مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

پيشگفتار.... .. 1

فصل اول: کلیات

1-1 جایگاه علم تفسیر در میان مسلمانان . .. 6

2-1 تعریف تفسیر ... 7

3-1 دلیل نیاز به تفسیر 8

4-1 پیدایش تفسیر .. .. 9

5-1 داناترین صحابه به معانی قرآن . ... 10

6-1 اهل بیت آگاه به معانی قرآن ... 11

7-1 مفسران صحابی . ... 13

8-1 عبدالله بن مسعود...... 14

9-1 اُبَيْ بن کعب  15

10- 1عبدالله بن عباس . .. 15

11-1 ویژگی تفسیر صحابه .... 16

12-1 مکتب تفسیری مفسران آگاه .. 17

13-1 شکل گیری مکاتب تفسیری .. . 18

14-1 تاویل گرایی فصل مشترک همه مکاتب تفسیری ... 20

15-1 مکاتب تفسیری.... 22

16-1 مکتب روایی محض ... . 22

17-1 مکتب کلامی . . 24

18-1 مکتب عرفانی ... . 25

19-1 معروف‌ترین تفاسیر عرفانی . .. 26

20-1 مکتب فلسفی.... . 27

21-1 تفسیر المیزان . . 30

22-1 روش تفسیری المیزان . . 32

23-1جنبه روایی المیزان ... . 34

24-1 جنبه عقلی المیزان .. .. 37

25-1 جنبه فلسفی المیزان . 38

فصل دوم: خداشناسی

1-2 خداشناسی . ....... 45

2-2 ضرورت بحث ........ ... 46

3-2 برهان صدیقین ...................................................................................................... 49

4-2 تحقیق .................................................................................................................. 52

5-2 صفات الهی .......................................................................................................... 53

6-2 انقسام صفات ....................................................................................................... 56

7-2 عینیت صفات با ذات ............................................................................................ 57

8-2 تحقیق................................................................................................................... 58

9-2 توحید................................................................................................................... 58

10-2 تحقیق................................................................................................................. 60

11-2 توحید در ربوبیت................................................................................................. 60

12-2 توحید در الوهیت................................................................................................. 61

13-2 تحقیق................................................................................................................. 63

14-2 علم الهی ............................................................................................................ 63

15-2 چگونگی علم خدا به اعمال انسان ......................................................................... 68

16-2 تحقيق................................................................................................................. 68

17-2 قضا و قدر ......................................................................................................... 69

18-2 نظرات مختلف در مورد قضا و قدر ...................................................................... 71

19-2 شبهه فخر رازی .................................................................................................. 74

20-2 تحقیق................................................................................................................. 76

21-2 عدل الهی ........................................................................................................... 77

22-2 وجود شر در عالم ............................................................................................... 78

23-2 تحقیق ................................................................................................................ 80

24-2 آیا فعل خداوند تابع مصلحت است؟ .................................................................... 81

25-2 تحقيق................................................................................................................. 82

26-2 اثر صادر از خداوند واحد و مطلق است. ............................................................... 82

27-2 تحقیق................................................................................................................. 84

28-2 تنها خدا در ذات خود استقلال دارد. ..................................................................... 84

فصل سوم: نبوت

1-3 نبوت ................................................................................................................... 87

2-3 تحقيق................................................................................................................... 87

3-3 تفاوت نبی و رسول .............................................................................................. 88

4-3 تحقيق................................................................................................................... 89

5-3 اثبات نبوت............................................................................................................ 89

6-3 تقریر برهان اول .................................................................................................... 90

7-3 تحقیق .................................................................................................................. 90

8-3 تقریر برهان دوم ................................................................................................... 92

9-3 تحقیق .................................................................................................................. 93

10-3 بررسی یک شبهه و تقریر برهان سوم .................................................................... 93

11-3 تحقیق ................................................................................................................ 94

12-3 خصایص نبوت ................................................................................................... 95

13-3 وحی.................................................................................................................. 95

14-3 راههای کسب معرفت ......................................................................................... 96

15-3 وحی در اصطلاح حکما....................................................................................... 97

16-3 انواع وحی ......................................................................................................... 98

17-3 اعجاز.................................................................................................................. 99

18-3 تحقیق ................................................................................................................ 101

19-3 معجزه در قرآن ................................................................................................... 102

20-3 تحقیق ................................................................................................................ 104

21-3 معجزه پیامبر اسلام .............................................................................................. 105

22-3 جهات اعجاز قرآن .............................................................................................. 106

23-3 تحقیق ................................................................................................................ 107

24-3 معجزاتی دربارۀ قوم بنی اسرائیل ........................................................................... 107

25-3 تحقیق ................................................................................................................ 109

26-3 عصمت انبیاء....................................................................................................... 109

27-3 تحقيق................................................................................................................. 112

28-3 یک شبهه ........................................................................................................... 112

29-3 تحقیق ................................................................................................................ 113

فصل چهارم: معاد

1-4 معاد ..................................................................................................................... 115

2-4 چگونگی معاد ....................................................................................................... 116

3-4 تحقیق................................................................................................................... 117

4-4 اثبات ضرورت معاد .............................................................................................. 118

5-4 برهان عدالت ........................................................................................................ 118

6-4 تحقیق .................................................................................................................. 119

7-4 برهان رحمت ....................................................................................................... 121

8-4 تحقیق................................................................................................................... 122

9-4 برهان غایت........................................................................................................... 122

10-4 تجسم اعمال........................................................................................................ 123

11-4 تحقیق................................................................................................................. 127

12-4 خلود در عذاب.................................................................................................... 127

13-4 دیدگاه علماء....................................................................................................... 129

14-4 ديدگاه محدثان..................................................................................................... 129

15-4 ديدگاه متکلمان.................................................................................................... 129

16-4 اشکالات خلود..................................................................................................... 132

17-4 تحقیق ................................................................................................................ 135

18-4 شفاعت .............................................................................................................. 135

19-4 مفهوم شفاعت .................................................................................................... 136

20-4 اشکالات شفاعت ................................................................................................ 136

21-4 پاسخ به اشکالات ................................................................................................ 140

22-4 شفاعت کنندگان .................................................................................................. 141

23-4 شفاعت به چه چيزهايي تعلق مي‌‌گيرد؟.................................................................. 142

24-4 شرایط شفاعت کنندگان ....................................................................................... 142

25-4 چه موقع شفاعت گناهان را از بین می برد. ............................................................ 142

26-4 شفاعت شامل چه کسانی می‌شود. ......................................................................... 143

27-4 تحقیق ................................................................................................................ 143

فهرست منابع............................................................................................................... 145

پيشگفتار

فرزانگاني که در زندگی، مشعلی از دانش فرا راه انسان‌ها افروخته‌اند، حق عظیمی بر بشریت و حق سپاس و ستایش و قدردانی بر ما دارند. اگر بتوانیم قدرشناس و حق گزار آنان باشیم، گام کوچکی در راه ادای تکلیف انسانی و اسلامی برداشته ایم و با جاودانه ساختن نام و یاد آنان خدمتی به فرهنگ و دانش بشری و احترامی به قله‌های رفیع ایمان و معنویت کرده ایم.

تکریم و بزرگ داشت عالمان و به جاودانگی سپردن سیره و فکر و روش آنان راه‌های گوناگون دارد، از بهترین آن‌ها بیان و بررسی روش‌های علمی آنان است.

فیلسوف و مفسر کبیر مرحوم علامه طباطبایی از چهره های برجسته ای بود که روزگار مانند او را کمتر آورده است. او در تفسیر و فلسفه و مباحث اجتماعی درخشید و آثار گران‌بهایی از خود به‌جا گذاشت که حاکی از تفکر عمیق و نورانی و برهان قاطع اوست، علمای بزرگی را تربیت کرد که در طلیعه آن‌ها شهید آیت الله مطهری، شهید آیت الله بهشتی و علمای دیگر قرار دارند که مشعل علم و دانش را روشن نگه داشتند. استاد شهید مرتضی مطهری در توصیف شخصیت علامه طباطبایی می فرماید، او مردی است که صد سال دیگر تازه باید بنشینند و افکار او را تجزیه و تحلیل کنند و به ارزش او پی ببرند.

آنچه در علامه طباطبایی وجود داشت، جامعیت او در علم، معرفت، ایمان و عمل صالح او بود. علم عمیق برهانی و معرفت دقیق شهودی و عرفانی و نيز اخلاق و شایستگی‌های کرداری و رفتاری او را مستعد و آماده ساخته بود تا از نور قرآنی الهام گیرد و چنین شگفتي‌اي از علم و کمالات را ایجاد کند. مجموعۀ صفات یاد شده که سیرۀ علمی و عملی آن نادرۀ دوران را تشکیل و شخصیت حقیقی و ارکان وجودی او را شکل می‌دهد از او تندیس فرزانگی و مجسمۀ علم و اخلاق ساخت. تراوشات بیانی و نوشتاری علامه طباطبایی نشان دهنده دریای وجودی وي است. او شخصیت جامعی بود که ظرف فلسفه و عرفان و تفسیر را از مظروف دینی پر ساخت و با بال عقل و نقل منتشر کرد.

کتب فلسفی علامه بدایة الحکمه و نهایة الحکمه، ستون‌های استوار مباحث فلسفی است که برای تدریس در حوزه های علمیه به قلم تحریر درآمده است.

همچین رسائل و کتب دیگر ایشان هر یک نشان دهنده توجه بي‌حد این متفکر و اندیشمند ممتاز به مسائل مهم جهان اسلام و علی الخصوص تشیع بوده است، اما شهرت عمده او بیشتر در زمینه تفسیر و فلسفه است. درخشان‌ترین اثر مرحوم علامه تفسیر کبیر المیزان و نام عزیز او با تفسیر جاودانه اش المیزان قرین گشته است. و بسیاری علامه طباطبایی را با عنوان صاحب المیزان می شناسند.

تفسیر ارزشمند المیزان به حق بر تارک تفاسیر شیعه می درخشد. شخصیت ممتاز علمی نویسنده و پاره ای ویژگی‌هاي منحصر به فرد اثر، اعتباری خاص به این تفسیر بخشیده است. سه ویژگی‌ این اثر شریف قابل توجه است:

نخست، اسلوب تفسیری آن است. المیزان با روش تفسیر قرآن به قرآن، بر آن است که آیات قرآنی را در ارتباط با هم بنگرد و تیرگی ها و ابهامات فهم هر آیه را به مدد وضوح آیات دیگر برطرف کند.

خصوصیت دوم، اشتمال بر مباحث مستقل روایی است. علامه به ذکر روایات مربوط به هر آیه اکتفا نمي‌کند، بلکه روایت را با روایت در می آمیزد و میزان ارتباط مضمون آن‌ها را با ظاهر آیات بررسی مي‌کند و صحت و سقم آن را از هم باز می شناسد. افزون بر این، در موارد فراوانی با بیانی لطیف و دقیق میان مضامین به ظاهر مختلف آن‌ها الفت و وفاق ایجاد می‌کند.

ویژگی سوم المیزان آن است که تنها به برکشیدن نقاب از چهرۀ معانی آیات اکتفا نمي‌کند و در کنار برطرف کردني ابهامات و معضلات تفسیری و ایضاح معانی آیات قرآنی به پاسخگویی مسائل اعتقادی و فقهی و فلسفی و اجتماعی همت مي‌گمارد. مرحوم علامه در المیزان چه در ضمن بررسی آیات و چه در قالب مباحث مستقل فلسفی به تحلیل عقلانی و برهانی آیات و پاسخگویی به نیازهای فکری جامعه پرداخته است. در این مقاله درصدد بررسی تلاش حضرت علامه هستیم.

شاید در برخورد ابتدایی با المیزان و مجموعه‌ای از مباحث فلسفی آن که به مناسبت‌های مختلف و تحت عناوین متعدد در ذیل برخی آیات شریفه قرآن مطرح شده است، به ذهن متبادر شود که علامه آیات شریفه را به تاویل برده و از آن‌ها تفسیری فلسفی ارائه کرده است، اما این که این قضاوت تا چه اندازه مطابق با واقع است، از سوالاتی است که این مجموعه تحقیقی مي‌خواهد به آن پاسخ دهد.

روش تفسیری علامه طباطبایی آنچنان که خود ایشان فرموده‌اند، تفسیر قرآن به قرآن است که شیوۀ ائمه طاهرین علیه السلام است. علامه روش‌های تفسیری مختلف را شايسته نمي‌داند چرا که نتیجه بحث‌های علمی، فلسفی و غیر از آن را از خارج مي‌گيرندو بر مضمون آیات تحمیل می‌کنند و لذا سر از تطبیق بیرون می آورد. در این شیوۀ بحث بسیاری از حقایق قرآن که خود هدی للعالمین است (تبیان کل شی) باید از جای دیگری روشنی بگیرد. و وسیله هدایتی از خارج بخواهد.

از نظر علامه، مورد پسند قرآن نیست که یک مسئله را به طور مستقل طرح کنيم، مورد بحث علمی یا فلسفی قرار دهیم، نتیجه آن را به منزله یک حقیقت مسلم بپذیريم و آیات را بر آن حمل کنیم. آوردن بحث‌های جداگانه در جای مناسب و به طور مستقل شیوه ای است که بر زیبایی و اتقان تفسیر ایشان افزوده است و شائبه تحمیل و تطبیق در آن نیست. این واقعیت نیز غیر قابل انکار است که انسانی که عمری را در مباحث عقلی و نظری سپری کرده و ذهن و نظام فکری او به مثابه یک ذهن فلسفی شکل گرفته است، به طور طبیعی در اظهار نظر و تفسیر متن دینی نیز ذهن فلسفی او بی تاثیر نخواهد بود، به ویژه این که علامه خود یک فیلسوف صاحب نظر و از پیروان حکمت متعالیه است.

فیلسوف به دنبال برهان است و مشارکت حد و برهان، مقتضی کشف حقیقت شی و شناخت ذات آن است. بنابراين، در فلسفه تقریر و تفصیل حقیقت شی و بیان کیفیت و مختصات آن مقدم بر اثبات گرایی است فیلسوف به صورتي روشمند و عقلاني به دنبال کشف و درک کنه و ماهيات اشياء است.

فیلسوف برای توضیح مطالب، روش ارائه برهان را انتخاب مي‌کند که به اعتقاد نگارنده وجه تمایز فلسفه از علوم دیگر است. نگارنده با این دید به بررسی تفسیر المیزان مي‌پردازد و به جمع آوری موضوعی سه مبحث دینی خداشناسی، نبوت و معاد از تفسیر المیزان اقدام مي‌کند. علامه مباحث فلسفی دیگری نیز در المیزان آورده اند که به دلیل گسترده شدن بحث به این سه موضوع بسنده شد.

مشکلات بحث موضوعی و فلسفی در المیزان، گستردگی تفسیر و پراکندگی بحث‌ها در لابلای تفسیر آیات مختلف و همچنین پرهیز علامه از آوردن فلسفه به شکل بارز در تفسیر خود است. با این حال سعی کرده‌ام ضمن تحلیل بحث‌های فلسفی مربوط به هر موضوع که به صورت جداگانه در المیزان آمده است، نظرات علامه را در تفسیر آیات نیز بيابم و موضوعات مورد بحث را در حد توان وسع ناچیز خودبه صورت کامل ارائه ‌کنم. در مورد بعضی از موضوعات نیز علامه به طور جداگانه به بحث فلسفی نپرداخته بودند که با گردآوری تفاسیر مربوطه ومشخص کردن مباحثی که در آن‌ها حضرت استاد با ارائه برهان به توضیح آیات پرداخته‌اند، نظرات فلسفی ایشان را مشخص کردم.

در پایان هر قسمت نیز تلاش شده است، مبانی فلسفی علامه را در آن موضوع تبیین و گاه بعضی نظرات ایشان را نقد کنم.

 

 

 

 

 

 

 

 

فصـل اول:

کليــات

 

 

 

 

 

 

1-1 جایگاه علم تفسیر در میان مسلمانان

قرآن به منزله اصیل ترین منبع معارف ناب اسلامی و حقایق قدسی که ره آورد 23 سال ارتباط آسمانی ترین انسان با حقیقت مقدس ربوبی است. مهم‌ترین و قدیمی ترین کتاب مسلمان‌ها و بر مبنای تحقیق محققین اسلامی و اعتراف مستشرقین غربی، تنها کتابی است که بیشترین تالیف و تحقیق درباره آن نگاشته شده است.

کتب تفسیری عظیم ترین و با ارزش‌ترین بخش این مجموعۀ نفیس دینی و اسلامی به شمار می رود و علم تفسیر یکی از شریف‌ترین شاخه های علوم اسلامی محسوب مي‌شود که رسالت تبیین و توضیح کلام الهی و کشف و فاش ساختن اسرار وحی را در حد توان بشری بر عهده دارد.

بررسی تاریخی آثار بر جای مانده از علما و دانشمندان اسلامی اعم از شیعه و سنی نشان می دهد که علم تفسیر از همان سده های نخست ظهور اسلام و نزول آیات الهی از علوم مورد اهتمام مسلمانان بوده است رافعی - از دانشمندان بزرگ اهل سنت- ادعا می‌کند از ابتداي تاريخ در همۀ تاریخ عالم کتابی نبوده است که به اندازه قرآن بر آن شرح و تفسیر نگاشته یا درباره اش تالیف و تصنیف شده باشد. (مصطفی صادق رافعی، اعجازالقرآن، چاپ دوم بنیاد قرآن ص 107) هم او در کتاب اعجاز القرآن می نویسد «صاحب کشف الظنون تفاسیر زیادی برای قرآن نقل و نام آن‌ها را برده است که بالغ بر سیصد و کسری است. چنانچه می‌گوید تمام تفاسیر را احصاء نکرده و هر کدام از این تفاسیر در مجلدات زیادی آمده است که بعضی تا صد یا متجاوز از آن بوده و در بعضی از کتب تراجم است که «ابوبکر ادفوی» که به سال 387 وفات کرده و در علم قرائت و ادبیات و بسیاری از علوم دیگر پيشوا و منفرد بوده است، کتابی درصد مجلد در تفسیر قرآن به نام «الاستغناء» تالیف کرده است که از نظر «ارنست رینان» در یکی از کتابخانه های اندلس که سوخته است تفسیری در سیصد جلد وجود داشته است» (همان). استاد محمد تقی شریعتی در تفسیر نوین خویش مي‌آورد شعرانی در کتاب «المنن» تفسیری را در یک هزار جلد نام برده است. (شریعتی، تفسیر نوین مقدمه ص 61) در اين زمينه مي‌توان از تفاسيري نام برد که جسته و گریخته از نبی مکرم اسلام (ص) به منزله مفسر حقیقی قرآن و پس از آن وجود مقدس، از امامان معصوم شیعه به منزله حجج الهی و امناء رسول به دست ما رسیده است.

2-1 تعریف تفسیر

معنی لغوی تفسیر از واژه فَسَرَ به معنای روشن کردن و آشکار ساختن، مشخص است. راغب اصفهانی می گوید: «فَسر و سَفر همان گونه که از نظر لفظی قریب هم اند، از لحاظ معنایی نیز به یکدیگر نزدیکند؛ با این تفاوت که فَسر برای اظهار معنای معقول و مفاهیم غیر محسوس و سَفر برای نمودار ساختن اشیای خارجی و محسوس به منظور دیدن است، مثلاً می گوید اَسفَرَ الصبح: سپیده صبح پدیدار گشت» (راغب اصفهانی، مقدمه تفسیر ص 47 )

تفسیر در اصطلاح مفسران عبارت است از زدودن ابهام از لفظ مشکل و دشوار که در انتقال معنای مورد نظر، نارسا و دچار اشکال است. مادۀ فَسَرَ را به باب تفعیل برده اند تا بیان کننده مبالغه در دستیابی به معنا باشد. همان گونه که مادۀ «کشف» را به همین منظور به باب افتعال می برند و «کَشَفَ و اکتشف» هر دو به یک معناست، جز این که دومی برای افاده مبالغه در کشف به کار برده می‌شود، زیرا قانوني کلی داریم که «زیاده المبانی تدل علی زیاده المعانی» یعنی هر چه تعداد حروف یک کلمه بیشتر باشد به همان نسبت معانی بیشتری را افاده خواهد کرد. از این رو تفسیر تنها کنار زدن نقاب از چهرۀ لفظ مشکل و نارسا نیست، بلکه عبارت است از زدودن ابهام موجود در دلالت کلام. بنابراین، تفسیر هنگامي رخ مي‌دهد که گونه ای ابهام در لفظ وجود دارد که موجب ابهام در معنا و دلالت کلام می‌شود و برای زدودن ابهام و نارسایی، کوشش فراوانی می طلبد. اين نکته مرز بین تفسیر و ترجمه است؛ ترجمه در جایی است که معنای لغوی لفظ را نمی‌دانیم که با مراجعه به فرهنگ‌ها مشکل حل می‌شود و تلاش و زحمت چندانی هم لازم ندارد. بر خلاف تفسیر که در آن در عین روشنی معنای لغت، هم چنان هاله ای از ابهام بر چهرۀ آن نشسته است.

3-1دلیل نیاز به تفسیر

با آن که می دانیم خدای سبحان قرآن را به گونه ای نازل کرد که نور[1]، هدایت[2]، برای مردم بصیرت[3] و بیان کننده همه چیز[4] است، چرا به تفسیر قران نیاز داریم؟

اساساً قرآن براي آن نازل شد كه تا خود بهترين تفسير براي خويش باشد[5]. با وجود اين آيا نيازي به تفسير احساس مي‌شود؟ پاسخ اين سئوال مثبت است. خداوند قرآن را طوري نازل كرده است كه خود به خود و ذاتاً بياني روشن[6] براي تمامي انسان‌ها و تفصيل و تبييني براي همه چيز است گاهي ابهامي پيش مي‌آيد كه امري عارضي و خارج از ذات قرآن و بعضاً ناشي از خصوصيت سبك بياني آن است، قرآن براي عرضه قوانين كلي و اوليه نازل شده است، از اين رو به اختصار سخن گفته است (كه اين خود موجب ابهام مي‌شود) و تفصيل جزئيات مطالب را به بيان پيامبر اكرم (ص) واگذار مي‌کند.

از سوي ديگر، قرآن كريم مشتمل بر معاني دقيق و مفاهيم ظريف و تعاليم و حكمت‌هاي والا دربارة حقيقت خلقت و اسرار هستي است كه تودة مردم در عصر رسالت از درك آن ناتوان بودند و پيامبر (ص) و پس از آن حضرت، ائمه و صحابه بايد به تبيين و شرح جزئيات آن مي‌پرداختند.

4-1پيدايش تفسير

قرآن كريم يگانه منبع سرشار معارف عالية اسلام و مباني احكام شريعت است و هر كه بخواهد بر تعليم حكيمانة اسلام دست يابد، بايد ريشه آن را در قرآن رديابي كند. مسلمانان درصدر اسلام خواسته هاي خود را در قرآن جستجو و پاسخ خود رابه روشني دريافت مي‌کردند، زيرا قرآن به زبان آنان نازل شده بود و با روش ها و شيوه هاي كلامي خودشان با آنان گفتگو مي‌کرد. از اين جهت بر آنان سهل و آسان بود تا مطالب خود را بدون دشواري از قرآن دريافت دارند و گاه اگر با ابهامي در بيان قرآني روبرو مي‌شدند، حل مشكل نيز برايشان آسان بود و با مراجعة مستقيم به پيامبر اكرم (ص) هرگونه ابهام يا اشكالي را برطرف مي‌کردند.

علاوه بر اين پيامبر به طور مداوم قرآن را آيه به آيه بر صحابه تلاوت و مواضع ابهام آن را نيز برطرف مي‌کردند و راه استنباط و بهره ور شدن از مفاهيم عاليه قرآن را به آنان مي‌آموختند.

ابو عبدالرحمان سلمي – دست پروردة عبدالله بن مسعود – مي گويد «اساتيد قرائت ما (صحابه كبار) چنين گزارش دادند كه از پيامبر درخواست مي‌كردند تا قرآن را برايشان تلاوت فرمايد و هرگاه ده آيه را مي آموختند، از آن‌ها نمي گذشتند مگر آن كه نحوة عمل آن‌ها را نيز از وي مي آموختند». ازا ين رو تلاوت قرآن را همزمان باتفسير و نحوة عمل به آن مي آموختند. (طبري، جامع البيان، ج 1، ص 27)

با اين حال جاي شگفتي است كه تفاسير ماثور از پيامبر اندك باشد، ولي اين تعجب بي مورد است، زيرا در آن زمان ابزار فهم قرآن فراوان و تمامي آيات مربوط به احكام، تفسير مبهمات و تفصيل مجملات قرآن بوده و موارد سوال و جواب دربارة‌ تفسير قرآن كه با نص صريح به ما رسيده است، اندك است، زيرا نياز به بيشتر از آن احساس نمي‌شده است، ولي همين تفاسير اندك نبوي، در واقع زياد بوده است، ولي كمتر نقل شده است. بنابراين، آنچه اندك است، نقل تفسير است نه اصل و مصدر اصيل آن.

5-1داناترين صحابه به معاني قرآن

ذهبي مي گويد «علي اقيانوسي از دانش و شخصيتي توانمند در مقام استدلال بود، داراي ذوق سرشار در مقام استنباط بود و بهرة بالايي در فصاحت خطابه و شعر و عقلي رشيد و بصيرتي نافذ داشت. در موارد فراوان، صحابه براي فهم مبهمات امور و روشن شدن مشكلات بدو پناه مي بردند». (بلاذري، انساب الاشراف، ص 100 شماره 29).

حاكم نيشابوري از پيامبر (ص) نقل مي‌كند كه فرمود «قرآن با علي و علي با قرآن است و اين دو، تا هنگام رستاخيز و حضور نزد من از يكديگر جدايي ناپذيرند». (المستدرك، حاكم، ج 3، ص 127-124) امير مومنان مي فرمايد «دربارة كتاب خدا از من بپرسيد، زيرا آيه اي وجود ندارد، مگر اين كه من مي دانم در شب نازل شده يا در روز و در دشت فرو فرستاده شده يا در كوهسار».

به وي گفتند:‌چرا تو از ديگر ياران پيامبر بيشتر حديث مي داني؟ فرمود: «زيرا هرگاه از او مي پرسيدم مرا آگاه مي ساخت و اگر سكوت مي‌كردم خود با من آغاز سخن مي‌كرد» (بلاذري، انساب الاشراف، ص 99).

در كتاب كافي از آن حضرت نقل شده است: «آيه اي از قرآن بر پيامبر نازل نشده مگر اين كه قرائت آن را به من آموخته است و ايشان املا فرموده‌اند و من به خط خود نوشته ام، تاويل و تفسير آيه ها، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و خاص و عام آن‌ها را به من آموخته است...» (كليني، اصول كافي، ج 1، ص 64)

از آن حضرت کتابي به منزله تفسير ذکر نشده است، ولي اين مطلب مورد اتفاق است كه آن حضرت مصحفي داشته اند (كليني، اصول كافي، ج 2، ص 604). برخي روايات دلالت دارد كه مصحف وي مشتمل بر تنزل و تاويل قرآن بوده است و جمعي از دانشمندان نيز يكي از فرق‌هاي مصحف آن حضرت را با قرآن موجود مكتوب بودن تفسير و تاويل آيات در آن مصحف دانسته‌اند.

روشن است همة آنچه حضرت علي (ع) در تفسير و تاويل قرآن كريم بيان فرموده‌اند به ما نرسيده است، زيرا همان موانعي كه براي رسيدن همة تفسير رسول خدا (ص) به ما وجود داشته است، براي رسيدن تفسير حضرت علي (ع) نيز وجود داشته است.

6-1 اهل بيت آگاه به همة معاني قرآن

واژه اهل در لغت به شايسته، سزاوار ومستوجب معني شده است، و در عرف نيز همين معني را دارد. كلمه اهل بيت را جمعي به ساكنان خانه معني كرده اند. راغب نيز از كاربرد مجازي اهل بيت در مورد كساني سخن گفته است كه با فرد پيوند نسبي دارند (راغب اصفهاني، معجم مفردات الفاظ قرآن، ص 25) در عرف هم اهل بيت شخصي خانوادة فرد محسوب مي‌شوند كه همان زن و فرزندان اوست و گاهي به معناي خاندان و خويشاوندان او نيز به كار مي رود. در مورد پيامبر (ص) چون بيت آن حضرت محل نزول وحي و بيت نبوت نيز بوده است كلمه اهل بيت دوكاربرد دارد گاهي از آن، محل سكونت آن حضرت اراده مي‌شود - ويژگي محل نزول وحي بودن آن لحاظ نمي‌شود- و به معناي خانواده حضرت است و اين كه بعضي اهل بيت پيامبر (ص) را همسران و دختران و داماد او علي (ع) دانسته‌اند (المحكم و المحيط الاعظم، ج 4، ص 256) طبق اين كاربرد است. گاهي نيز اهل بيت پيامبر (ص) با لحاظ ويژگي محل نزول وحي و خانة نبوت بودن بيت آن حضرت به كار مي رود. دراين صورت منظور افرادي است كه از نظر علمي و عملي و صفات انساني شايستة بيت آن حضرت باشند.

شاهد اين كاربرد روايات فراواني است كه خبر مي دهد نبي اكرم (ص) بارها علي و فاطمه و حسن و حسين صلوات الله عليهم را فراخواندند، پوششي بر آن‌ها افكندند و فرمودند: «اينان اهل بيت من اند» (سنن ترمذي، ج 5، ص 656) در مواردي برخي از همسران آن حضرت (در مورد ام سلمه) كه حاضر بوده اند گفته اند: اي رسول خدا ما از اهل بيت تو نيستم؟ حضرت با تعابير مختلف پاسخ منفي داده است (مسند احمد، ط جديد، ج 10، ص 228 حديث 2680).

روشن است كه حضرت در مقام معرفي افراد اهل بيت خود در كاربرد دوم است، يعني مي‌خواست افرادي را از خويشان خود به امت بشناساند را كه از نظر علمي و عملي شايسته بيت نبوت‌اند. همچنين نبي اكرم (ص) در حديث ثقلين اهل بيت را هم سنگ قرآن قرار و عنوان ثقلين را به آن‌ها مي‌دهد كه بر عظمت و ارج فوق العاده آن‌ها دلالت دارد که در مورد قرآن و آنان به كار برده شده و تمسك به قرآن و آنان را شرط گمراه نشدن دانسته و از پيوستگي دايم آنان با قرآن خبر داده است. روشن است كه اهل بيت در اين حديث معناي دوم را دارد. بديهي است شناخت دقيق چنين افرادي جز از طريق معرفي خود نبي اكرم (ص) شدني نيست. از اين رو در برخي روايات آمده است، وقتي رسول خدا (ص) حديث ثقلين را ذكر فرمودند، جابربن عبدالله انصاري پرسيد: اي رسول خدا، عترت شما چه كساني هستند؟ فرمود: «علي و حسن و حسين و اماماني كه از فرزندان حسين اند، تا روز قيامت» (صدوق، معاني الاخبار، ص 91)

از برخي روايات معلوم مي‌شود كه بعد از پيامبر اكرم (ص)، مفسران آگاه به همه معاني و معارف قرآن منحصر به امير مومنان و يازده امام پس از ايشان است، مانند روايتي كه كليني در كافي آورده است. از امام باقر (ع) مي‌فرمايد: «هيچ كس غير از اوصياء نمي‌تواند ادعا كند كه همة قرآن، ظاهر و باطن آن در نزد اوست» (كليني، اصول كافي، ج 1، حديث 2، ص 286)

«ترديدي نيست كه غير از رسول خدا‌(ص) و امير مومنان (ع)، يازده امام بعد از ايشان نيز به همة معارف قرآن آگاه بوده و توان تفسير همة معاني آيات كريمه را داشته و هر سوال تفسيري را پاسخ گو بوده اند. در هيچ خبري يا روايتي ديده نشده است كه معناي آيه اي از قرآن را از آنان بپرسند و آنان از پاسخگويي ناتوان مانده باشد. اين مطلب با توجه به ادله علم امام، قطعي و ترديد ناپذير است». (كليني، اصول كافي، ج 1، ص 284، كتاب الحجه ) برخي از روايت‌ها دلالت دارد كه همة تنزل و تاويل قرآن و علوم و معارفي كه حضرت علي (ع) از رسول خدا (ص) دريافت كرده‌اند، به يازده امام بعد از ايشان يكي پس از ديگري، منتقل شده و همة آن علوم در اختيار آنان قرار گرفته است. اين كه هر امامي، همة قرآن را براي مردم عصر خود تفسير كرده باشد، به اين بستگي دارد كه مردم عصرشان آنان را شناخته باشند، زيرا وقتي به موقعيت علمي آنان آگاه نباشند و آنان را در حد افراد معمولي بدانند، طبيعي است كه براي فهم قرآن و تفسير آن به نزدشان نمي‌آيند. همين‌طور، اين امر به علاقه، استعداد و صلاحيت مردم آن عصر منوط است.

هر يك از امامان زندگاني خود به اندازه اي كه زمينه فراهم بوده است، براي افراد علاقه مند، در حدي كه استعداد و شايستگي داشته اند، آيات را تفسير و معارف واقعي قرآن را تبيين مي‌كرده‌اند.

همان‌ گونه كه از رسول خدا (ص) و امير مومنان علي (ع) كتابي در تفسير به ما نرسيده و بهرة ما از تفسير آنان منحصر به رواياتي است كه در كتب روايي و تفسيري به طور پراكنده نقل يا در كتب روايي جمع آوري شده است، از يازده امام پس از ايشان هم كتاب تفسيري در دست نيست و جز مصحف امير المومنين (ع) تفسير مكتوبي براي آنان ذكر نشده است. البته كتابي در تفسير منسوب به امام حسن عسگري (ع) هست كه چاپ شده و موجود است. ابن نديم نيز كتابي را با عنوان كتاب الباقر (ع) در شمار كتاب‌هاي تفسيري ذكر كرده است كه دربارة اين دو كتاب بحث و اختلاف وجود دارد.

7-1 مفسران صحابي

سيوطي مي‌گويد: ده نفر از صحابه به تفسير مشهورند، ولي دليل و شاهدي را بر مفسر بودن آنان ذكر نمي‌کند. تنها دربارة چهار نفر از آنان علي (ع)، ابن عباس، ابن مسعود، و ابي بن كعب توضيح مي‌دهد و رواياتي را در بيان علم آنان به معاني قرآن و مفسر بودن آنان نقل مي‌کند (سيوطي، الاتقان في علوم القرآن، ج 2، ص 1227-1233).

 

 

8-1 عبدالله بن مسعود

او از نخستين ايمان آورندگان و اولين كسي بود كه پس از پيامبر (ص) آشكارا و با صداي بلند در مكه قرآن را تلاوت مي‌کرد و آن را به گوش قريش مي رسانيد که در اين راه آزار شكنجه هاي فراوان ديد. در اكثر كارها به پيامبر خدمت مي‌كرد. وي آب وضو و مسواك و كفش‌هاي پيامبر را نگه مي داشت و هرگاه بلند مي‌شد كفش‌هاي پيامبر را به وي مي پوشاند و هرگاه مي‌نشست آن‌ها را از پاي پيامبر در مي‌آورد و با خود بر مي داشت. به هنگام راه رفتن، پيشاپيش حضرت راه مي افتاد. به هنگام حمام گرفتن پيامبر را مي‌پوشانيد. هرگاه مي خوابيد بيدارش مي‌كرد و بدون هيج مانعي وارد خانة پيامبر مي‌شد، به گونه اي كه گمان مي رفت وي از اهل بيت پيامبر (ص) است و از همه مردم بر حفظ قرآن بيشتر مواظبت مي کرد. ابن مسعود بر فراگيري دانش خصوصاً معاني قرآن بسيار همت مي گماشت. او مي گويد: «هر كدام ازما اصحاب كه ده آيه از قرآن را مي آموختيم، از آن نمي گذشتيم مگر اين كه مفاهيم آن‌ها و نحوة عمل كردن بدان مفاهيم را نيز بياموزيم».

وي همچنين علاقه زيادي به گسترش دانش در ميان مردم داشت. مسرق بن اجدع مي گويد: عبدالله بن مسعود سوره اي بر ما تلاوت مي‌کرد و دربارة آن سخن مي‌گفت و در تمامي طول روز برايمان تفسير مي‌كرد». (حليه الاولياء ج 1، ص 124). همة اصحاب پيامبر (ص) به فضل و دانش او نسبت به كتاب و سنت اذعان دارند.

ابن مسعود بعد از پيامبر تنها نزد علي (ع) دانش اندوخت و از جلمه كساني بود كه پيوند خود را با اهل بيت محكم ساخته بود و از روش راستين آنان تا واپسين لحظات دوران زندگي دست بر نداشت. او درجهان تفسير، جايگاهي برجسته دارد. از او در تفسير مطالب فراوان بر جاي مانده است و سندهاي منتهي به وي متقن و خلل ناپذير است.

 

9-1 ابي بن كعب

ديگر مفسر برجسته در ميان صحابه، ابي بن كعب انصاري خزرجي است كه هنگام ورود پيامبر به مدينه منوره نخستين كاتب پيامبر و در ميان مسلمانان به دو لقب مشهور بود. 1- سيد السلمين 2- سيد القراء.

وي درزمان خلافت عثمان رياست گروهي به عهده گرفت. را كه مامور بودند قرآن هاي مختلف را يكسان كنند از او در زمينه تفسير، روايات فراواني در دست است كه بيشتر آن‌ها سندهاي معتبر دارد. جلال الدين سيوطي مي گويد: از ابي بن كعب مجموعة عظيمي از تفسير باقي مانده است كه ابوجعفر رازي از ربيع بن انس و او از ابوالعاليه از ابي بن كعب نقل كرده و اسناد آن هم صحيح است (سيوطي، الاتقان، ج 4، ص 210-209)

10-1 عبدالله بن عباس

ابن عباس از چهره هاي فروزان جهان علم و دانش به شمار مي رفت. به ويژه مهارت وي در تفسير و تاويل قرآن، ‌شهرة آفاق بود تا جايي كه او را ترجمان القران مي‌گفتند وي آنچه را به تفسير و تاويل قرآن مرتبط بود، مي‌دانست. او تربيت يافته مكتب مولي امير مومنان (ع) است و در رتبة علمي به جايي رسيد كه امير مومنان دربارة او گفت «گويا از پس پردة رقيق (نازك) به حقايق غيبي مي نگرد». جاي شگفتي نيست، نتيجه تاثير دعاي پيامبر اكرم است كه دربارة او چنين دعايي كرد «خداوندا او را تفقه در دين و تاويل قرآن ارزاني دار»(الاصابه، ج 2، ص 334-330) پيامبر (ص) همچنين درباره او مي گويد: «هر ميداني را سواره اي است و سوارة ميدان تفسير ابن عباس است» (مجلسي، بحار الانوار، ج 22، ص 343)

او در دامن پيامبر بزرگ شد و پس از وفات رسول خدا (ص) ملازم و همراه هميشگي خاندان نبوت بود امام علي (ع) او را پروراند و نيكو تربيت کرد. از او با سندي صحيح روايت شده است: «آنچه از دست ماية تفسيري اندوخته ام از معدن فيض علي (ع) بوده است.

وي به درخانة هر يك از اصحاب مي‌رفت كه گمان مي رفت نزد او دانشي باشد و در تحصيل علم از هيچ كوششي هر چند مشقت بار فروگذار نكرد.

وي به جهت فراواني دانش به لقب (حبر الامه) و (بحر) ناميده مي‌شد. در دهة اول وفات پيامبر گرامي اسلام ابن عباس كار خود را منحصر به تفسير قرآن و استنباط معاني آن كرد (زركشي، البرهان، ج 2، ص 157). در صورتي كه ديگر صحابه را اموري ديگر چون گردآوري قرآن و آموزش قرائت آن، آموزش آداب و احكام قضاوت، عهده داري امور سياسي و... به خود مشغول ساخته بود.

ابن عباس در اين ميان تمام همت خويش را گرد فهم قرآن، آموزش، استنباط مفاهيم و بيان آن نهاده است و در پي جبران آنچه در زمان حيات پيامبر (ص) به جهت كمي سن و عدم آمادگي از كف داده بود، برآمد.

او دانش تفسير را نزد امام علي (ع) فرا گرفت، لذا در تفسير از شيوه اي درست پيروي کرده است. وي انواع مختلف تفسير را اين گونه بيان مي‌دارد: «تفسير چهار گونه است: نخست آن نوع كه عرب با بهره گيري از زبان خويش مي فهمد. دوم، گونه‌اي كه هيچ فردي در ندانستن آن معذور نيست. سوم، آن گونه كه تنها دانشمندان مي دانند و چهارم آن كه كسي جز خداوند از آن آگاهي ندارد. (طبري، جامع البيان، ج 1، ص 26)

11-1 ويژگي تفسير صحابه

1- سادگي و بي پيرايگي، در حدي كه براي حل مشكل يا برطرف ساختن ابهام، با عبارتي كوتاه و بياني رسا، در غايت ايجاز ارائه مي‌شد.

2- سلامت و پيراستگي از جدل و اختلاف. در آن دوران، مبنا و جهت‌گيري و استناد در بين معناي آيه يكي بود.

3- پيراستگي آن از تفسير به راي.

4- پاك بودن آن از اساطير و افسانه‌ها كه از جملة آن اسرائيليات (داستان‌هاي بني اسرائيلي) است.

5- قاطعيت و خالي بودن از شك و ترديد و بر نتافتن ترديد ها؛ در آن دوران، مستند تفاسير واضح و صريح و ابزار روشن كنندة مراد آيه فراوان بود و دلايلي كه براي تفسير آيه اقامه مي‌شد به خوبي آشكار بود. (معرفت، تفسير و مفسرون، ج 1، ص 293)

تفسير در آغاز كار تنها به صورت شفاهي آموخته مي‌شد و در سينه ها مي ماند و از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‌شد. در تمام عهد رسالت و دورة صحابه و عصر تابعان نخستين، وضع تفسير بر همين منوال بود تا اين كه در دورة تابعان رفته رفته در دفاتر و لوح‌هايي ثبت و ضبط شد و بدين گونه در نيمه‌هاي قرن دوم كه تدوين حديث رواج يافت، در كنار آن تدوين تفسير هم آغاز شد. شايد بتوان گفت: نخستين كسي كه تفسير را در دفتر ها و لوح‌ها نوشت، «مجاهدبن جبر» است. ابن ابي مليكه مي گويد: مجاهد را ديدم كه دربارة تفسير قرآن از ابن عباس مي پرسيد و همراه خود لوح‌هايي داشت. ابن عباس به او مي گفت: بنويس و او مي نوشت» (تفسير طبري ج 1، ص 31 ). او تفسيري ناپيوسته دارد كه از سورة بقره تا پايان قرآن را به ترتيب شامل مي‌شود.

12-1 مكتب تفسيري مفسران آگاه

دربارة اين كه قرآن را چگونه بايد تفسير كرد نظرية جامع و صريحي از مفسران آگاه به همة معاني قرآن -رسول خدا (ص) و اهل بيت معصوم آن حضرت - در دست نيست. البته در تفسير بخشي از آيات قرآن و در بيان اموري مانند نكوهش تفسير به راي، تفسير بدون علم، دور بودن تفسير قرآن از عقول انسان و نكوهش كساني كه بدون صلاحيت لازم به تفسير قرآن پرداخته‌اند، روايات فراواني از آن بزرگواران در تفاسير و كتب روايي، به صورت پراكنده، نقل شده است.

سيره عقلا در محاورات و فهم و تفسير معاني كلام، بر حسب روش شناسي قرآن اين است كه معني و مفهوم هر كلامي را بر اساس مفاهيم عرفي كلمات و ادبيات ويژه آن كلام و باتوجه به همة قراين متصل و منفصل آن‌ها به دست مي آورند. در روايات نقل شده از معصومين، نه تنها اين روش كه در همة زمان ها و در عصر آن بزرگواران معمول بوده است، رد نشده است، بلكه زوايايي از آن تاييد شده و اين كاشف از قبول اين روش نزد آنان است. بر اين اساس مي‌توان گفت، مكتب تفسيري و نظريه آنان دربارة تفسير قرآن، اين است كه قرآن را بايد به روش عقلايي و عرفي تفسير كرد.

13-1 شكل گيري مكاتب تفسيري

تفسير در گذر مراحل پيشرفت و با گذشت زمان، الوان و اشكال مختلفي پيدا كرد. انواع و اشكال تفسير همچنان ادامه داشته و دارد و در هر عصري وجود آن‌ها تداوم يافته است. بنابراين، مي‌توان گفت مفسران تفاسير گوناگون و متنوعي را دارند و بر اساس مهارت‌هايشان در زمينه هاي علوم و فنون و متناسب با تخصصشان در معارف گوناگون، هر روز تفاسيري تازه مي‌نويسند. بررسي تفاسير موجود گوياي اين واقعيت است كه مفسرين از روش واحدي در تفسير قرآن پيروي نكرده‌اند، بلكه هر يك از زاويه اي خاص به قرآن نگريسته و هر كدام روش و متد ويژه اي را در تفسير كلام حق برگزيده‌اند كه البته عوامل گوناگون در پيدايش تنوع مشرب هاي تفسيري دخالت داشته اند. به نظر مي رسد، مهم‌ترين خواستگاه تنوع مشرب ها و كتب هاي تفسيري، موضوع كار مفسيرين يعني قران است. ساختار منحصر به فرد اين كتاب آسماني به گونه‌اي است كه تمام گروه ها و نحله، با همة تفاوت‌هايي كه دارند، رابطه اي عميق و ويژه بين خود و قرآن احساس مي‌كنند. عمق اين رابطه گاهي به حدي است كه هر يك مي پندارند، كه قرآن فقط با زبان آنان سخن گفته است.

آنچه مفسران را هر چه بيشتر ترغيب و تشويق مي‌کرد، تا با فضاي حاكم بر فكر و انديشه و ابزار عملي مخصوص به خود، به تفسير قرآن روي آورند و بي هيچ هراسي، قرآن را به گونه‌اي تاويل يا تفسير کنند كه مي‌فهمند، مجموعه اي از روايات است كه از اهل بيت اطهار به دست ما رسيده و بيان کننده، تاويل پذير بودن آيات و لايه مند بودن قرآن است.

امام صادق (ع) از پيامبر گرامي اسلام از طريق پدرانش نقل مي‌كند كه پيامبر دربارة قرآن فرمودند: «قرآن ظاهري دارد و باطني، ظاهرش حكم و باطنش علم است. ظاهرش زيبا و باطنش عميق است». علامه مجلسي در بحار الانوار روايتي به اين مضمون مي‌آورد: «قرآن چهار مرحله دارد: عبارت، اشارت، لطايف و حقايق. عبارت براي عوام است؛ اشارت قرآن براي خواص است، لطايف براي اولياء است و حقايق قرآن در خور شان انبياء (مجلسي، بحار الانوار، ج 89، ص 20)

با چنين ترسيمي از قرآن هر مفسر صاحب انديشه اي اين حق را براي خود محفوظ مي‌دارد كه به ميزان بضاعت علمي و با ابزار مخصوص، خود را به اين درياي بي منتها و سرچشمه جوشان و پايان ناپذير برساند؛ به تعبير اميرالمومنين (ع) در نهج البلاغه: «خداوند قرآن را براي رفع تشنگي علماء و دانشمندان گوارا ساخت و براي دل‌هاي فقهاء بهاري سرسبز و باطراوت گردانيد و براي عارفان و صالحان راههاي استدلال و احتجاج را فراهم آورده است».

از ديگر عوامل پيدايش مكاتب تفسيري، حاكميت فضاي خاص اجتماعي و سياسي در هر عصر و زمان بوده است. چنانچه جداي از عامل مذهب، گرايشات و سلايق خاص فكري كه در شكل پذيري برخي از مشارب نظير دو مشرب تفسيري كلامي و حديثي به طور عام موثر بوده است. وضعيت خاص سياسي و اجتماعي هر عصر، بستر تكثير و پويايي جرياناتي شد كه مي‌توانستند با فضاي خاص پديد آمده سازگاري كامل داشته باشند. كوتاه سخن اين كه عوامل و مولفه‌هاي متعدد اجتماعي، مذهبي و فكري نيز جداي از ساختار خاص كتاب الهي و روايات معتبر كه باب تاويل را براي مفسرين گشودند، در پيدايش مكاتب تفسيري دخالت مستقيم داشته‌اند.

14-1 تاويل گرايي فصل مشترك همه مكاتب تفسيري

نكته مهم اين است كه اين مكاتب با تنوع و تفاوت‌هايي كه در آن‌ها ديده مي‌شود، در يك نقطه با هم تلاقي مي‌كنند و آن نقطه پديده اي به نام «تاويل گرايي» است كه در همة آن‌ها كم يا بيش ردپايي از آن به چشم مي‌خورد؛ حتي مشرب هاي حديثي موجود در ميان اهل سنت نيز دراين ميان از تاويل آيات بي نصيب نماندند و آياتي از قرآن را بر مبناي احاديث و روايات مجعول و غير معتبر تفسير و تاويل کردند.

با توجه به اهميت مسئله «تاويل» و نقش و جايگاه آن در مكاتب تفسيري نكاتي را دربارة تاويل و تاويل گرايي بيان مي‌کنيم.

در گذشته تفسير و تاويل دو لفظ مترادف بود، لذا طبري در تفسير خود «جامع البيان» آن دو را به يك معنا گرفته است، ولي در اصطلاح متاخران، تاويل به معنايي مغاير با تفسير و شايد اخص از آن به كار رفته است.

تفسير عبارت است از رفع ابهام از لفظ دشوار و نارسا، ولي تاويل دفع شك و شبهه از اقوال و افعال متشابه محسوب مي‌شود. بنابراين، تاويل در موردي به كار مي رود كه ظاهر لفظ يا عمل، شبهه انگيز باشد. به طوري كه موجب پوشيدگي حقيقت معناي كلام و غرض اصلي گوينده شده باشد و وظيفه تاويل كننده برطرف كردن اين خفا و نارسايي است. بنابراين، تاويل علاوه بر رفع ابهام، همزمان، دفع شبهه نيز مي‌کند. به تعبير برخي تفسير با عبارت سروكار دارد و تاويل با اشارت. تاويل از ريشه (اول) به معناي بازگشت به اصل گرفته شده است؛ تاويل لفظ متشابه يعني توجيه ظاهر آن به طوري كه به معناي واقعي و اصيل خودش باز گردد. در قرآن كريم تاويل به سه معنا آمده است:

1- توجيه ظاهر لفظ يا عمل متشابه به گونه اي صحيح كه مورد قبول عقل و مطابق با نقل باشد (فاما الذين في قلوبهم زيع فيتبعون ماتشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تاويله و ما يعلم تاويله الا الله و الراسخون في العلم) (ال عمران – 7).

2- تعبير خواب (و يعلمك من تاويل الاحاديث) (يوسف -6).

3- فرجام و حاصل كار؛ به عبارت ديگر، تاويل يك موضوع يعني آنچه كه آن موضوع بدان منتهي مي‌شود (ذلك خير و احسن تاويلا) (نساء – 59).

مجموع تاويلاتي كه در ارتباط با آيات قرآني انجام مي‌شود را مي توان در دو طبقه دسته‌بندي كرد:

1- تاويلات مستهجن 2- تاويلات مستحسن

شكي نيست كه برخي از تاويلات بدون رعايت اصول تاويل و ضوابط مربوط به آن انجام مي‌شود. يكي از اصول مهم وجود دليل براي انصراف و دست كشيدن از ظواهر قرآن است. در مورد بعضي از تاويلات نه تنها دليلي بر صحت آن‌ها وجود ندارد، بلكه بسيار از معناي اولي آيات دورند و كمترين مناسبتي بين معناي مؤول و ظاهر آن‌ها ديده نمي‌شود. متاسفانه اين گونه تاويل‌ها حتي به آيات الاحكام كه جزء محكمات قرآن به شمار مي رود نيز سرايت كرده است. در حالي كه معاني آن‌ها روشن و صريح است و متشابهات قرآن را نيز بايد با توجه به آن‌ها تفسير كرد. اين كه به پاره اي از تاويلات افراطي و غير مستند اشاره مي‌كنيم كه برخي از فرقه‌هاي اسلامي انجام داده‌اند، يكي از مهمترين فرقه‌هاي مهم تاويلي، باطنيان (فرقه اسماعيليه) است كه از نظر آن‌ها قرآن و تمامي شريعت همه رمز و راز است و هر كه نتواند راز آن‌ها را دريابد به تعبير «ناصر خسرو» بي فرمان شود.

باطنيان مراد از «اقيموا الصلوة» را اطاعت از امام، «صوم» را نگهداري اسرار، «بهشت» را كنايه از علم و عقل و «جهنم» را كنايه از جهل مي دانند. تاويلات مستحسن، تاويلاتي است كه با توجه به ادله و بر حسب ضرورت صورت مي پذيرد و در عرف مفسرين هم اصل تاويل ضروري و هم نوع تاويل امري قابل قبول باشد. نظير تاويلات در خصوص آياتي كه حمل آن‌ها بر ظاهر آيات امكان پذير نيست، آياتي نظير «وقالت اليهود يدالله مغلوله» [7] «ان ربك لبالمرصاد»[8]، الرحمن علي العرش استوي»[9]، «كان عرشه علي الماء»[10] «جاء ربك» [11]

با توجه به مطالب فوق اصل تاويل نه تنها امري مذموم و ناپسند نيست، بلكه در پاره اي از موارد ضروري و لازم است. در اصل تفسير، تفسير به راي مذموم است و در تاويل – مذموم‌تر - تاويل به راي، اما تاويلاتي كه با توجه به عناصري همچون احاطه لازم بر زبان قرآن و دقايق و لطايف قرآني و نيز درك عميق و فهم انيق و دانشي استوار و باطني مطهر از آلودگي ها و محفوظ از لمس و مس شياطين اوهام، صورت پذيرد، نه تنها بي اشكال است، بلكه امري ممدوح و پسنديده محسوب مي‌شود.

 

[1] - وانزلنا الیکم نوراً مبینا (نساء 174)

[2] - هذا بیان للناس و هدی و موعظۀ للمتقین (آل عمران – 138)

[3] - هذا بصائر للناس (جاثیه – 20)

[4] - تبیاناً لکل شی (فرقان – 33)

[5] - و لا يأتونك به مثل الا جئناك بالحق و احسن تفسيرا (فرقان -33 )

[6] - و هو الذي انزل اليكم الكتاب مفصلاً (انعام – 114)

[7] - سورة مائده آيه 64

[8] - سورة فجر آيه 14

[9] - سورة طه آيه 5

[10] - سوره هود آيه 7

[11] - سوره فجر ايه 22