به همت و سعي خواجه رشيد الدين كه باني ربع رشيدي در نزديكي شهر تبريز است توجه بيشتري براي كتابت قرآن و كتاب و آرايش و تذهيب آنها شد و در نتيجه مكتب جديدي كه به مكتب تبريز معروف است، به وجود آمد كه در هنر نقاشي و فن تذهيب دوره هاي بعد تاثير زيادي داشته است.

از تغييراتي كه در طرز تذهيب و آرايش قرآن و كتاب در اين دوره به وجود آمد، استفاده از اشكال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مركب يا مجزا از هم بر سر لوح ها و نيز ستاره هاي آبي رنگ و گل هاي پرپر كوچك براي تزئين است. سر سوره ها نسبتا پهن و با خط كوفي روي زمينه لاجوردي با شاخ و برگ درشت نقش شده است. در حواشي قرآن نيز گاهي نقش تزئيني از طرح هاي اسليمي ديده مي شود كه از حيث رنگ آميزي بسيار جالب است. علاوه بر رنگ طلا از الوان ديگر چون آبي، قرمز، سبز و پرتقالي نيز استفاده مي شده، روي هم رفته در اين دوره صنعت تذهيب به اوج كمال و ترقي خود رسيده است.

دوره تيموري از دوره هاي بسيار مهم و پر رونق و اعلاي هنر مذهب كاري است. سلاطين تيموري همه مشوق هنر كتاب نويسي بوده اند كه بزرگ ترين و مهمترين آنها «باي سنقر ميرزا» پسر شاهرخ بوده است. اين شاهزاده علاوه بر اينكه خود به شخصه مردي هنرمند و بهره مند از فنون كتابت و خط و تذهيب و نقاشي بود ، جمع كثيري از هنرمندان كه از سراسر امپراتوري تيموري گرد آورده اند كه در دربار و دارالعلم و كتابخانه اي كه در هرات بنياد نهاده بود مي زيستند. در اين شهر كاغذ ساز، خطاط، تذهيب كار، صحاف، رنگ ساب، نقاش و امثال اين قبيل هنرمندان از اهميت بالايي برخوردار بودند. كتب اين شهر از نفيس ترين و زيباترين كتاب هائي است كه تاكنون تهيه شده.

در اين زمان هنرمندان توجه زيادي به ترسيم اشكال، نباتات، گل ها، مناظر طبيعي و گاهي اشكال پرندگان كرده اند. قرآن هاي اين دوره مخصوصا آنها كه براي شاهرخ و بايستقر ميرزا فراهم شده در زمره زيباترين تذهيب كاري هاست. طلا و لاجورد يكي از عوامل اصلي كار آنها بوده و در همه حال براي آرايش و تذهيب كتاب و قرآن از آنها استفاده مي شده است. صنعت تذهيب كه در دوره تيموري راه كمال پيمود در زمان صفويه نيز ادامه پيدا كرد. در اين زمان زمينه ها معمولا آبي رنگ است و تقسيم ها كوچكتر و به رنگ طلايي و سياه ديده مي شود. طرح هاي تزئيني نيز به رنگ سفيد، زرد، سرخ، آبي و سبز است. تذهيب كاري و نقاشي با طلا در دوره صفويه ترقي كرد. بسياري از نسخ باقي مانده از اين زمان حاشيه بزرگي دارد كه مناظر طبيعي، اشكال انسان و حيوان بر آن نقاشي شده و رنگ طلايي ، سبز و زرد در آنها به كار رفته است. اما امروز تذهيب چه وضعيتي دارد؟ مهدي مكي نژاد، عضو گروه هنرهاي سنتي فرهنگستان هنر در باره هنر تذهيب در دوران معاصر به ميراث خبر گفت: «در دوران معاصر ما با دو نوع تذهيب روبرو مي شويم، اول تذهيب هايي كه هنرمندان آن پايبند به اصول سنتي اين هنر هستند. آثار اين گروه از نظر فرم و شكل متنوع تر از گذشته شده است اما آن ساختار شكني صورت نگرفته است. در واقع موتيوها، المان ها، نقوش پرندگان، گل ها و گياهان همان هاست اما طرح ها و تا حد زيادي رنگ ها عوض شده اند. اما در دسته دوم نگاه متفاوتي وجود دارد كه مي تواند نويد بخش تحولاتي در آينده باشد.»

مكي نژاد معتقد است: «اتفاقي كه در نگار گري ايراني افتاد حالا دارد در تذهيب مي افتد. استاداني چون فرشچيان نگاه سنتي به نگارگري دارند اما نگارگراني مثل تاكستاني و مجيد مهرگان نگاه متفاوتي دارند و بيان قلم آنها ضمن حفظ اصالت و به مضامين اسطوره اي جديد و امروزي نگاه مي كنند. شايد اين حركت ها هنوز به صورت انفرادي باشد اما اميدواريم ميان هنر جويان اين رشته جايگاه اين هنر محكم شود و سبك تازه اي در آن ابداع شود.»

 

تعريف تذهيب

در فرهنگ هاي فارسي تعريف دقيقي از تذهيب وجود ندارد؛ تعريفي كه ما را به اصل و منشاء اين هنر رهنمون باشد. در برخي از كتابهاي قديمي و اغلب تذكره ها فقط نامي نقاشان و مذهبان آمده است كه اين ، براي دريافت معناي تذهيب كافي نيست. در لغتنامه ها، تذهيب را زر گرفتن و طلا كاري دانسته اند، اما اين ، هم تمام معناي تذهيب نيست. در دايره المعارفهاي فارسي نيز تعريفهاي از تذهيب آمده است كه به شيوه هاي تذهيب، در يك دوره خاص از تاريخ ، تعلق دارد.

به هر حال تذهيب را مي توان مجموعه اي از نقشهاي بديع و زيبا دانست كه نقاشان و مذهبان براي هر چه زيباتر كردن كتابهاي مذهبي، علمي ، فرهنگي، تاريخي ، ديوان اشعار، جنگهاي هنري و قطعه هاي زيباي خط به كار مي برند. استادان تذهيب اي مجموعه هاي زيبا را در جاي جاي كتابها به كار مي گيرند تا صفحه هاي زرين ادبيات جاودان و متون مذهبي سرزمين خود را زيبايي ديداري ببخشند. بدين ترتيب است كه كناره ها واطراف صفحه ها ، با طرحهايي از شاخه ها و بندهاي اسليمي، ساقه، گلها و برگهاي ختايي ، شاخه هاي اسليمي و گلهاي ختايي و يا بندهاي اسليمي و ختايي و... مزين مي شوند.

 

ريشه يابي لغت تذهيب

تذهيب بنا به نقل برخي از منابع، از لغت عربي «ذهب» يعني طلا مشتق شده و عبارت است از نقوش منظم هندسي و گياهي كه با آب زر و خطوط تزئيين شده است و به ندرت رنگ ديگري در آن به كار مي رفته و اگر در آن به غير از آب طلا، رنگهاي ديگري چون شنگرف، لاجورد سفيد آب و زنگار و... ، به كار رفته باشد، آن را ترصيع يا مرصع مي گفتند. اما امروزه معمولا به هر دو نوع، تذهيب گفته مي شود. (اگر چه واژه «تذهيب» ريشه عربي دارد،

ولي اين موضوع هيچ دليلي بر مدعاي عربي بودن اين هنر نيست

استاد مايل هروي، در مورد تذهيب اين چنين گفته است: «تذهيب در لغت، زراندود كردن است و طلا كاري، و در عرف نسخه آرائي، به نقوشي گفته مي شود، منظم ، كه به خطوط مشكي و آب طلا كشيده و تزئين شده باشند و رنگ ديگري در آن به كار نرفته باشد. ممكن است طلائي كه در تذهيب به كار مي رود، داراي رنگهاي گوناگون باشد كه وقتي زر خالص با مقادير نقره و مس به كار برده شود، رنگ آن زرد و سبز و سرخ مي نمايد...»1

از استاد مايل هروي در جاي ديگر نقل شده: «تذهيب تزئين نرم به طلا و با اسلوب به قلمو در كتابها و اوراق تزئيني است.»2

صفحات قرآنها و كتابهاي نفيس را با رنگهاي گوناگون و طلا تزئين مي كردند و براي اين كار از «گل و بوته ها» و طرحهاي گوناگون استيل ايراني استفاده نمودند. سر لوحه هاي كتاب را كه چون مدخلي مي بايست خواننده را به سوي متن كتاب راهبر شود، با تفضيل و دقت بيشتري مي آراستند. حالات و روحيات هر دوره اي را مي توان در هنر تذهيب آن دوره مجسم ديد. تذهيب كاريهاي قرن 4 ه‍ .ق ساده و بي پيرايه ، قرن 5 و 6 ه‍ .ق متين و منسجم، قرن 8 پر شكوه و نيرومند و قرن 9 و 10 ه‍ ق. ظريف، تزئيني و تجملي است. در بسياري از كتابهاي تذهيب شده تاريخ كتابت آنها، آمده است و اين امر ، تحقيق درباره تسلسل تاريخي اين هنر را آسان مي كند. به اين ترتيب هنر تذهيب را مي توان نموداري از تحولات هنر تزئيني ايران دانست.»3

در فرهنگ معين چنين آمده است: «تذهيب يعني زر گرفتن، زراندود كردن ، زركاري، طلاكاري.»4

در كتاب واژه نامه مصور هنرهاي تجسمي برابر لغت تذهيب (ILLumi nation) نوشته شده است: «تزئين نسخه هاي خطي با رنگ طلا و نقوش ظريف گل و گياهي يا هندسي در هم تابيده.»5

با توجه به مطالب بيان شده مشاهده مي شود كه هنرشناسان و فرهنگ نويسان، «تذهيب» را هنري وابسته به فنون كتاب آرائي و كتاب سازي دانسته اند و در تعاريف خود را تاثير مستقيم اين هنرهاي تزئيني بر ساير هنرها، سخني نياورده اند.

بعنوان مثال از قرن 5 و 6 ه‍ .ق (عصر هنر كاشيكاري) هنر تذهيب به كاشي سازي راه يافت و در سراسر خاك ايران هر مسجد ، محراب، گنبد و كتيبه را به تسخير خود در آورد تا عظمت و معنويت خانه هاي خدا را صد چندان نمايد و يا در «عصر صفويه» با تاثير روي نقوش قالي ، باعث معرفي اين هنر ملي به جهانيان شد. پس مي توان از تذهيب بعنوان هنري مستقل كه خود توانست ، پشتوانه شكوفائي ديگر هنرهاي ايراني باشد، ياد كرد. هنرهائي چون كاشي ، قالي، قلمزني، منبت ، پارچه هايي چون زري و مخمل و... در اين جا بايد اذعان داشت ، علاوه بر زمينه هاي رشد و اعتلائي كه در هنر تذهيب ، تحت تاثير فن كتابسازي و كتاب آرائي بوجود آمده بود، عامل اساسي ديگر موجب گرايش هنرمند ايراني مسلمان شده ، به اين رشته خاص از هنر گرديد و آن، اينكه بسياري از هنرمندان حكومت منقرض شده ساساني، قادر نبودند، هنر خود را به يكباره به فراموشي بسپارند. بنابراين در پي زمينه مناسب براي احياء هنر خود بودند كه موفق شدند، در قالب «تذهيب» به اين هدف خود نائل شوند.

در پايان بايد اعتراف نمود كه اندك زماني بيش طول نكشيد كه هنرمند مسلمان ايراني، بعد از آشنائي و انس و الفت با تعاليم ژرف و انسان ساز قرآن و اسلام، به درجه اي از بينش و ايمان رسيد كه عاشقانه، به ياد خدا و براي رضاي خدا نقش زد و نه ، به ضرورت اجتماعي، اين بار فرمان دل عاشق خدا و قرآن، به ميدان هنرنمائي و هنر آفريني آمده بود تا با هنر خود، نشاني از بندگي خداي خويش را جاودانه نمايد.

به هر حال آنچه انكار ناپذير است اينكه اسلام به بركت «قرآن كريم» انگيزه و عامل دروني و اعتقادي هنرمندان مسلمان ايراني شد تا ما در تاريخ هنر سرزمين خويش ، شاهد بروز هنري مقدس و معنوي باشيم.