مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست

عنوان صفحه

 

موجز الرساله (چكيده) . ..1

مقدمه ...2

فصل اول : شناخت ترادف ...

سير تاريخي .. 8

معاصرين و پديده ترادف .... .13

جمع آوري لغت . .....14

ترادف لغوي .... 16

ترادف صراحتاً ... ... 18

تعريف امام فخر رازي ..... ..19

تفاوت ترادف با تأكيد و تابع . ...20

نتيجه ...... .21

الفاظ متوارده و الفاظ مترادفه .. ...21

تعريف خواجه نصيرالدين طوسي ... .22

ترادف غير مفرده .. ....22

تعاريف اهل اصول ...... ..23

نمودار رابطه مترادف و متمايز .. .....23

نظريه دكتر ابراهيم انيس .... ...26

تعريف ترادف از نظر زبان شناسي معاصر . ...27

پالمر .......... ..27

اولمان . .....28

ترادفات تام .. ....28

شرايط ترادف تام و نظريه دكتر ابراهيم انيس . ........28

معاصر بودن ..... ...29

وحدت محيط پيدايش زبان ..29

اتحاد كامل بين معني دو واژه . ...30

نتيجه تطور صوتي نبودن .. ...30

كاربردهاي ترادف .........................................................................................................................31

تأكيد و مبالغه .............................................................................................................................31

توسعه فصاحت و بلاغت از نظر دكتر صبحي صالح ......................................................................32

ابن يعيش ..................................................................................................................................33

به كارگيري تعابير مختلف ............................................................................................................33

سيوطي ........................................................................................................................................34

ابن فارس ................................................................................................................................34

ابوبكر باقلاني ................................................................................................................................34

مسئله ترادف ..............................................................................................................................35

فصل دوم: علل به وجودآمدن لغات مترادف ............................................................................36

اسباب ترادف ...............................................................................................................................37

گويش هاي مختلف از نظر ابن جني .............................................................................................37

تعريف سيوطي .............................................................................................................................38

تعريف راغب اصفهاني ..................................................................................................................38

تعريف ترنچ ..................................................................................................................................39

نظر دكتر رمضان عبدالتواب ........................................................................................................39

تعریف علی عبدالواحد وافی .........................................................................................................39

تعریف ابن فارس ..........................................................................................................................40

کلمات دخیله و تعریب .................................................................................................................40

نظریه ابوحاتم ............................................................................................................................... 41

نظریه خفاجی ................................................................................................................................41

نظریه اولمان ..................................................................................................................................41

صفت ............................................................................................................................................42

نظریه سیبویه، عکبری، ابن فارس ...............................................................................................42

نظریه قاضی ابوبکر ابن العربی ......................................................................................................43

نظریه علی الجارم........................................................................................................................43

نظریه دکتر ابراهیم انیس ..............................................................................................................43

شرح لغت و معاجم لغوی ..............................................................................................................44

نامگذاری با ذوق شاعری یا تعبیرات شخصی ................................................................................46

نظریه نولدکه ................................................................................................................................46

نسبت ...........................................................................................................................................47

نظریه علی الجارم .......................................................................................................................47

موسیقی کلام ...............................................................................................................................47

نظریه دکتر ابراهیم انیس .............................................................................................................47

حذف ...........................................................................................................................................48

عدم تمایز بین مطلق و مقید ........................................................................................................48

کنایه .............................................................................................................................................48

کنیه ............................................................................................................................................49

مرور زمان و تحمل معنای جدید ..................................................................................................49

فخر فروشی و مباهات به جمع کردن مترادفات ..........................................................................50

تطور صوتی ................................................................................................................................50.

تداخل لغات .................................................................................................................................51

نظریه ابن جنی ..............................................................................................................................51

إبدال ............................................................................................................................................51

قلب ..............................................................................................................................................52

إتباع ............................................................................................................................................53

تطور دلالی ...................................................................................................................................54

تخصیص عام ................................................................................................................................54

مجاز ............................................................................................................................................55

مجاورت .......................................................................................................................................55

نظریه احمد بن فارس ...................................................................................................................56

فصل سوم : نظرات لغت شناسان درباره ترادف ........................................................................57

موافقین پدیده ترادف ..................................................................................................................58

نویسندگان کتابهای فعلتُ و أفعلتُ ...............................................................................................65

مؤلفین مشهور رساله‌هاي فعلتُ و أفعلتُ .....................................................................................65

زیاده روی درموضوع ترادف ..........................................................................................................66

نظریه ابن فارس ...........................................................................................................................67

نظریه ابن خالویه و ابوعلی الفارسي ..............................................................................................67

مخالفین وجود ترادف ...................................................................................................................68

نظریه ابن الأعرابی .....................................................................................................................68

نظریه احمد ابن یحیی ثعلب .........................................................................................................68

نظریه دکتر رمضان عبدالتواب ......................................................................................................69

نظریه ابوعلی فارسی ....................................................................................................................69

نظریه ابن درستویه .......................................................................................................................69

نظریه ابوالحسین احمد ابن فارس ...............................................................................................70

نظریه ابوهلال عسکری ..................................................................................................................71

نظریه خَطابّی ................................................................................................................................75

نظریه مرزوقی ..............................................................................................................................75

نظریه ثعالبی ................................................................................................................................76

نظریه راغب اصفهانی ...................................................................................................................78

نظریه ابوالبرکات الأنباری .............................................................................................................78

نظریه اجدابی ...............................................................................................................................79

نظریه ابوالفتح المطرزی ..............................................................................................................79

نظریه قاضی بیضاوی ....................................................................................................................79

مجموعه های فروق اللغوی ............................................................................................................79

کفایت یک اسم برای يك مسمّی .................................................................................................80

نظریه ابن درستویه و ابوعلی فارسی و امام فخررازی ....................................................................81

نظریه تهانوی ...............................................................................................................................82

نظریه فرهنگستان زبان قاهره ....................................................................................................83.

نظریه خانم دکتر بنت الشاطی .....................................................................................................84

نظرات نویسندگان و محققان معاصر زبان عربی ...........................................................................84

نظریه دکتر شوقی ضیف ..............................................................................................................85

نظریه دکتر ابراهیم انیس .............................................................................................................86

نظریه دکتر رمضان عبدالتواب .....................................................................................................86

نظریه دکتر احمدمختارعمر .........................................................................................................87

نظریه دکتر محمد کمال بشر ........................................................................................................87

نظریه استاد حفنی ناصف .............................................................................................................88

نظریه استاد علی الجارم ..............................................................................................................88

نظریه دکتر طه حسین .................................................................................................................89

نظریه استاد احمد انیس ...............................................................................................................89

نظریه دکتر محمد المبارک ............................................................................................................90

نظریه دکتر علی عبدالواحد .........................................................................................................90

نظریه دکتر فتح الله صالح علی المصری .......................................................................................91

نظریه دکتر صبحی صالح ..............................................................................................................91

نظر زبان شناسان معاصر ..............................................................................................................92

نظریه پالمر ....................................................................................................................................92

نظریه بلوم فیلد ...........................................................................................................................92

نظریه فیرث .................................................................................................................................93

نظریه لهرر ...................................................................................................................................93

نظریه ریچارد ترنچ .......................................................................................................................93

نظریه پروفسور کالینسون ...........................................................................................................94

نظریه اولمان ................................................................................................................................95

نظریه لافین ..................................................................................................................................96

فصل چهارم : پیرامون ترادف در قرآن ....................................................................................97

نظر منکرین ترادف واژه های قرآنی .............................................................................................97

نظریه ابن الأعرابی .......................................................................................................................97

نظریه ابوهلال عسکری ................................................................................................................98

نظریه راغب اصفهانی ...................................................................................................................98

نظریه دکتر محمد مندور ..............................................................................................................99

قائلین وجود واژه های مترادف در قرآن .......................................................................................100

نظریه بدرالدین زرکشی و نمونه هایی از آیات قرآن .................................................................100

نظریه دکتر ابراهیم انیس و آیات مترادف .................................................................................101

نظریه الواحدی درباره آیه 104 سوره بقره ....................................................................................102

رد نظر وجود ترادف در واژه های قرآنی....................................................................................103

نظر دکتر صبحی صالح ..............................................................................................................103

فصل پنجم : تحلیل ها و قضاوتهای نهایی .............................................................................107

واژه لغت (لغت با توجه به شواهد قرآنی) ..................................................................................107

ترادف تام یا انطباق خلاف اصل است ........................................................................................109

نظریه ارسطوا ............................................................................................................................109

ترادف به صورت سرشت لغت و طبیعت آن ، درکاربرد وجود دارد ............................................110

عموماً از سه دسته از مترادفات استفاده می شود .....................................................................111

الأمر بین الأمرین ..........................................................................................................................112

نظریه علامه ابن تیمیّه .................................................................................................................112

خاتمه ........................................................................................................................................112

نظریه خطابی و دکتر مندور ......................................................................................................112

پيوست شماره يك : «الترادف في الحقل القراني» «الترادف في اسماء القران» .........................113

پيوست شماره دو : «الترادف في الافعال» .................................................................................145

منابع و مأخذ ............................................................................................................................169

خلاصه رساله به زبان انگلیسی...........................................................................................174

 

 

موجز الرساله (چکیده) :

قرآن کریم به زبان عربی مبین نازل شد، تا اینکه معجزه آشکار برای جهانیان باشد، بر قومی که خود قدر بزرگی بر بیان داشتند و در میان لهجه های مختلف، لهجه قریش جایگاه برتری گردید و قرآن از میان آن همه لهجه ها، از الفاظی نشأت گرفت که دارای آهنگی زیبا، گوشنواز و دلنشین است. لذا در این خلاصه پی آنیم که "مسأله ترادف" را که منشأ بحث و جدل و تحقیق علماء، لغت شناسان، ادیبان، و محققان از دیرباز تا کنون بوده است بررسی نمائیم.

در این میان لغت شناسان به دو دسته تقسیم شده اند :

1- موافقین : و این عده بر این باورند که برای یک معنی انبوهی از کلمات مترادف وجود داشته که باعث غنی و وسعت زبان گردیده، و علت آن را علل و اسبابی می دانند که به نوعی باعث ایجاز این زبان گردیده است. و کثرت مترادفات را باعث آهنگین نمودن نثر عربی دانسته اند.

2- دسته دیگر مخالفین وجود ترادف که صرف نظر از طبیعت و سرشت لغت، بر این باورند که هیچ دو کلمه ای در زبان عربی نمی توان یافت که از نظر معنی کاملاً یکسان باشد چون آن را حکیمانه نمی دانند، بلکه به دنبال فروق دقیق و عمیق میان ارتباط کلمات هستند.

در عصر حاضر یکی از موضوعات شعله ور فرهنگستان قاهره و مجامع علمی ادبی گردیده است.

این مختصر ره توشه در جستجوی یافتن پاسخی برای این مسئله است و می کوشد با بررسی زوایای مختلف موضوع برخی از آثار دانشمندان لغت شناس را در این زمینه مطرح کرده و مورد نقد و بررسی قرار دهد تا ان شاءالله و به تحلیل و قضاوت نهایی دست یابد.

 

 

مقدمه

الحمدلله ربّ العالمین و الصلاهُ والسلام علی نبیّنا و قائدنا محمّد (ص) و الأئمه الهداه المیامین علی اصحابه البررّه المنتجبین.

لا تلمنی فی هواها لغه القرآن هذه

أنا لا اهوی سواها رفع الله لواها

 

ترم اول در کلاس درس يكي از اساتيد به مبحث مترادفات اشاره ای شد ایشان فرمودند :

کلماتی از قبیل : "جید، عنق ...." مترادف نیستند چون هر کدام جایگاه ویژه ای دارند که اگر جابه جا شوند باعث خلل در معنا می گردد. این نکته برایم بسیار جالب، و باعث جرقه ای شد که پیرامون موضوع ترادف مطالعه ای نمایم.

لذا در ترم سوم درس محاضره استاد بزرگوار جناب آقای دکتر صدقی موضوع ترادف را انتخاب نموده و مقاله ای با راهنمایی ایشان نوشتم. که از راهنمایی های ایشان بسیار بهره جستم. و کتابهایی پیرامون موضوع ترادف از نمایشگاه بین المللی خریداری نمودم و همین امر برایم رغبتی شد که موضوع رساله را پیرامون مبحث "ترادف" برگزینم.

پس از مشورت با اساتید بزرگوار مورد تأیید قرار گرفت و با مشورت استاد بزرگوار دکتر حریرچی به پایان نامه هایی که در این زمینه یا مشابه او بود و کتابهای منبع و مرجع رهنمون شدم که بسیار راه گشای کارم بود و با راهنمایی اساتید محترم جناب آقايان دکتر انوار، دکتر ديباچي، دكتر شکیب، کتابهایی مانند : الخصائص، ابن جنی، کشّاف زمخشری، الفروق فی اللغه، ابوهلال عسکری، فقه اللغه ثعالبی، المزهر سیوطی، الألفاظ المترادفه، المتقاربه المعنی، عیسی رمانی، الترادف فی الحقل القرآنی، دکتر عبدالعال سالم مکرم، الترادف امیل یعقوب، علم الدلاله، دکتر احمد عمر مختار عمر، اعجاز مصطفی صادق الرافعی، و چند کتاب دیگر را خریداری نمودم و علت این امر بعد مسافت بود که با فراغ بال در منزل می توانستم استفاده کنم. يگانه استاد ادب از دکتر حریرچی جهت ورود به تحقیق به منابع و پایان نامه های مشابه رهنمون شدم که پیوست یکی از آنها «مقاله ترادف استاد علی الجارم» بود که در مجله اللغه العربیه الملکی چاپ قاهره بود که آن را با دقت مطالعه کردم و می توان گفت که یکی از بهترین منابع و روزنه جدیدی را نسبت به این مبحث بر من گشود و بعد از آن از کتاب ارزشمند "المزهر" به تحقیق پیرامون مطلب پرداختم، متوجه شدم که از همان قرون اولیه لغت شناسان به این موضوع معرفت و شناخت کافی داشتند لذا تصمیم گرفتم نظر لغت شناسان قدیم را جویا شوم که علاوه از کتابهای خریداری شده از کتابخانه دانشگاه اصفهان به خاطر قرب مسافت از کتابخانه دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات و از کتابخانه دانشگاه شهید بهشتی مخصوصاً کتابخانه گروه عربی آن دانشگاه ـ که از مساعدت استاد شوشتری جا دارد که تشکر و قدردانی نمایم ـ استفاده كردم.

پس از فیش برداری از لغت شناسان قدیم گاهی از خود می پرسیدم ریشه این همه اختلاف نظرها درباره ترادف در چیست؟

آیا می توان به یک نظر اجتهادی درباره این موضوع رسید و به خاطر علاقه و فهم کلمات قرآنی موضوع را با رغبت مضاعف پیگیری کردم به این نتیجه رسیدم که علماء اصول، مفسرین اهل لغت، اهل منطق و همه آنهایی که به نحوی با متون و نصوص عربی سروکار دارند دارای نظریه ای در این موضوع هستند که با توجه به فراخور حال و منزلت آن موضوع بهره جسته‌اند.

لذا تصمیم گرفتم مطالب این رساله را در چهار فصل و یک فصل پایانی ارائه نمايم.

فصل اول : «شناخـت تـرادف»

شامل موارد زیر است :

1- سیر تاریخی بحث های لغوی 2- رساله ها و کتابهای مربوط به مترادفات، لغت شناسان قدیم و معاصر که در هفت صفحه خواهد آمد. 3- مراحل جمع آوری لغت 4- واژه مترادف، اولین مورد استعمال آن، معانی لغوی آن 5- تعریف ترداف، و اولین کسانی که به طور آشکار درباره ترادف اظهار نظر کرده اند. مانند : علی بن عیسی الرمانی (م 384 ه)، ابن مالک، المرتضی زبیدی 6- تعریف امام فخر رازی : تفاوت ترادف با تأکید و تابع، ترادف کلمات غیر مفرده، بحث درباره الفاظ، متوارده و مترادفه و نتیجه گیری 7- الفاظ متوارده و الفاظ مترادفه و نظریه فقیه و مفسر طبرستانی، کیا الهرّاسی (م 504 ه) 8- تعریف خواجه نصیرالدین طوسی 9- ترادف کلمات غیرمفرده، عیسی الرمانی 10- تعاریف اهل اصول و معاصرین، استاد محمود شهابی، کیا الهرّاسی، شیخ محمد رضا مظفر 11- تعاریف ترادف در قرون اخیر، نظریه لغت شناس معاصر دکتر ابراهیم انیس 12- تعریف ترادف از نظر زبان شناس معاصر، پالمر، اولمان

13- ترادف تام و نظریه اولمان زبان شناس معاصر 14- شرایط ترادف تام از نظر دکتر ابراهیم انیس 15- کاربردهای ترادف شامل : تأکید و مبالغه، توسعه فصاحت و بلاغت، به کارگیری تعابیر مختلف، مسئله ترادف و مسائل مربوط به فرهنگستان زبان قاهره مورد بررسی قرار گرفته است.

 

 

 

 

 

فصل دوم : «اسباب به وجودآمدن الفاظ مترادف از نظر لغت شناسان قدیم و معاصر»

که شامل موارد زیر است :

1- گویش های مختلف 2- کلمات دخیله 3- صفت 4- شرح لغت و معاجم لغوی 5- نامگذاری با ذوق شخصی 6- نسبت 7- موسیقی کلام 8- حذف 9- عدم تمایز بین مطلق و مقید 10- کنایه 11- کنیه 12- مرور زمان و تحمل معنای جدید 13- فخرفروشی و مباهات به جمع کردن مترادفات 14- تطور صوتی مانند : تداخل لغات، إبدال، قلب، إتباع 15- تطور دلالی مانند : تعمیم خاص، تعمیم عام، مجاز و مجاورت می باشد که مورد بررسی قرار گرفته و پایان این فصل موضوعاتی که قابلیت تحقیق بیشتر را دارد و خود می تواند موضوع رساله ای باشد مطرح گردیده است.

 

فصل سوم : «نظـرات اهـل لغـت پیـرامـون تـرادف»

که شامل :

1- آراء و نظریات قریب به بیست و یک نفر عالم لغوی قائل به وجود ترادف که در فهرست ذکر شده ا ند 2- ارائه فهرستی شامل هفده اثر از لغت شناسان و نویسندگان کتابهای «فعلتُ و أفعلتُ» 3- افراط در موضوع ترادف 4- مخالفین وجود ترادف که عمدتاً به دنبال موشکافی دقیق و عمیق رابطه بین کلمات هستند و ارائه آراء و نظریات قریب به چهارده نفر از اکابر آنان، و نمونه هایی از آثار آنان مثل ابوالهلال عسکری و ثعالبی که ضمیمه می باشد. 5- مجموعه فروق لغوی 6- دلایل منکرین ترادف جهت نامگذاری یک اسم برای هر شیء 7- نظر فرهنگستان قاهره و مجامع علمی ادبی پیرامون ترادف 8- آراء محققین معاصر زبان عربی که در فهرست اسامی آنها آمده است 9- ارائه نظرات زبان شناسان معاصر و جمع بندی نظرات آنها.

فصل چهارم : «پیـرامـون تـرادف در قـرآن»

که شامل :

پیرامون ترادف در قرآن که به طور مختصر منکرین وجود ترادف در واژه های قرآنی را بیان می کند و به ذکر نمونه هایی از نظرات لغت شناسان قدیم و معاصر مثل اعرابی، ابوهلال عسکری، راغب اصفهانی، دکتر محمد مندور، دکتر احمد مختار عمر می پردازد.

سپس نظر موافقین به وجود ترادف در واژه های قرآنی و نمونه هایی از آیاتی که به نظر آنان ترادف، یا قریب المعنا هستند مانند زرکشی و ذکر تعدادی از کلمات که در آیات مختلف به کار رفته اند نظر دکتر صبحی صالح، دکتر ابراهیم انیس و ذکر افعالی که آنها را مترادف پنداشته است و شرح حال آیه 140 )یَا أَیُّهَا الَّذیِنَ آمَنُوا لا تَقُولُوا رَاعِنا و قُولوا اُنظُرنَا(از سوره بقره که متمسکین به وقوع ترادف در قرآن به آن تمسک جسته‌اند که دکتر عبدالعال سالم مکرم در کتاب "الترادف فی الحقل القرآن" توضیح داده است.

بنا به مهم بودن موضوع پیوست شماره 2 همین رساله، بررسی افعال مترادف از کتاب " الترادف فی الحقل القرآن" می باشد.

 

فصل پنجم : «تحلیـل هـا و قضـاوتهـا»

شامل تحلیل ها و قضاوتهای نهایی و تقریباً اشاراتی است که به لبّ مطلب رفته است که دستاوردهای این تحقیق می باشد و سعی شده بر اساس جمع بندی فصول گذشته به یک نتیجه روشن در مورد مسأله "ترادف" دست یابیم.

 

****

 

در خاتمه بر خود لازم می دانم که از همه اساتید بزرگوارم که مرا حرفی آموختند صمیمانه تشکر نمایم. به ویژه استاد بزرگوار و گرانقدر رئیس گروه زبان و ادبیات عرب، جناب آقای دکتر فیروز حریرچی که راهنمایی این رساله را قبول فرمودند و استاد فاضل و متواضع دکتر محمود شکیب که مشاورت این رساله را به عهده داشتند با تمام وجود از زحمات ایشان قدردانی و تشکر می نمایم. و امیدوارم که این قلیل بی مقدار خدمتی کوچک در قلمرو تحقیقات لغوی در زبان و ادب عربی به شمار آید و سخن خود را در مقدمه پایان می دهم و نوشته خود را مصداق کامل شعر ظهیر فاریابی می دانم که گفته است :

 

کسـی کـه قطـره شبنـم بـه پیـشِ ابـر بَــرَد

چـو خـاک باشـد بنیـادِ سعـی او بـر بــاد

 

مـن اللـه التّـوفیـق و علیـه التّکـلان

 

 

 

 

 

 

 

 

« فصل اول »

شناخت ترادف

سير تاريخي

آن چنان كه از سير تاريخي لغت برمي آيد، در قرن دوم هجري لغت شناسان دركار تدوين مجموعه هاي لغوي بودند و يكي از دلايل وسعت و قدرت زبان عربي را وجود الفاظ متعدد براي يك معني مي دانستند. آنان به گردآوري لغات و لهجه هاي گوناگون موجود در زبان عربي از مردم باديه و ديگران پرداختند. اين كوششها در هيأت رساله هايي در موضوعات مفرده شكل مي گرفت كه ابتدا به مهمترين جمع كنندگان الفاظ مترداف از كتاب ‹الترادف في القرآن الكريم› تأليف محمد نورالدين المنجد مي پردازيم.

1- محمد بن الحسن ابن رمضان (ت ؟ ه).

• كتاب اسماءالخمر و عصير ها

2- أبو عبيده ، معمر بن المثني التيَّمي (ت 210 ه)

• اسماءالخيل .
• كتاب السيف .

3- ابوزيد ، سعيد بن أوس بن ثابت الانصاري (ت 215 ه).

• كتاب الغرائز .

4- ابوسعيد ، عبدالملك بن قريب الأصمعي (ت 216 ه).

• اسماءالخمر .
• كتاب أسماءالقِداح .
• ما اختلف لفظه و اتَّفق معناه .
• كان الأصمعي يحفظ للحجر سبعين اسماً .

5- أبو السحاق ، إبراهيم بن سفيان بن سليمان الزيادي (ت 249 ه) .

• اسماء السحاب و الرياح و الأمطار .

6- ابوحاتم ، سهل بن محمد بن عثمان السجستاني (ت 255 ه).

• كتاب السيوف و الرماح .

7- أبو الفضل ، العباس بن الفرج بن علي الرياشي البصري (ت 257 ه).

• ما اختلفت اسماؤه من كلام العرب .

8- أبو العباس ، محمد بن الحسن بن دينار الأحوال و الكوفي (ت 259 ه).

• كتاب الداواهي .

9- أبوالعباس ، محمدبن يزيد الثماني ، المعروف بالمبرد .(ت 286 ه).

• أسماء الدواهي عندالعرب .

10- حمزه بن الحسن الأصفهاني (ت 360 ه).

• أسماءالحجاره ، جمعها في كتاب الموازنه .
• أسماه الداوهي .

11- ابو عبدالله ، الحسين بن أحمد بن خالويه (ت 370 ه).

• أسماء الأسد .
• أسماء الحيه .
• تقفيه ما اختلف لفظه و اتفق معناه ، لليزيدي .
• رسالة في اسماء الريح .
• ذكر عنه السيوطي أكثر من أربعين اسماً للسيف نقلاً عن شرح الدريدية .

12- أبوالحسن ، علي بن عيسي بن علي بن عبدالله ، المعروف بالرّماني . (ت 384 ه) .

• الألفاظ المترادفة المتقاربه المعني .

13- أبوالقاسم ، كافي الكفاة ، إسماعيل بت عبّاد بن عباس بن عباد الطالقاني ، المعروف بالصاحب (ت 385 ه) .

• كتاب الحجر.

14- أبوعبدالله ، الحسين بن علي بن عبدالله النمري (ت 385 ه).

• أسماء الفضه و الذهب .

15- أبو سهل ، محمد بن علي بن محمد الهروي (ت433 ه).

• أسماء الأسد
• أسماء السيف .

16- ابو القاسم ، علي بن جعفربن علي السعدي ، المعروف بابن القطاع الصقلي (ت 514 ه ).

• كتاب السيف .

17- أبوالبركات ، عبدالرحمن بن محمد بن عبيدالله الأنباري (ت 577 ه).

• الفائق في أسماء المائق .
• قبسة الأريب في أسماء الذيب .

18- أبوالفتح ، ناصرالدين بن عبدالسيد المطرزي (ت 610 ه ).

• الإقناع لما حوي تحت القناع.

19- أبوالخطاب ، عمربن حسين بن علي بن دحيه الكوفي (633 ه).

• تنبيه البصائر في أسماء أم الكبائر.

20- أبو الفضائل ، رضي الدين ، الحسن بن محمد بن الحسن بن حيدر القرشي العدوي العمري ، الصغّاني (ت 650 ه).

• أسماء الأسد .
• أسماء الحية .
• أسماء الخمر .
• أسماء الدين .
• أسماء الذئب .
• أسماء الرياح .
• أسماء الفأر .
• الغادة في أسماء العادة .

21- أبو عبدالله ، جمال الدين ، محمدبن عبدالله بن عبدالله الطائي الجياني (ت 672 ه).

• الألفاظ المختلفة في المعاني المؤتلفة .

22- أبو عبدالله ، شمس الدين ، محمد بن أبي الفتح بن أبي الفضل البعلي (ت 709 ه).

• المثلث بعمني واحد من الأسماء و الأفعال .

23- أبو جعفر ، احمد بن يوسف بن مالك الرعيني (ت 779 ه).

• تحفة الأقران فيما قري باتثليث من حروف القرآن .

24- أبو الطاهر ، مجدالدين ، محمد بن يعقوب بن محمد الفيروزابادي (ت 817 ه) .

• أسماء الغادة .
• أسماء النكاح .
• أنواع الغيث في أسماء الليث .
• ترقيق الأسل لتصفيق العسل .
• الجليس الأنيس في أسماء الخندريس .
• الروض المسلوف في ما له اسمان إلي الألوف .
• المثلث المتفق المعني .

25- أبوالفضل ، جلال الدين ، عبدالرحمن بن أبي بكر بن محمد السيوطي (ت 911 ه).

• الإفصاح في أسماء النكاح .
• التبري من معرة المعري . (منظومة أحصي فيها أسماء الكلب).
• التهذيب في أسماء الذيب .
• نظام البلور في أسامي السنّور .
• نظام اللسد في أسماء الأسد.

26- أبوالفضل ، شمس الدين ، محمد بن علي الصالحي الدمشقي ، المعروف بابن طولون (ت 953 ه ).

• ذيل نظام اللسد في أسماء الأسد .

27- إبراهيم اليازجي .

• نجعة الرائد و شرعة الوارد في المترادف و المتوارد .

28- جعفر بن محمد الأعرجي (ت 1918 م) .

• رسالة في أسماء الجمال .
• منظومة في أسماء الحيوان .
• منظومة في أسماء الخيل .

29- د . حسين محفوظ .

• معجم المترادفات (مخطوط).

30- المستشرق (دوهامر DeHammer)

• يقول د . وافي : ‌«و قد جمع الأستاذ (دوهامر DeHammer) المترادف العربيه المتصلة بالجمل و شؤونه ، فوصلت إلي أكثر من خمسة آلاف وست مئة و أربع و أربعين» .

 

31- رفائيل تخلة اليسوعي .

• قاموس المترادفات و المتجانسات .

32- سعيد بن سعد بن نبهان الحضرمي .

• تذكرة الحفاظ في بعض المترادف من الألفاظ .(أرجوزة) .

33- عبدالجواد عبد العال ، وعبد الله الأنصاري .

• المترادفات .

34- مصطفي السفطي ، و محمد النّشار ، و سيد محمد ، و محمد الحسيني ، و أحمد العدوي :

• رسالة في المترادفات (للمدارس الابتدائية) .

35- نجيب إسكندر :

• معجم المعاني للمترادف و المتوارد و النقيض من أسماء و أفعال و أدوات و تعابير .

 

(معاصرین و پدیده ترادف)

قد خصّص بعض المحدثين لدرس هذه الظاهرة رسالة جامعية ، و آخرون مقالاتٍ في دوريات متخصّصة و غير متخصّصة ، نذكر منهم :

1- حاكم مالك الزيادي (الترادف في اللغة) رسالة ما جستير .

2- علي الجارم (الترادف) .

3- طه الرواي (الترادف) محاضرات في تاريخ لغه العرب .

4- محمد الطاهر بن عاشور (الترادف في اللغة العربية).

5- شفيق جبري (المترادف).

6- خليل السكاكيني (الترادف في اللغة).

7- محمدتقي الحكيم (الاشتراك و الترادف) .

8- بيلكين ، ف . م (حول طابع الكلمات المترادفة في اللغة العربية الفصحي).

9- هاشم طه شلاش (تعقيب علي : حول طابع الكلمات المترادفة).

10- عبدالعزيز بن عبدالله (بن الترادف و التوارد).

11- د . كمال بشر (علماء العربية و ظاهرة الترادف) .

12- مصطفي العلواني (الترادف و الفروق في اللغة العربية).

13- د . أحمد مختار عمر (ظاهره الترادف بين القدماء و المحدثين)

 

بنابر نظر «عمر رضا كحّاله» :

جمع آوري لغت سه مرحله را پشت سر گذاشته است :

مرحله اول : جمع آوري كلمات درباره يك موضوع، به اين ترتيب كه عالم لغوي به باديه مي شتافت، كلمه اي درباره باران، كلمه اي درباره شمشير و يا زرع و يا نبات مي شنيد وبرحسب شنيده هاي خود آن را گردآوري مي كرد. ] سماع [

مرحله دوم : عبارت بود از جمع آوري كلمات پيرامون يك موضوع واحد كه منجر به تأليف كتاب هايي در موضوع واحد مي شد.

مرحله سوم : نگارش معاجم لغوي شامل همه لغات كه بر اساس ترتيبي خاص دسته بندي مي شدند.(1)

 

به نوشته دكتر امجد طرابلسي :

«شروع جمع آوري الفاظ و تفسير آنها ابتدا بدون هيچ ترتيب خاص انجام شده است، و مؤلف با استفاده از متون شعري به مفردات غريب و نادر توجه كرده و آنها را شرح مي داد، و بر آن تعليقاتي مي نكاشت، نظير آنچه تحت عنوان (نوادر) ظهور پيدار كرد، كه از جمله مي توان به كتاب (النوادر في اللغه) نوشته ابوزيد انصاري (م 214 ه) اشاره كرد.»⁽¹⁾

در مرحله بعد جمع اوري كلمات پيرامون يك «موضوع واحد»، اولين زمينه هاي پديدآمدن رساله هايي درباره مترادفات شد، و به تدريج مباهات به جمع آوري هر چه بيشتر كلمات مترادف در بيان لغويون رايج گرديد تا آنجا كه اصمعي (م 216 ه) در برابر هارون الرشيد افتخار مي كرد كه بيش از 70 اسم براي (حجر) از حفظ دارد. ⁽²⁾

رساله هايي مربوط و مترادفات گاهي تحت عنوان (مااختلفت الفاظه و اتفقت معانيه) و گاهي به عنوان (المترادف) نامگذاري مي شد و كتابهاي (فعلت و أفعلت) كه بعضاً به موضوع تقارب معاني اين افعال مي پرداخت از زمان قطرب (206 ه) به بعد فراوان نوشته شد.

بعدها پس از شكل گيري ديوانهاي اداري و به وجودآمدن نويسندگان رسمي در دربار دولت عباسي ضرورت جمع آوري الفاظ متعدد براي يك معني به منظور هنرنمايي در مراسلات رسمي پديدار شد و كتابهايي تحت عنوان (معجمات المعاني) يا آنچه ابن سيده (م 485 ه) «الكتب المبّوبه» ناميده است، به وجود آمد. كتابهاي (تهذيب الألفاظ) نوشته ابن سكيّت (م 244 ه) و «المخصّص» نوشته ابن سيده (م 485 ه) از اين دسته است.⁽³⁾

افراط در جمع آوري مترادفات، زمينه ساز پيدايش رساله هايي در باره ي تفاوت هاي بين كلمات مترادف گرديد. اين رساله ها عموماً با عنوان «الفروق» نامگذاري شده اند كه در فصول آينده مفصلاً درباره آنها بحث خواهد شد.

 

 

ترادف لغوی

واژه ترادف :

يكي از قديمي ترين سندها درباره استعمال واژه « ترادف » در كتب قرون اوليه هجري كتاب «إلاشتقاق» نوشته ابن سراج (م 316 ه) است. وي مي نويسد :

«إن المعني اذا ترادفت عليه أسماء مختلفه كبر و حنطه ... أنه قد يجوز أن يكون للمعني الواحد أسماء يعرف بكل واحد منها ⁽¹⁾»

به نظر دكتر عودة التميمي ابن سراج اولين كسي است كه واژه ترادف را به كار برده است. اما اين نظر محل ترديد است و گفته مي شود نسخه خطي از نويسندي ديگري در قرن سوم به نام محمدبن علي حكيم ترمذي كه رساله ي ًالفروق و منع الترادف را نگاشته است ⁽²⁾.

تحقيق درباره ي رساله ترمذي حائز اهميت است چه عنوان رساله ي او نشان مي دهد كه از پيشگامان بحث هاي مربوط به ترادف بوده است.

 

به كارگيري واژه ترادف توسط اين نويسندگان بي ارتباط به معناي اوليه واژه نيست. در اينجا لازم است كه از نظر لغت واژه ترادف را بررسي كنيم.

در جمهره اللغه درباره ترداف چنين آمده است : كل شيءٍ جاء بعدك فهوردفك و رديفك . و في التنزيل : (تتبعها الرادفة) و جمع الردف، ارداف ⁽¹⁾.

التتابع، و ترادف الشيء : تبع بعضه بعضاً، و يقال ردفت فلاناً، أي صرت له ردفاً، و الرّدف بالكسر : المرتدف، و هو الذي يركب خلف الراكب.

و ردف المرأة : عجيزتها، و كل شيء تبع شيئاً فهو ردفه ، و هذا أمر ليس له ردف، أي ليس له تبعة، و الرادف المتأخر، و المردف المتقدم الذي اردف غيره.

و أردفة : حملته علي ردف الفرس، و الرداف، مركب الردف.

و أرداف الملوك : الذين يخلفونهم.

و يقال لليل و النهار : ردفان ؛ لأن كل واحد منهما يردف صاحبه، أي يتبع أحدهما الأخر.

و قد سمّوا ضرباً من القوافي في الشعر و العروض ب (المترادف) : و هو كل قافيه اجتمع في آخرها ساكنان؛ سمي بذلك لأن الغالب في أواخر الأبيات أن يكون فيها ساكن واحد، فلما اجتمع كان أحدهما ردف الآخر و لا حقاً به، و المترادف أن تكون أسماء لشيء واحد، و هي مولده و مشتقه من تراكب الأشياء.⁽²⁾

آنچنان كه از ترجمه لغت بر مي آيد سوار كردن دو نفر يا بيشتر بر پشت حيوان كه (مرادفة البهيمه) ناميده شده است.

و لغت نامه هاي فارسي نيز به تبع اين معنا ترادف را (در پس يكديگر بر مركب نشستن) مي دانند.⁽³⁾

به نظر مي رسد در استفاده از واژه ترادف، معني به مركبي تشبيه شده است كه الفاظ مترادف پي در پي بر آن سوار شده اند. در فصل هاي آينده خواهيم ديد كه منكرين ترادف بر اين عقيده اند كه براين مركب جز يك سوار نمي نشيند و براي هر معني جز يك لفظ نمي توان اختصاص داد كه ادله و حجت هاي آنها ذكر خواهد گرديد.

شايان ذكر است كه اولين كسي كه به پديده ترادف در كلام خود اشاره كرده است سيبويه (م 161 ه) در «الكتاب» مي نويسد : «اعلم أنّ من كلامهم اختلاف اللفظين لاختلاف المعنيين نحو : جلس و ذهب، و اختلاف اللفظين و المعني واحد ذهب و انطبق، و اتفاق اللفظين و اختلاف المعنيين ... و اختلاف اللفظين و المعني واحد، نحو : ذهب و انطلق»⁽¹⁾.

و همچنين بعد از اشاره به اين تقسيم به بحث در متباين و مشترك لفظي و مترادف اشاره كرده است و اين تقسيم در ميان دانشمندان مشهور گرديد تا اينكه لغت شناساني مانند الأصمعي (ت 216 ه)، و مبرد (ت 282 ه)، و أبو عبيد (ت 224 ه) عنوان هاي بعضي از تأليفاتشان را با تقسيمات سيبويه نامگذاري كرده اند مانند كتاب (ما اتفق لفظه واختلف معناه من القرآن المجيد) للمبرد.

و كتاب الأسماء المختلفة للشيء الواحد من الغريب المصنّف لأبي عبيد و ذاك ابن الأنباري(ت 328 ه).

و قطرب (ت 206 ه) كه در مقدمه دو كتابش در اضداد تقسيمات سيبويه را قرار داده است.

 

 

 

 

کسانی که آشکارا از لفظ ترادف استفاده کرده اند

1- اولين كسي كه به طور آشكار به پديده ترادف در لغت اشاره كرده است، علي ابن عيسي الرّماني است (ت 384 ه) كه به طور آشكار عنوان كتابش (الألفاظ المترادفة و المتقاربة المعني) مي باشد كه ايشان المتقاربة المعنی را عطف بر المترادفة آورده است و همچنين در صفحه 66 در فصل 31 كلمه ترادف را مترادف با افعال زير آورده است عبارتند از :

(تَرادفَ، و تَتَابعَ) :

ترادف ، و تواصل ، و تَتَابعَ، و توالَي ، و تواترَ ، و تراكمَ، واستدرَ ⁽¹⁾.

وألحَّ ، و اتسقَ ، و انتظمَ ، و تكاتفَ ، و تراقيَ ، و تكاوسَ ⁽²⁾ .

2- بعد از رماني ابن مالك (ت 672 ه) آمد و رساله اي در مترادفات تعريف كرد ولي ذكري از اصطلاح ترادف در آن نيست و آنرا (الألفاظ المختلفة في المعاني المؤتلفه)، ناميد و در آن رساله تأكيد دارد بر اينكه ترادف نه از نظر اصطلاح و نه از نظر مفهوم به ثمر نرسيده است. ⁽³⁾

3- المترضي الزبيدي (ت 1205 ه) در تاج العروس به اصطلاح ترادف اشاره كرده است: (المترادف أن تكون أسماء لشيء واحد، و هي مولدة و مشتقة من تراكب الأشياء ⁽⁴⁾)

 

 

2- تعريف امام فخر رازي :

بر پايه تعريف سيبويه (م 161 ه) امام فخر رازي (م 606 ه) ترادف را چنين تعريف مي كند :

((هو الألفاظ المفرده الدالة علي شيء واحد باعتبار واحد ⁽⁵⁾))

امام فخر رازي در تعريف خود مي گويد :

ما از آن رو شرط مفرد بودن را مطرح كرديم كه از اسم و حد احتراز كنيم چه اين دو مترادف نيستند و شرط وحدت اعتبار را قرار داديم تا از متباين ها پرهيز كنيم زيرا آنها بر يك شيء واحد دلالت مي كنند اما به دو اعتبار : « يكي ذات و ديگري صفت»

به عنوان شاهدي بر تعريف امام فخر رازي درباره ذات و صفت به خاطره‌ايكه قاضي ابوبكر بن العربي (م 367 ه) درباره ابوعلي فارسي (م 377 ه) نقل كرده است اشاره مي شود :

«كنت بمجلس سيف الدولة بحلب و بالحضرة جماعة من اهل اللغة و فيهم ابن خالويه فقال ابن خالويه : احفظ للسيف خمسين إسماً ، فتبسم ابو علي و قال ما احفظ له الا اسماً واحداً و هو السيف قال ابن خالويه فأين المهنّد و الصارم و كذاو كذا؟ فقال ابو علي : هذه صفات و كأنّ الشيخ لا يفرق بين الإسم و الصفة» ⁽¹⁾

 

 

3- تفاوت ترادف با تأكيد و تابع :

امام فخر رازي براي تكميل تعريف خود به تفاوت بين ترادف و تأكيد مي پردازد و او مي نويسد :

⁽⁽ والفرق بينه و بين توكيد انّ احد المترادفين يفيد ما افاده الآخر ، كالأنسان و البشر و في التوكيد يفيد الثاني تقوية الأول ⁽²⁾ مانند : «محمد نفسهٌ»

وي همچنين تفاوت بين ترادف و تابع را چنين بيان مي كند : (والفرق بينه و بين تابع ان تابع وحده لا يفيد شيئاً كقولنا : عطشان ، نطشان ⁽³⁾ )

 

نتيجه :

پس از اينكه امام فخر رازي حدود ترادف را ذكر مي كند مي خواهد اشتباه بين ترادف و تاكيد را از بين ببرد تا اينكه خلط در معنا ايجاد نشود.

او معتقد است كه در ترادف افاده معني در كلمه دوم همانند كلمه اول است ، و او معتقد است كه كلمه دوم بار معنايي را به دوش مي كشد كه كلمه اول بر دوش گرفته است مانند دوكلمه «انسان و بشر».

اما در تأكيد كلمه دوم، بار معنايي ذاتي كه اول را ندارد مانند جمله (محمدٌ نفسهٌ) كلمه نفس ذات محمد نيست بلكه آن يك كلمه عامي است كه بر محمد و هم بر غير آن اطلاق مي گردد.

و اما در اين جايگاه به خاطر تقويت معنايي ذاتي كلمه محمد آمده است.

و همچنين در سخن فخر رازي آمده است : بعضي از مردم به توهم پنداشته اند كه رابطه ميان تابع و متبوع رابطه ترادف است كه اين توهم را با آوردن جمله (والفرق بينه و بين تابع ان تابع وحده لا يفيد شيئاً كقولنا : عطشان ، نطشان) برطرف مي كند.

 

 

3- الفاظ متوارده و الفاظ مترادفه :

از ديگر كساني كه تقسيم بندي و تعريف خاصي درباره ترادف ارائه داده است، يكي كيا الهرّاسي (م 504 ه) فقيه و مفسر طبرستاني است. او در تعليقه اش بر اصول فقه براي ترادف در مفردات از اصطلاح (الفاظ متوارده) استفاده مي كند و براي مركبات تعبير(الفاظ مترادفه) به كار مي برد.

 

"الألفاظ التي بمعني واحد تنقسم الي الفاظ متوارده و الفاظ مترادفه :

الف – فالمتوارده كما تسمي الخمر، عقاراً و صهباء و قهوه و السبع، أسداً

و ليثاً و ضرغاماً "

ب- و المترادفه هي التي يقامٍ لفظَ مقامٍ لفظٍ لمعان متقاربه يجمعها معني واحد كما يقال : أصلح الفاسد و لم الشعث و رتق الفتق و شعب الصدع ⁽¹⁾ " .

سيوطي پس از نقل اين تقسيم بندي مي نويسد : " و هذه تقسيم غريبُ ⁽²⁾ "

 

4- تعريف خواجه نصيرالدين طوسي

" اگر الفاظ بسيار بر يك معني دلالت كند آن را (اسماء مترادفه) خواند مانند دلالت انسان و بشر بر مردم و ميان مترادفه و متباينه اشتباه ممكن بود. مثلاً لفظي باشد با وصفي مقارن، و گمان افتد كه هر دو لفظ مترادفند و نباشد بلكه متباين باشد مانند (سيف) و (حسام) چه سيف شمشير بود و حسام شمشير برّان ⁽³⁾ .

 

5- ترادف كلمات غير مفرده

عيسي رماني (م 384 ه) از جمله افرادي است كه كتاب مستقلي بنام " الألفاظ المترادفه المتقاربه المعني " تأليف كرده است و تعريف ترادف را از انحصار در الفاظ مفرده بيرون آورده است.

ترادف را چنين تعريف مي كند : " هو دلالت عده ألفاظ مفرده و غير مفرده علي معنٍ واحد و متقارب ⁽⁴⁾ "

قابل توجه است كه دكتر علي صالح المصري محقق كتاب رماني در اوايل مقدمه خود بر كتاب مذكور ترادف را محدود به الفاظ مفرده مي نامد و مي نويسد :

" فالترادف مقيّد بالالفاظ المنفرده الداله علي معني واحد و هذا القيد يخرج الألفاظ المركبه الداله علي معني واحد مثل لمّ الشعث وأصلح الفاسد ⁽¹⁾ "

ولي خود او در اواخر مقدمه همان كتاب مي نويسد : " ليست المترادفات عند القدما و منهم الرماني مقصوره علي المفردات و إنما تشتمل ايضاً علي المركبات أو جمل مفيداً ⁽²⁾ "

 

 

6- تعاريف اهل اصول

از آنجا كه موضوع ترادف يكي از موارد مطرح در مبحث الفاظ در اصول فقه است. عموماً در كتابهاي مربوطه تعاريفي از آن ارائه شده است كه نمونه آن از فقيه شافعي
كيا الهرّاسي (م 504 ه) نقل شد.

 

از معاصرين، شيخ محمدرضا مظفر مي نويسد :

" اذا قسنا لفظاً الي لفظ أو الي الفاظ، فلا تخرج تلك الألفاظ المتعدده عن احد القسمين:

اگر لفظي را با الفاظ ديگر بسنجيم از دو حالت خارج نيست.

الف – إما أن تكون موضوعه لمعني واحد ، فهي (المترادفه)، إذا كان احد الألفاظ رديفاً للآخر علي معني واحد . مثل : أسد و سبع و ليث هرّه ، و قطّه ، انسان و بشر .

فالترادف :" اشتراك الألفاظ المتعدده في معني واحد ".

 

 

 

ب- و إمّا أن يكون كل واحد منها موضوعاً لمعني مختص به فهي (المتبايّنه ⁽¹⁾ )

يا اينكه الفاظ براي موضوع واحدي وضع شده است كه در اين صورت آنها را مترادف گويند، و اين هنگامي است كه الفاظ در رديف يكديگر و هم داراي يك معنا باشند، پس ترادف " اشتراك الفاظ مترادف در معني واحد است. "

و يا بدين گونه است كه هر لفظي معناي مخصوص به خود دارد كه اين الفاظ را نسبت به يكديگر تباين گويند. مثل : قلم ، زمين ، آسمان ، حيوان

 

 

 

پس نمودار رابطه دو لفظ را مي توان به شكل زير نشان داد :

 

 

استاد محمود شهابي نيز در تقريرات اصول خود ترادف را چنين بيان كرده است :

" هر گاه به وسيله يك واضع در برابر يك معنا بيش از يك لفظ نهاده شود آن الفاظ را نسبت به هم مترادف و نسبت ميان آنها را ترادف خوانند."

بايد دانست اثبات وقوع ترادف در زبان تازي به استناد مثالهايي كه ياد كرده اند بي اشكال نيست زيرا به نظر دقيق الفاظي را كه در اين موضوع به عنوان مثال آورده اند از حيث خصوصياتي كه نسبت به معني هر لفظي ملحوظ شده ميان معاني آن الفاظ با اعتبار خصوصيات يادشده فرق است پس «اتحاد معني» كه از شرايط محقق شدن ميان الفاظ در آنها ملحوظ نيست و اگر به فرض بعيد مثالي يافت شود كه اتحاد معني در آن مسلم گردد " وحدت واضع" كه شرطي ديگر براي محقق شدن ترادف در يك لغت مي باشد مورد ترديد خواهد بود بلكه به احتمالي قوي چنين موردي را از باب " توارد" لغات به شمار گرفت و گفت :

اين الفاظ به چند زبان مختلف يا چند قبيله يا چند واضع كه در زمانهاي مختلف بوده و از وضع لغت ديگري براي آن معني آگاه نبوده يا غفلت داشته اند بهم رسيده و در لغت جمع شده پس واضع آن متعدد است نه واحد.⁽¹⁾

استفاده استاد شهابي از تعابير " توارد لغات" با شرحي كه براي آن آورده است در مقايسه با تعريفي كه از " كيا الهراسي" فقيه قرن پنجم هجري درباره الفاظ متوارده گذشت دريچه تازه اي به روي ما مي گشايد و آن اينكه اسمهايي كه براي يك " ذات" از لهجه هاي مختلف يك زبان رسيده است از باب "توارد " و واژه هايي كه پيرامون دلالت كلمات مفرد يا مركب بر يك معناي مشترك آمده است از باب "ترادف" شمرده مي شوند.

 

 

1- عمر رضا كحّاله ، اللغة العربية و علومها ص 19

1- المدخل الي فقه اللغة العربية 245 به نقل از امجد طرابلسي، حركة التأليف عندالعرب

2- احمدبن فارسي ، الصاحبي 1/44 .

3- محمدنورالدين المنجد : الترادف في القرآن ص 24

1- عوده التميني ، ابن قتيبه اللغوي 263 به نقل از ابن سراج الإشتقاق 44

2- محمد رضا شفيعي كدكني، موسيقي شعر 238 به نقل از سامي النشار، مناهج البحث عند مفكري الاسلام 45 و ابن ابي الحديد، الفلك الدائر 47

1- ابوبكر محمدبن حسن بن دريد، جمهرة اللغة م 321 ه تحقيق الدكتور رمزي منير بعلبكي،

2- انظر مادة ردف، في المفردات، للراغب الأصفهاني، و لسان العرب، و تاج العروس. به نقل از محمدنورالدين المنجد، الترادف في القرآن الكريم، ص 30

3- علي اكبر دهخدا لغت نامه 4/5754

1- جلال الدين سيوطي، المزهر في علوم اللغة و انواعها ص 405 الترادف في الحقل القرآن، الدكتر عبدالعال سالم مكرم.

1- استدر: كثر، و درّ اللبن : كثره ، و سيلانه / اللسان : درر

2- التكاوس، التراكم، والتزاحم / الصحاح : كوس 3 /972 .

3- محمدنورالدين المنجد ، الترادف في القرآن ص 32، دارالفكر المعاصر بيروت

4- همان، صفحه 34

5- عبدالرحمن سيوطي ، المزهز 402

1- عبدالرحمن سيوطي ، المزهز 405

2- عبدالرحمن سيوطي ، المزهز 403

3- همان 403

1- شعب : جمع و فرق ايضاً و المرادهنا الأول

2- عبدالرحمن سيوطي المزهر 407

3- لغت نامه دهخدا 4/5754 به نقل از خواجه نصيرالدين ، اساس الاقتباس 9

4- علي ابن عيسي رماني الأفاظ المترادفه المقتاربه المعني 42

1- سابق 9

2- همان ص 38

1- محمدرضا مظفر ترجمه دره بيدي ص 57

1- محمود شهابي ، تقريرات اصول 37