مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب صفحه

چکیده

مقدمه..... ..1

الف: ساماندهی تحقیق. .......3

ب: تبیین موضوع رساله و ضرورت تحقیق راجع بر آن..... .4

ج: اهمیت تحقیق.. ......7

د: اهداف تحقیق.. ..7

ه: سوالات تحقیق ......7

و: مشکلات تحقیق.... ....8

ز: روش تحقیق.... ..8

ی:سابقه تحقیق... ...8

بخش اول: مفاهیم و تاریخچه و مبانی زندان و جایگزین های ان ... ..10

فصل اول: مفاهیم و تاریخچه زندان در دنیا... ....10

مبحث اول : تعریف لغوی و اصطلاحی زندان.... ...10

مبحث دوم: تاریخچه زندان در دنیا... .....13

فصل دوم: تاریخچه و انواع زندان در ایران......... .18

مبحث اول: تاریخچه زندان در ایران .. ......18

مبحث دوم : انواع زندان در ایران....... 23

گفتار اول: زندان بسته....... ..........24

گفتار دوم: مجتمع حرفه آموزی و کار درمانی....... ..24

گفتار سوم: موسسات صنفی، کشاورزی یا خدماتی.......................................................................25

فصل سوم : زندان در اسلام...........................................................................................................26

مبحث اول : موارد جواز حبس در فقه...........................................................................................29

فصل چهارم : عوامل عملی و نظری گرایش به جایگزین های حبس و مبانی آن..........................33

مبحث اول: عوامل عملی ناکارآمدی کیفر حبس............................................................................34

گفتار اول: شکست مجازات حبس در دستیابی به اهداف..............................................................35

بند اول: ناتوانی در پیشگیری از جرم.............................................................................................35

بند دوم: شکست برنامه های اصلاح و درمان.................................................................................38

گفتار دوم: جرم زا بودن محیط زندان ............................................................................................40

گفتار سوم: تعارض با اصل شخصی بودن مجازاتها.......................................................................43

گفتار چهارم: هزینه اقتصادی زندان................................................................................................47

گفتار پنجم: تراکم جمعیت زندان و کمبود فضای مناسب..............................................................50

گفتار ششم: مشکلات بهداشتی موجود در زندان...........................................................................50

گفتار هفتم: اثر روانی و نامطلوب زندان بر زندانی.........................................................................51

گفتار هشتم: از بین رفتن حس مسئولیت........................................................................................53

مبحث دوم: مبانی نظری ناکارامدی کیفر حبس و طرح جایگزین های آن.....................................54

گفتار اول: تحولات کیفری و گسترش زندان ................................................................................54

1- دیدگاه مکتب کلاسیک.............................................................................................................54

2- دیدگاه مکتب نئوکلاسیک.........................................................................................................55

3- دیدگاه مکتب تحققی................................................................................................................55

4- دیدگاه مکتب دفاع اجتماعی ...................................................................................................55

گفتار دوم: نظریات جرم شناختی...................................................................................................56

بند اول: جرم شناسی کلاسیک.......................................................................................................57

بند دوم: جرم شناسی واکنش اجتماعی...........................................................................................58

الف: جرم شناسی تعامل گرا (نظریه برچسب زنی) ......................................................................59

ب: جرم شناسی سازمانی...............................................................................................................59

ج: جرم شناسی انتقادی و شاخه های آن.......................................................................................60

گفتار سوم: مسئول پرداخت ضرر و زیان افرادی که بیگناه بازداشت شده اند. .............................62

الف: در شرایطی که قاضی مرتکب قصور شده باشد.....................................................................64

ب: در صورت عدم تقصیر قاضی..................................................................................................65

ج: جبران ضرر معنوی............................................................................. .....................................66

فصل پنجم : مفهوم- مبانی- تاریخچه- اهداف و فواید جایگزین حبس.......................................67

مبحث اول: تاریخچه و مفهوم جایگزین های حبس......................................................................67

گفتار اول: تاریخچه........................................................................................................................67

گفتار دوم: مفهوم............................................................................................ ..............................68

بند اول: جایگزینی تقنینی...............................................................................................................70

بند دوم: جایگزینی قضایی.............................................................................................................71

مبحث دوم: مبانی قانونی برنامه های جایگزین حبس در سیاست جنایی.......................................72

گفتار اول: سیاست جنایی بین المللی و منطقه ای در زمینه تحدید کیفر حبس و جایگزین آن......72

گفتار دوم: سیاست جنایی ملی ایران در زمینه تحدید کیفر حبس و جایگزین آن..........................76

مبحث سوم: اهداف و فواید و ویژگی های و شرایط (کلی) جایگزین حبس................................76

گفتار اول: اهداف و فواید جایگزین حبس....................................................................................76

بند اول: اهداف...............................................................................................................................76

بند دوم: فواید............................................................................. .................................................77

گفتار دوم: ویژگی ها و شرایط جایگزین.......................................................................................78

بند اول: ویژگی ها............................................................................. ...........................................78

بند دوم: شرایط......................................................................................................... ....................81

الف: فرهنگ سازی لازم.................................................................................................... ...........81

ب: داشتن قانونی مدون و صریح...................................................................................................83

ج: جرم موضوع جایگزین..............................................................................................................84

د: مجرمان موضوع جایگزین..........................................................................................................85

مبحث چهارم: ماهیت کیفرهای جایگزین حبس و مزایای بکارگیری آنها......................................85

گفتار اول: ماهیت کیفرهای جایگزین.............................................................................................85

گفتار دوم: مزایای بکارگیری کیفرهای جایگزین ..........................................................................86

بخش دوم: انواع جایگزین ها و مقررات مربوط به آنها..................................................................89

فصل اول: جایگزین های سنتی......................................................................................................95

مبحث اول: آزادی مشروط ............................................................................................................95

گفتار اول: تعریف و تاریخچه آزادی مشروط................................................................................96

بند اول: تعریف آزادی مشروط......................................................................................................96

بند دوم: تاریخچه آزادی مشروط...................................................................................................97

گفتار دوم: مبانی و قلمرو آزادی مشروط.......................................................................................98

بند اول: مبانی آزادی مشروط.........................................................................................................98

بند دوم: قلمرو آزادی مشروط........................................................................................................98

گفتار سوم: شرایط و فواید آزادی مشروط و آثار آن......................................................................99

بند اول: شرایط آزادی مشروط.......................................................................................................99

بند دوم: فواید آزادی مشروط......................................................................................................101

بند سوم: آثار آزادی مشروط........................................................................... ............................101

گفتار چهارم: انتقادات وارد بر آزادی مشروط در حقوق کیفری ایران..........................................102

مبحث دوم: تعلیق اجرای مجازات...............................................................................................103

گفتار اول: تعریف و تاریخچه تعلیق اجزای مجازات .................................................................105

بند اول: تعریف تعلیق اجرای مجازات.........................................................................................105

بند دوم: تاریخچه تعلیق اجرای مجازات......................................................................................106

گفتار دوم: اهداف و فواید تعلیق اجرای مجازات........................................................................107

بند اول: اهداف تعلیق .................................................................................................................107

بند دوم: فواید تعلیق............................................................................ .......................................108

گفتار سوم: شرایط اعطای تعلیق اجرای مجازات و آثار لغوی آن................................................108

بند اول: شرایط اعطای تعلیق ......................................................................................................108

بند دوم: آثار اعطای تعلیق............................................................................................................109

بند سوم: لغو تعلیق.......................................................................................................................109

گفتار چهارم: انتقادات وارد بر تعلیق اجرای مجازات در حقوق کیفری ایران..............................110

مبحث سوم: جزای نقدی.............................................................................................................111

گفتار اول: تاریخچه و مفهوم جزای نقدی...................................................................................112

بند اول: مفهوم.............................................................................................................................112

بند دوم: تاریخچه.........................................................................................................................113

گفتار دوم: ماهیت بازداشت بدل از جزای نقدی..........................................................................114

مبحث چهارم: محرومیت از حقوق اجتماعی...............................................................................115

گفتار اول: محرومیت از حقوق اجتماعی و خدمات عمومی و انواع آن......................................116

بند اول: مفهوم محرومیت از حقوق اجتماعی..............................................................................116

بند دوم: انواع محرومیت از حقوق اجتماعی................................................................................117

بند سوم: خدمات عمومی و انواع آن............................................................................................117

گفتار دوم: جایگاه قانونی محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان ضمانت اجرای کیفری...........118

بند اول: محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان کیفر اصلی........................................................118

بند دوم: محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان کیفر فرعی........................................................123

فصل دوم: جایگزین های جدید..................................................................................................125

مبحث اول: دوره مراقبتی.............................................................................................................125

گفتار اول: مفهوم و تاریخچه دوره مراقبتی..................................................................................128

بند اول: مفهوم.............................................................................................................................128

بند دوم: تاریخچه.........................................................................................................................129

گفتار دوم: اهداف و قلمرو دوره مراقبتی.....................................................................................130

بند اول: اهداف دوره مراقبتی.......................................................................................................130

بنده دوم قلمرو دوره مراقبتی........................................................................................................130

گفتار سوم: جایگاه دوره مراقبتی در حقوق کیفری ایران..............................................................130

مبحث دوم: جریمه روزانه...........................................................................................................136

گفتار اول: مفهوم جریمه روزانه و تاریخچه.................................................................................137

بند اول: مفهوم.............................................................................................................................137

بند دوم:تاریخچه..........................................................................................................................138

گفتار دوم: اهداف و فواید جریمه روزانه.....................................................................................138

بند اول: اهداف............................................................................................................................138

بند دوم: فواید..............................................................................................................................139

گفتار سوم: شرایط اعطا و نحوه اجرای جریمه روزانه.................................................................139

گفتار چهارم: جایگاه جریمه روزانه در حقوق کیفری..................................................................141

مبحث سوم: خدمات عمومی.......................................................................................................141

گفتار اول: تعریف و تاریخچه......................................................................................................142

بند اول: تعریف............................................................................................................................142

بند دوم: تاریخچه.........................................................................................................................144

گفتار دوم: اهداف و فواید خدمات عمومی..................................................................................145

بند اول: اهداف............................................................................................................................145

بند دوم: فواید..............................................................................................................................145

گفتار سوم: شرایط انجام خدمات عمومی....................................................................................146

گفتار چهارم: جایگاه خدمات عمومی در حقوق کیفری ایران......................................................146

مبحث چهارم: حبس در منزل......................................................................................................148

گفتار اول: مفهوم حبس در منزل..................................................................................................149

گفتار دوم: فواید حبس در منزل...................................................................................................149

مبحث پنجم: نظارت الکترونیکی و مراکز گزارش روزانه............................................................150

گفتار اول: مفهوم نظارت الکترونیکی و جایگاه آن در حقوق کیفری ایران..................................150

بند اول: مفهوم نظارت الکترونیکی...............................................................................................150

بند دوم: جایگاه نظارت الکترونیکی در حقوق کیفری ایران.........................................................151

گفتار دوم: گزارش روزانه و شرایط مشمولان و جایگاهش در حقوق ایران................................151

بند اول: مفهوم مراکز گزارش روزانه............................................................................................151

بند دوم: شرایط مشمولان.............................................................................................................152

بند سوم: جایگاه این مراکز گزارش روزانه در ایران.....................................................................152

نتیجه گیری..................................................................................................................................154

پیشنهادها......................................................................................................................................160

منابع.............................................................................................................................................164

مقدمه

حبس به عنوان کیفر در تاریخ تحولات حقوق کیفری یعنی نیمه دوم قرن هیجدهم همواره به عنوان یک واقعیت گریزناپذیر وجود داشته است. هر چند در طی ادوار مختلف تحولاتی در رویکرد به فلسفه مجازات حبس پدیده آمده است. حق آزادی که پس از حق حیات اساسی ترین حق بشر محسوب می شود جایگاه خود را پیدا کرد و بر همین مبنا چهارچوب روابط قوای حاکم بر شهروندان بارها تعریف شد و حقوق شهروندی افزایش یافت و این مساله موجب قرونی تکالیف حکمرانان شد.

مردم به دنبال دولتهای پاسخگو بودند و انتظار داشتند حاکمان حقوق اولیه شهروندان را به صورت تمام و کمال حفظ و حراست کنند.

محور قرار گرفتن حقوق اساسی شهروندان بویژه آزادی، سلب آزادی از افراد را به عنوان یک استثناء کاملاً محدود مطرح کرد و گستردگی استفاده از حبس و بازداشت موقت را زیر سوال برد و سلب آزادی تنها برای موارد مهم و خطرناک مجاز شمرده شده و از این حیث به لحاظ نظری مشروعیت کاربرد حبس در شکل جاری آن دچار تردید شد و کمتر کسی می پذیرفت که از تمام مجرمان باید سلب آزادی شود.

آمارها نشان داد که حبس کیفری چه با فلسفه ارعاب بازدارندگی چه با فلسفه ا صلاح و درمان با شکست عملی مواجه شده است. در کشورهای با نظام کیفری حبس محور، نه تنها ارتکاب جرم کاهش نیافت، بلکه آمار تکرار جرم توسط محکومین سابقه دار رقم بالایی است.1

ضمن این شکست عملی انتقادهای گسترده ای به آثار منفی زندان هم از لحاظ اقتصادی هم از لحاظ اجتماعی صورت گرفت.

هزینه های اقتصادی بالای زندان، حرفه ای تر شدن مجرمان زندانی شده، از هم پاشیدن خانواده های زندانیان و... تنها بخشی از اشکالات زندان بشمار می رفت.2

همه این اشکالات باعث شد حقوقدانان و متفکران علوم کیفری به دنبال یافتن جایگزین هایی برای مجازات حبس باشند در جهت تعدیل این کیفر. منظور همان اشکالات نامبرده شده در کنار شکست عملی مجازات حبس و تردیدهایی که در مشروعیت نظری مجازات زندان پدید آمده بود میباشد.

موج این تحولات به کشور ما هم رسیده است- تدوین لایحه مجازات های اجتماعی- نشان می دهد که دستگاه قضایی درصدد بر طرف کردن مشکل حبس محوری نظام کیفری می باشد نتایج یک تحقیق صورت گرفته شده نشان می دهد اکنون در قوانین کیفری ما بالغ بر هفتصد عنوان مجرمانه با مجازات حبس وجود دارد که 6/15 درصد این حبس ها شش تا نه ماه و 30 درصد آنها بیش از شش ماه تا 2 سال و بقیه بیش از 2 سال است.1

علاوه بر تردیدهایی که در مشروعیت نظری این مجازاتها به لحاظ حقوق بشری پیش آمده است و اشکالات عدیده ای که برای مجازات زندان برخواهیم شمرد در رویکرد اخیر دستگاه قضایی نسبت به کیفر سالب آزادی و تحدید موارد آن دو دلیل دیگر هم وجود دارد: 1- شکست عمل برنامه اصلاح و درمان در زندان ایران 2- نوع نگاه ریاست قوه قضائیه_ آیه الله شاهرودی_ به مساله زندان در فقه اسلام است.2

ایشان در سخنرانی های مختلفی از جمله در همایش مجازاتهای جایگزین حبس اشاره کردند که حبس در اسلام فقط در مواردی استثنایی استفاده می شود، بنابراین رویکرد نظام جمهوری اسلام هم باید به استفاده محدود از این مجازات باشد. با این همه، چه در ایران و چه در کشورهای دیگر، محور حرکت به سوی محدود کردن حبس است نه حذف کامل آن از نظام عدالت کیفری، زیرا با توجه به خطرناکی برخی مجرمان برای آسایش و امنیت عمومی امکان حذف کیفر حبس از زراد خانه کیفری وجود ندارد.

ساماندهی تحقیق :

مجازات حبس به عنوان یکی از مجازتهای اصلی در قوانین جزایی اکثر کشورها از جمله ایران در گذشته و حال بوده است. ولی در قرن بیستم علی الخصوص سالیان پس از جنگ جهانی دوم تحت تاثیر اقدامات جنبش دفاع اجتماعی با تاکید بر رعایت حقوق بشر و سازمان های بین المللی با صدور اسنادی مانند: میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966) و قواعد توکیو (1990) و نیز تحت تاثیر مطالعات سنجش، گستردگی استفاده از مجازات حبس زیر سوال رفته و سلب آزادی برای موارد مهم و خطرناک مجاز شمرده شده است.

موج این تحولات اخیراً به ایران هم رسیده که تدوین لایحه قانونی مجازات اجتماعی بیانگر این امر می باشد. با توجه به نو بودن موضوع جایگزین های حبس در ایران، در حال تصویب بودن لایحه مذکور و توجه ناچیز و اندک قانونگذار کیفری ایران به این موضوع، در این تحقیق به بحران عملی و نظری مجازات حبس (عوامل عملی و نظری موثر بر طرح جایگزین های حبس)، مبانی قانونی و مفهوم و اهداف ویژگی ها و شرایط کلی جایگزینهای حبس و نیز جایگاه برنامه ها و راهکارهای اتخاذ شده در قبال این بحران ها و قواعد و مقررات مربوط به جایگزین های حبس در حقوق کیفری ایران جایگزین های سنتی و جدید (از باب تسامح ) نسبی و مطلق در حقوق کیفری ایران پرداخته شده است.

نتایج بدست آمده در این تحقیق با توجه به سوالات آن بیانگر موارد زیر بوده است: طبق آمارها و مطالعات انجام شده مجازات حبس از لحاظ نظری و عملی (ناتوانی در رسالت ها و اهدافش و مشکلات وارده بر زندان مانند مشکلات اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و روانی) با بحران و ناکارامدی روبرو بوده است.

- منظور از جایگزین های حبس، مفهوم موسع آن است و اجرای مفید و موثر روش های جایگزین حبس نیازمند داشتن قانونی صریح و کامل و نیز فرهنگ سازی لازم می باشد.

- علی رغم پیش بینی جایگزین هایی در حقوق کیفری ایران برای مجازات حبس، همواره این مجازات به عنوان بهترین واکنش در مقابل بزهکار به شمار می رود.

بنابراین در این تحقیق سعی شده که کل موضوعات مورد بحث در دو بخش تنظیم گردد. در بخش اول بحث شکلی قضیه است و بیشتر موضوعات پایه ای و سوابق موضوع است. که این اطلاعات بیشتر کتابخانه است که از کتاب های در دسترس و سایت های اینترنت گرفته شده است. که در این بخش به تعریف لغوی و اصطلاحی زندان پرداخته شده است و متعاقب آن از تاریخچه زندان در دنیا و ایران می گوییم که دارای چه سابقه ای می باشد. و اینکه علل گرایش به سمت انتخاب جایگزین های حبس چیست و زندان دارای چه معایبی است که باعث رویگردانی مسئولین نظام از آن شده است. و در آخر این بخش به بیان مفاهیم و اهداف و فواید جایگزین ها پرداختیم و در بخش دوم به بیان انواع جایگزین ها پرداختیم چه سنتی چه جدید چه نسبی و چه مطلق بیان شده می پردازیم و به فراخور پیشنهاداتی ارائه خواهیم کرد. و در آخر به نتیجه گیری از مطالب بیان شده پرداختیم و به فرا خور پیشنهاداتی بیان شده است.

تبیین موضوع رساله و ضرورت راجع به آن

مجازات به عنوان یکی از انواع واکنش اجتماعی همواره شاهد تحولاتی در جهت مبارزه مناسب تر علیه بزهکاری و بزهکاران و نیز تامین امنیت اجتماعی بوده است حال با توجه به نقشی که آزادی در زندگی افراد ایفا می کند ایجاد محدودیت یا سلب آن به عنوان ضمانت اجرای هنجارها و ارزش های مورد احترام جوامع از دیرباز به عنوان رایج ترین ابزار مقابله با بزهکاران مورد توجه بوده است زیرا سرافکندگی و رنج حاصل از آن می تواند موجب ارعاب و بازدارندگی و جبران خطای ارتکابی را فراهم نماید.

روش ها و کیفیت اجرای این ضمانت اجرا به تدریج در ادوار مختلف تحول یافته و از حالت تنبیهیِ صدف به جنبه اصلاحی و در نهایت به عنوان وسیله بازپروری اجتماعی بکار گرفته شد.

هر چند زندان مجازاتی شایع و معمول است و به کرات اجرای آن از طرف علمای حقوق جزا و جرم شناسی و سازمانهای بین المللی توصیه شده است اما نباید از نظر دور داشت که زندان به شرطی می تواند موجبات تنبه و اصلاح و تربیت بزهکار را فراهم آورد و او را برای زندگی اجتماعی آماده سازد که با روش های صحیح علمی و قضایی به موقع اجرا گذاشته شود وگرنه جز به گمراهی کشاندن محکومان و ایجاد فساد و آلودگی غیرقابل اصلاح برخی از آنان و ازدیاد تکرار جرم ثمره دیگری نخواهد داشت. سلب آزادی افراد ممکن است به علل و اشکال مختلفی انجام شود گاه به لحاظ تسهیل در امر تحقیق و بازپرسی تا تعیین تکلیف فرد بازداشت شده و گاه نیز به عنوان مجازات و کیفر عمل مجرمانه به کار می رود.

سلب آزادی موقت برای تسهیل در رسیدگی جنبه احتیاطی و تامینی داشته و معمولاً با هدف جلوگیری از تبانی و فرار متهم یا امطای آثار و دلایل ارتکاب جرم صورت می گیرد. در حالیکه سلب آزادی به عنوان مجازات پس از اثبات بزهکاری به موجب رای دادگاه و با هدف مورد نظر مقنن به منظور جلوگیری از تکرار جرم و تنبیه یا اصلاح و تربیت محکوم صورت می گیرد.

مجازات سالب آزادی ممکن است کوتاه مدت یا بلندمدت باشد در حبس کوتاه مدت به لحاظ کوتاهی زمان اقامت محکوم علیه هیچ گونه برنامه اصلاحی در مورد وی قابل اعمال نیست و معایب آن موجب مناقشات بسیاری گردیده است. در مورد خطری که زندان کوتاه مدت از لحاظ فساد مجرمین اتفاقی و تبدیل آنها به مجرمین به عادت دارند اعتراض دارند. در حبش های کوتاه مدت پس از انجام آزمایش ها بر روی محکوم برای مدت اقامت وی برنامه ریزی های تربیتی- حرفه ای- آموزشی صورت گرفته و با عنایت به فرصت کافی برای اصلاح و بازسازی او مساعی لازم انجام می گیرد.

مجازات سالب آزادی به ویژه حبس های کوتاه مدت در عمل با مشکلات عدیده ای مواجه گردید. جمعیت کیفری زندان و تکرارکنندگان جرم به طور روز افزون افزایش یافت. با توجه به شکست عملی اندیشه اصلاح و درمان امروزه تردیدهای فزاینده ای نسبت به نقش کیفر سالب آزادی اعم از کوتاه مدت و بلندمدت و مشروعیت آن ایجاد گردیده و از رواج اولیه آن بیش از پیش کاسته شد. اندیشمندان حقوق کیفری اکنون برای گریز از مشکلات زندان ها ضمن تحدید قلمرو این مجازات راه حل هایی را ارائه می کنند که فاقد معایب سالب آزادی بوده و در بردارنده کنترل اصلاح، جبران، پیشگیری مناسب برای این مجازات باشد. یکی از مهمترین راه ههای تحدید این مجازات تدابیر جایگزین می باشند که ضمن برآورده کردن هدفهای کیفری هزینه های مادی و معنوی اجرای مجازات زندان را کاهش می دهند. در این اندیشه به زندان به مثابه آخرین حربه نگریسته می شود و تا هنگامی که دیگر شیوه های کیفردهی دسترسی پذیر و سودمند باشد توسل به زندان ناموجه تلقی شده است. این جایگزین ها از نظر تاریخی ابتدا با جایگزین های زندان کوتاه مدت وارد قلمرو نظام کیفری شد و به تدریج توسعه یافت و در قوانین جزایی کشورهای مختلف وارد شد برخی از آنها به شکل جایگزین حبس دست قاضی را بازگذاشت تا به جای کیفر حبس به آنها توسل جوید و برخی دیگر به شکل مستقل یک نوع مجازات تلقی شده و بر سیاهه ی کیفرها افزوده شدند.

در نظام کیفری ایران ضمن شناسایی مجازات سالب آزادی، تحت تاثیر اندیشه های کیفرشناسان از بدو قانون گذاری تدابیری نیز برای تحدید یا اجتناب از آن در نظر گرفته شد و در دوره های مختلف قانونگذاری تحولاتی را پشت سر نهاده است.

 

اهمیت تحقیق

تحقیق حاضر به طور کلی به این خاطر حائز اهمیت است که روش های جایگزین احتمال اصلاح و بازپروری کردن بزهکاران و امکان پیشگیری از تکرار جرم را افزایش می دهند و مجازاتها را با شدت جرم و میزان خطرناکی مجرم متناسب می کنند (فردی کردن مجازاتها) موجب کاهش ایرادات و معایب وارده بر مجازات حبس می شوند (هزینه اقتصادی بالا- جرم زا بودن زندان)

اهمیت این تحقیق در بررسی جایگزین های حبس جهت تعدیل ان به علت نو این مساله خصوصاً در ایران در حال تصویب لایحه مجازتهای اجتماعی و توجه ناچیز و اندک قانون گذاری کشور ایران به برنامه جایگزین های حبس است.

اهداف تحقیق:

بررسی بحران عملی و نظری مجازات حبس، جایگاه برنامه ها و راهکارهای اتخاذ شده در قبال این مشکلات و بحران ها در حقوق کیفری ایران، بررسی مفاهیم، اهداف و قواعد و مقررات مربوط به جایگزین های حبس و در مجموع پیش بینی و بکارگیری برنامه و شیوه های مناسب تر برای برخورد با آثار نامطلوب مجازات حبس از یکسو و متنوع کردن ضمانت اجراها از سوی دیگر در حقوق کیفری ایران از اهداف عمده این تحقیق است.

سوالات تحقیق:

1-ایا حبس از لحاظ عملی و از لحاظ نظری با بحران و عدم مشروعیت مواجه است ؟

2- ایا منظور از جایگزین های حبس مفهوم موسع است؟

3- اجرای برنامه های جایگزین حبس مستلزم رعایت چه شرایطی است ؟

4-ایا تدابیری به عنوان جایگزین حبس در حقوق کیفری ایران پیش بینی شده است؟

5- چه تدابیری به جای حبس می توان پیش بینی کرد که فاقد معایب آن بوده و از طریق آنها ضمن تأمین حقوق جامعه به اهداف اصلاح و پیشگیری از تکرار جرم دست یافت؟

6-مجازات جایگزین چیست ؟ چه انواعی دارند؟ چگونه اعمال و اجرا میشود؟

7- آیا زندان همچنان بهترین وسیله برای دفاع از اجتماع در مقابل بزهکاران است؟

8- علل گرایش سیاست جنایی کشورهای مختلف از جمله ایران به جایگزین های حبس در قلمرو کیفر سالب آزادی چه می باشد؟

مشکلات تحقیق :

عمده ترین مشکلاتی که در راه تکمیل این تحقیق وجود دارد یکی در مورد وجود آمار رسمی و عینی مورد نیاز برای عینیت بخشیدن و مستندتر کردن ادعاهای آمده در این تحقیق در قسمت مربوط به عوامل ناکارامدی کیفر حبس بود. یکی دیگر از مشکلات کار تحقیقاتی فاصله زیاد با مراکز علمی و کتابخانه ای مختلف بوده بخصوص برای ما شهرستانی ها.و در اخر عدم همکاری سایر دانشگاهها با ما جهت انجام تحقیقات کتابخانه ای تنها به این علت که دانجوی انجا نبودیم.

روش تحقیق :

روشی که برای تحقیق بکار گرفته شده نوعاً به روش نظری بوده و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای، فیش برداری و استفاده از نظرات اساتید رشته حقوق و مراجعه به مراجع قضایی انجام شده، ولی متاسفانه با کمبود منابع مواجه هستیم.

 

سابقه تحقیق:

پیش بینی جایگزین هایی برای کیفر سالب آزادی در چند دهه اخیر تحت تاثیر مطالعات جرم شناختی مورد توجه قانون گذاران مختلف قرار گرفته است. در ایران موضوع این جایگزینی بطور مستقل و جامع مورد مطالعه قرار نگرفته است هر چند لایحه مجازاتهای اجتماعی در این خصوص تدوین شده و در موادی از پیش نویس قانون آئین دادرسی کیفری به این موضوع اشاره شده است ولی عملاً مقالاتی مختصر در ارتباط با آن در نشریات حقوقی درج شده است همچنین در این خصوص کتابی توسط دکتر محمد آشوری تدوین شده که گامی نوین در جهت شناساندن مجازاتهای جایگزین به شمار می رود. با عنایت بر تاکیدی که برای حمایت از آزادی های اساسی و همچنین دفاع موثر از جامعه در مقابل تظاهرات مجرمانه می گردد و اهمیتی که موضوع اصلاح و پیشگیری بزهکاران و پیشگیری از تکرار جرم دارد بررسی تدابیری که فاقد معایب مجازات سالب آزادی بوده و متضمن اهداف مزبور نیز باشند به عنوان جایگزین مجازات سالب آزادی ضرورت تحقیق مستقل و جامعی را در این زمینه ایجاب می کند.

بخش اول: مفاهیم و تاریخچه و مبانی زندان و جایگزین ها زندان

قبل از اینکه وارد بحث اصلی شویم بجاست که تعریفی از اصطلاحات مطروحه ارائه دهیم تا راحت تر بتوانیم وارد مباحث شویم و در این راستا قبل از اینکه بخواهیم تاثیرات منفی زندان را بر روی زندگی افراد داخل آن بررسی کنیم و در نتیجه وجود این تاثیرات منفی به سراغ جایگزین های حبس برویم باید دید که در اصطلاح عرفی و قانونی زندان به چه معناست و دارای چه تاریخچه ای در دنیا و ایران است.

فصل اول : مفهو و تاریخچه ی زندان در دنیا

مبحث اول : تعریف لغوی و اصطلاحی زندان:

در آئین نامه های مربوط به سازمان زندانها از زندان چنین تعریفی ارائه شده است:

«زندان محلی است که در آن محکومین قطعی با معرفی مقامات ذیصلاح قضایی و قانونی برای مدت معین یا به طور دائم به منظور اصلاح و تربیت و تحمل کیفر نگهداری می شوند.1

تعریفی که از قانون در خصوص زندان ارائه شد یک تعریفی بود که در لغت نیز زندان را بدین نام و مفهوم تعریف کرده اند:

«جای نگهداری بزهکاران و مطلق زندان منصرف به زندان کیفری است اکنون زندان محل تربیت مجرمان شده است زندانیان را اهل سجون نام نهاده اند که تقسیم بندی های مختلفی بر آن مترتب است که از آن موارد است زندان ثبت، زندان دادگستری، زندان سیاسی، زندان شرع به اختصار تعاریفی از آن را می آوریم.

زندان ثبت: قسمتی از زندان مدنی که در اداره ثبت وجود داشت و تا سال هزار و سیصدو چهل و سه بود و بعد منحل گردید.

زندان دادگستری: قسمتی زندان مدنی است برای بدهکاران و متعهدان مدنی

زندان سیاسی: زندان کسانی است که به خاطر جرائم سیاسی زندان شده اند.

زندان شحنه: قسمتی از زندان حکام عرف بود که تحت ریاست والیان قرار داشت که والی خود نایب خلیفه در اداره امور اقلیم بود.

در این رابطه است که گاهی معادل عربی آن را نیز آوردند «حبس»، «محبس» نیز از این دسته اند که کلمه اخیر را چنین تعریف کردند در زبان فارسی زندان است اما در زبان عرب به معنای حبس کردن است و (به کسر ثالث) زندان را گویند و آن موضوعی است مصنوع که کسی به علت ارتکاب جرم در آن نگه می دارند.1

و بالطبع زندانی کسی است که به حکم قانون در امور جزائی یا غیرجزائی به زندان افتاده باشد (اهل سجون) و در این رابطه است کلمه سجن (به کسر اول) که به معنی زندان کیفری است.2

در لغت نامه و در فرهنگ نامه ها در رابطه با زندان (به کسرزا) چنین تعریفی آورده اند؛ جایی که محکومین و تبهکاران در آنجا نگه داشته می شوند.

در فرهنگ معین، حبس به معنای زندانی کردن و بازداشتن آمده است.

در جای دیگر حبس چنین تعریف شده است:«سلب آزادی و اختیار نفس در مدت معین یا نامحدود به طوری که در آن، حالت ترخیص وجود نداشته باشد و اگر حالت انتظار داشته باشد آن را توقیف گویند نه حبس».3

در ترمینولوژی حقوقی انواعی از حبس ذکر شده است که عبارتند از: حبس مجرد، حبس موقت، دایم، احتیاطی تکدیری و باکار. حبس ابد نیز عبارت است از حبس در مدت عمر محکوم.

حبس مجرد عبارت است از اینکه محکوم به حبس مجرد در تمام مدت محکومیت خود، در یک سلول کوچک به طور انفرادی زندانی باشد.1

حبس موقت: سلب آزادی محکوم در مدت معین است.

حبس احتیاطی: سلب آزادی متهم در طول محاکمه برای جلوگیری از فرار متهم، یا از بین بردن مدارکِ جرم او یا تبانی را حبس احتیاطی گویند.

حبس تکدیری: حبسی که برای امور خلافی مقرر شده است، حبس تکدیری نام دارد.

حبس با کار: حبسی که محکوم علیه به حبس، مجبور به انجام کارهایی که برای او معین می شود، باشد.

در زبان لاتین کلمه ای که بتوان معادل فارسی آن را معادل زندان قرارداد Proison می باشد که در مقابل آن نوشته شده است که ساختمانی است که بزهکاران را به عنوان مجازات در آن نگهداری می کنند.2

به زندان محبس و بندیخانه نیز گفته شده است و کسی که در این محل نگهداری می شود زندانی و کسی که مامور نگهبانی و نگهداری زندانیان است زندانبان نام نهاده اند.3

مبحث دوم :تاریخچه زندان در دنیا:

زندان که در گذشته های دور شکل گرفته از زوایای گوناگون دچار تحولات زیادی شده است در حالیکه در نگاه اول تصور می شود که زندان از ابتدا به وضع و شکل کنونی طرای و ساخته شده است در جوامع قبیله ای و عشیره ای مجازاتی به نام زندان و حبس وجود نداشت در این جوامع وقتی یکی از اعضای قبیله جرمی بر ضد عضوی از قبیله دیگر مرتکب می شد جنگ و نزاعی خونین بین دو قبیله رخ می داد و این نزاع و جنگ می توانست مدتها ادامه پیدا کند تا منجر به نابودی یکی از دو قبیله شود پس از مدتها که این وضع و تفکر بر قبائل حاکم بود آنها با مشاهده بی فایدگی این جنگ ها و علاقه قبایل به زندگی در صلح و آرامش و همچنین افزایش جمعیت قبیله ها و ثروت آنها و تشکیل شهرها و کم شدن علاقه و روابط مردم با یکدیگر و رواج تجارت و عوامل دیگر به این اندیشیدند که رضایت قبیله مجنی علیه را بگیرند که این اخذ رضایت مانع جنگ و جدل شود بدین شکل پرداخت دیه در زمان وقوع جرم رواج یافت. دیه ابتدا به سویله قبیله بزهکار پرداخت می شد و گیرنده دیه نیز قبیله ای بود که بزه دیده از اعضای آن بود و از مقدار دیه پرداخت شده تنها قسمتی به مجنی علیه یا خانواده او پرداخت می شد.

با گذشت زمان و قدرتمندی روسای قبایل و تشکیل دولت و علاقه به حفظ قدرت و تغییر ماهیت جرم به عمل ضد قدرت حاکم و نه آحاد مردم، سرکوب مجرمان و مجازات این افراد به شیوه دیگری از حقوق و اختیارات دولتها گردید.

در قانون حمورابی که قدیمی ترین قانون مدون کیفری است و مربوط به حدود دو هزار رسال قبل از میلاد است مجازتها، اعدام بود یا قصاص عضو، در اجرای مجازات اعدام یا قصاص عضو برخلاف حاضر اصل شخصی بودن مجازات رعایت نمی شد و در مواردی به جای پدر فرزند مجازات می شد. 1

در تعیین مجازات در قانون حمورابی عمد یا غیرعمدی بودن عمل مجرمانه نیز تاثیری در میزان و شدن مجازات نداشت آنچه که در این موارد اصل غیرقابل عدول بود اجرای حتمی مجازات علیه بزهکاران و یا خانواده او بود.

قانون حمورابی یا قانون سومر که مجازات های سنگین و قصاص توام با شکنجه مجرم یا اعضای خانواده او را توجیه می کرد با وجود اینکه افکار فعلی بشر قرن بیستم و بیست و یکم این مجازات ها را وحشتناک می شناسد با وجود این مجازاتها نسبت به دوره های قبل از خود که هیچ قاعده و قانونی بر اعمال و اجرای مجازات مجرمین حاکم نبود و عموماً به میل و اراده مجنی علیه در قبیله او انجام می شد بسیار پیشرفته محسوب می شد و در آن زمان دستاورد خوبی در جهت تکامل بود.

یادآوری این تفاوت بسیار مفید خواهد بود که بدانیم در دوره های زمانی قبل از قانون حمورابی هدف از مجازاتها اعاده آبروی بزه دیده و تایید مجدد حیثیت او توهین به مجرم و خوار کردن او بود تا حدی که بزه دیده از اجرای مجازات احساس آرامش کند و لذت ببرد چس مجنی علیه آزادانه خشم خود را هر قدر که می خواست ارضا می کرد.

این نوع مجازات ها قرن ها ادامه داشت و در طول مدت اجرای آنها، زندان مکانی بود که متهمان در آنجا در نوبت محاکمه بوده و در بازداشت بسر می برند و اصولاً مجازاتی به نام زندان و حبس وجود نداشت و اگر هم در نقاطی زندان و حبس یافت می شد آن زندان به قدری غیربهداشتی بود که کسی از آن جان سالم به در نمی برد.

با گذشت زمان اندیشه استفاده از نیروی کار مجرمان به وجود آمد و در کنار مجازات های گفته شده مجازاتهای جاشویی در کشتیهای پاروئی و کار در معادن و مزارع باغل و زنجیر رواج پیدا کرد. این گونه محکومان شب ها در سلول انفرادی یا جمعی و در سکوت مطلق نگهداری می شدند آنها حق نداشتند با یکدیگر صحبت کنند و روزها در سکوت کار طاقت فرسا می کردند.

این مجازتها ادامه داشت تا قرن هیجدهم که فکر و اندیشه حقوق و آزادی های فردی در اروپا به دست فلاسفه و نویسندگان طرح و انتشار یافت.

در اثر تلاش های فراوان مونتسکیو و بکاریا و بنتام و ولتر پس از چند دهه در اثر تحول در حقوق کیفری و مجازاتها مجلس موسسان فرانسه مجازات جاشویی و پاروزنی را حذف کرد. غیر از اعدام تمام مجازاتهای بدنی تحت تاثیر افکار و اندیشه های منتشر شده لغو شد و مجازات سالب آزادی یعنی حبس جایگزین شد ولی محکومان در پادگانهای قدیمی بطور فشرده و متراکم که به طور قطع بهداشتی هم نمی توانسته باشند زندانی می شدند.

مکان های نگهداری محکومان در ابتدای وضع مجازات حبس برای این منظور ساخته نشده بودند و دولت فرانسه با توجه به تغییر ناگهانی روش مجازاتها ناچاراً از دیرها و پادگانها به عنوان زندان استفاده نمود با توجه به آمادگی ذهنی دولت برای انجام تغییرات بیشتر در وضع زندانیان، بنتام طرح و نقشه یک زندان الگو را تهیه کرد و به مجلس قانونگذاری فرانسه ارائه کرد این طرح مورد استقبال قرار گرفت و در همین دوران در کشورهای زیادی ساخت مکانی به نام زندان با نقشه خاصی اعم از انفرادی یا جمعی شروع شد.1

بدین ترتیب می توان گفت که زندان و حبس از قرن 18 به عنوان نوعی مجازات به رسمیت شناخته شد و جایگزین مجازات های بدنی سابق شد از قرن هیجدهم که این تحول آغاز شد نویسندگان و فیلسوفان موفق شدند طرح جدیدی در روش مجازات ها ارائه کنند و به دولت ها بقبولانند آنها در ادامه افکار خود هدف مجازاتها را مورد توجه و تجزیه و تحلیل قرار دادند و برای مجازاتها به جای انتقام گیری و سزادهی، اهداف فایده اجتماعی و منع افراد از ارتکاب مجدد جرم ترسیم نمودند.

تلاش برای بهبودی وضع زندانیان، گام بعدی حرکت نویسندگان حقوقی و اجتماعی و فلاسفه شد که تا به امروز ادامه دارد اما نکته مهم در شرایط فعلی این است که به نظر می رسد متخصصان ما در رشته های جرم شناسی و جامعه شناسی و دیگر علوم مرتبط برای بهبود وضع زندانیان و به عبارت درست تر بهبود وضع مجرمان یک ماراتن پایان ناپذیری را شروع کرده اند.

بطوری که هر یک سعی دارند در تلطیف وضع مجرمان از دیگری سبقت بگیرد و جامعه را به سمت مهربانی با مجرمان سوق دهد بدون اینکه به پایان این مسابقه و تلطیف و مهربانی در مجازات ها با وجود شکست در کاهش جرائم بیندیشد در قرن هیجدهم در واقع نویسندگان و فیلسوفان به وضع وحشتناک مجرمان و رفتار وحشیانه به آنها اعتراض می کردند و آنچه که آنها می خواستند رفتار غیروحشیانه و غیر ضروری و بی فایده با مجرمان بود که در عمل و با توجه به امکانات آن زمان راهی غیر از انتخاب زندان به عنوان جایگزین مجازات های غیرانسانی رایج نبود.

 

1- این موارد در گفتار دوم مبحث دوم از فصل دوم بخش اول طی نظریات جرم شناختی راجع به ناکارامدی کیفر حبس (جرم شناسی سازمانی) مورد اشاره قرار گرفته است.

2- نجفی ابرندآبادی، علی حسین، کیفرهای جامعه مدار، کیفرشناسی، برناربلوک، چ چهارم- انتشارات. مجد، آبان 1384- ص3

 

1- مرکز مطالعات راهبردی و توسعه قضایی شورای عالی توسعه قضایی، بخش توجیهی لایحه مجازات های اجتماعی 84-83، ص10.

2- هاشمی شاهرودی، آیت الله سیدمحمود، مجموعه اجتماعات و سخنرانی های اولین همایش بین المللی بررسی راههای جایگزین مجازات حبس، انتشارات تربیت، 81، ص72

1- آئین نامه اجرایی سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور- قوه قضائیه- 20/9/84- ماده 3

1- جعفری لنگرودی- محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق- جلد سوم- چاپ دوم- کتابخانه گنج دانش، تهران81- صص 2104 الی 2107 و 3246

2- همان ص 2145 ش 7990- 1384 تهران- چاپ دوم- انتشارات روم

3- جعفری لنگرودی- محمدجعفر- ترمینولوژی حقوقی، انتشارات گنج دانش- چاپ هفتم- 74- ص 28

1- صلاحی، جاوید، کیفرشناسی، انتشارات آرش- چاپ اول- زمستان 52

2- Abuilding where criminals are kept as a ponish ment. (525/urbon-Ruth-American WORD POWER Dictional)

3- بهشتی، محمد، فرهنگ صبا- تهران، 1371، ص 546

1 عبدی گلسفیدی،علیرضا،تأثیر زندان و بازداشتگاه بر زندگی اجتماعی متهمان و محکومان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد بندرعباس، 1386 ، ص 10

1 . بولک برناد، کیفر شناسی، ترجمه علی حسین نجفی ابرند آبادی، چاپ چهارم ، تهران سال 84، ص 30