مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

مقدمه

« وَ القَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّي عَادَ كَالعرْجُونِ الْقَديمِ.»[1]

« و براي گردش ماه منازلي معين كرديم (كه در آن منازل سير مي كند) تا مانند شاخه خشك خرما باز گردد.»

پيش از گام نهادن در وادي تحقيق و پژوهش با مجهولات عديده اي در مورد هلال مواجه بودم ، به گونه ايكه در زمره «يسئلونك عن الاهله ...»[2] قرار داشتم ، نه از جنبه تكويني هلال و نه از بعد فقهي آن ، اطلاعات چنداني نداشتم .اينكه چرا ماه ،‌اين سلطان شب ، گاهي بيست و نه روزه و گاهي سي روز بطول مي انجامد،زماني بصورت هلال باريك ظاهر مي شود ،‌و پس از اينكه مبدل به قرص كامل مي گردد، مجددا به شكل هلال در مي آيد و به مدت يك يادو شب،‌رخ زيبايش را از زمينيان مي پوشاند.

گروهي امروز نماز عيد مي خواندند و مي گفتند«اسئلك بحق هذا اليوم الذي جعلته للمسلمين عيدا...» و فردا گروه ديگري در همان شهر و گاه در همان مسجد ،‌عين همين عبارت را مي گفتند و معلوم نبود منظور از «للمسلمين»در اين عبارات كيست؟!

عده اي به هم تبريك عيد مي گفتند و جماعتي در حال روزه بودند و دعاي «يا علي ياعظيم ...و هذا شهر عظمته و كرمته...و هو شهر رمضان...»مي خواندند و گاه در يك لحظه و حتي يك خانه اين اختلاف جانكاه ديده مي شد ، در حالي كه اسلام دين «توحيد»در تمام زمينه ها ست و خواهيم ديد حتي با وجود اختلاف فتاوي هيچ موجبي براي اين اختلاف ها نيست.

مردم از اين بيم دارند كه در سال هاي بعد نيز اين امر تكرار شود و در نتيجه بعضي از نا آگاهان تعليمات اسلام را زير سوال ببرند.اين امر هنگامي نگران كننده تر مي شود كه مي بينيم در اغلب كشورهاي اسلامي مساله رويت هلال حل شده و لااقل اهل يك كشور با يكديگر هماهنگ هستند،‌ولي در كشور ما چگونه است؟

شايد تنها ما هستيم كه اين مساله را حل نكرده ايم ، با اين كه فقهاي قوي وآگاهي داريم. مشكل اصلي در اين است كه با مساله رويت هلال كه از «موضوعات»است مانند يك مساله فقهي و «حكمي از احكام شرع»برخورد مي كنيم .در حالي كه مي دانيم مردم هر چند در مسائل و احكام فقهي يا بايد مجتهد باشد يا از مجتهدي پيروي كنند، ولي در موضوعات (مانند رويت هلال)هر كس مي تواند به يقين و اطمينان خود عمل كند.

توضيح اين كه وجوب روزه ماه مبارك رمضان از ضرويات اسلام و واضحات قرآن است و هيچ كس در آن ترديد ندارد،و چون اصل وجوب از ضروريات دين است، طبعا تقليد هم در آن راه ندارد ؛ولي در احكام ،‌جزئيات،‌شرايط و موانع روزه بايد يا مجتهد بود يا از مجتهدان آگاه تبعيّت كرد.امّا اين كه امروز ماه مبارك رمضان است ، يا نيست ، از موضوعاتي است كه هر كس مي تواند در آن به تشخيص خود عمل كند ،‌يعني هر گاه بر كسي ثابت شد كه روز اول ماه رمضان است مي تواند روزه بگيرد و اگر عيد ثابت شد ،‌افطار كند.

گر چه مردم روي اعتمادي كه به مراجع دارند در اين گونه موضوعات مهم نيز به سراغ مراجع مي روند تا بهتر تشخيص دهند ،‌اما مراجع از نظر شرعي هيچ الزامي به نظر دادن در باره اين موضوع ندارند و مي توانند بگويند اين مساله از موضوعات است و خودتان تحقيق كرده و عمل كنيد.

از سوي ديگر اگر هر يك از مردم در اين مساله كه جنبه عمومي و اجتماعي دارد،جداگانه به تحقيق بپردازد اختلافات زيادي ،‌به سبب تعدد منابع تحقيق ، به وجود مي آيدكه با روح اسلام سازگار نيست. همان گونه كه رجوع به مراجع به طور جداگانه نيز از اين مشكل دور نخواهد بود ،‌زيرا ممكن است چند نفر از شهود نزديك مرجع بزرگوار به گونه اي گواهي مي دهند و چند نفر به شكل ديگر نزد مرجع بزرگوار ديگري ،‌يا شهود كه نزديك مرجع گواهي مي دهند، ممكن است مورد اعتماد ديگري نباشند، يا اصلا شهودي كه نزد اين مرجع مي روند ،‌موفق به درك محضر مرجع ديگر نشوند.اين امور سبب مي شود هلال ماه بر يكي ثابت شود، و بر ديگري ثابت نگردد ،‌و اختلاف جانكاه و نگران كننده اي ميان مردم پيدا شود و عظمت عيد و ماه مبارك و شعائر مربوط به آن زير سوال رود و حتي به يك شهر و در يك خانه نيز كشيده شود.

استهلال يا تلاش براي رؤيت هلال،كه در منابع اسلامي بخصوص فقه شيعه مورد تاييد قرار گرفته ،مورد توجّه جمع زيادي از مردم جهان در گذشته و حال بوده وهست، اعتقادات مذهبي و علايق علمي و تنظيم تقويم قمري از جمله مهمترين انگيزه هاي توجه مردم و دانشمندان به اين امر است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«روش تحقيق»

در اين رساله با توجه به موضوع آن ،‌كه نظري و استدلالي است ،‌به صورت كار كتابخانه اي انجام گرفته ،‌البته به صورت ميداني نيز امكان دارد به اين ترتيب كه به رصد ماه ،‌ پرداخته شود . امّا به دليل نبود امكانات مخصوص از اين روش صرف نظر شده است . و ابزار گردآوري اطلاعات فيش برداري بوده است. كه در اين راستا اطلاعات مورد نياز از منابع مختلف استخراج و مورد تحليل و بررسي قرار گرفته است.

«قلمرو تحقيق»

آنچه در اين رساله مورد توجه و تاكيد قرار گرفته است بررسي آيات و روايات مختلف و نظرات فقيهان (شيعه ،‌سني)در مورد هلال مي باشد و همچنين سعي بر آن شده تا دستاورد هاي علمي و نجومي در اين بحث آورده شود تا با استفاده از آن به ضرورت اثبات هلال ماه پرداخته شود ودر نتيجه به ايجاد وحدت امت اسلامي و رفع موانع و مشكلات فراروي همديگر پرداخته شود.

«بيان مسأله»

با توجه به اين كه بحث ثبوت هلال از مباحث مهم و ضروري مكتب اسلام مي باشد و برخي از اعمال و عباداتها به ثبوت هلال بستگي دارد لذا بر آن شديم به بحث پيرامون اثبات هلال پرداخته تا بتوانيم طرح هاي پژوهشي كاربردي در زمينه هاي فقهي و نجومي براي روشن شدن نقاط مبهم و دستيابي به اطلاعات و نرم افزار هاي تسهيل كننده رؤيت هلال بپردازيم و همچنين به بررسي ملاك هاي علمي و برطرف نمودن اختلافات موجود با توجه به پيشرفت هاي علمي برسيم ودر نهايت به تقويم قمري بر اساس ملاك واحد براي جهان اسلام دست پيدا نماييم.

«پيشينه تحقيق»

بحث رؤيت هلال و راههاي ثبوت آن، از اموري است كه معمولا مردم با آن سروكار دارند به همين جهت مباحث زيادي در رابطه با اين امر دركتب غالب فقهاي شيعه و سنّي ، ابواب صوم و حج ، و بعضاً به صورت مقاله ، وارد شده است . لذا در اين رابطه با اثبات هلال در داخل و خارج كشور تحقيقاتي انجام شده است ، ولي تا كنون نتايج واحدي بدست نيامده است و در خارج كشور علما تلاش هاي ارزنده اي به صورت فردي انجام داده اند. از جمله عالم بيدار ودور انديش ومصلح زمان شناس امام موسي صدر بود كه براي از بين بردن نگراني و اضطراب و وحدت امت اسلامي دست به كار شد ولي نتيجه اي حاصل نشد. و در زمينه تلاش هاي جمعي فعاليت هايي صورت گرفت. مثلا در جلسه تقويم اسلامي در جده كه ايران هم در آن جلسه حضور داشت، كه هدف عربستان آن بود كه مكه مكرمه را مرجع رؤيت هلال قرار دهند ولي يه نتيجه نرسيد.

هدف تحقيق:

يكي از مهم ترين مقوله ها در مكتب اسلام مقوله اثبات هلال ماه مي باشد چون بحث ثبوت هلال از مباحثي است كه همه انسان ها به نوعي به آن نياز دارند و شريعت اسلام نيز برخي از اعمال و عبادات را معلّق به ثبوت هلال ، نموده است.لذا در اين پايان نامه به مقايسه آرا و نظرات عالمان شيعه و عالمان غير شيعه در مورد رؤيت هلال پرداخته مي شود. همچنين به اين موضوع كه آيا اثبات هلال از طريق چشم غير مسلح مشخص مي شود يا خير مي پردازيم. در نهايت به بررسي ملاك هاي اصلي فقها در اثبات حلول ماه و معيار متخصصين و فقهاي عظام در رؤيت هلال و مساله اتحاد و اختلاف فقها پرداخته مي شود.

 

 

 

 

 

1-1 «بخش اول»: واژه شناسي

1-1-1 ماده «هلل» و مشتقات آن در كتابهاي لغت

 

هَلَّ السَّحابُ بِالمَطَرِ هَلَّاً و اِنهَلَّ بِالمَطَرِ اِنهَلالاً .

باران با شدت باريد .

اَلتهليل : قول لا اله الا الله .

يَتَهَلّلُ السَّحابُ بِبَرقِه :‌ ابر درخشان مي شود .

يَتَهَلَّلُ الرَّجُلُ فَرِحاً :‌ از خوشحالي تابناك مي شود . [3]

أُهِلَّ : ماضي مجهول است از اهلال. و اهلال به معني :‌بانك بلند كردن ،‌فرياد كشيدن ،‌آواز برآوردن ،‌نام بردن . و اهلال در اصل به معني :‌آواز برآوردن است . و هلال ،‌هر ماه كه بدين نام ناميده شده ،‌بدان جهت است كه هنگام ديدن آن به تكبير و دعا آواز برمي آورند . و اهلال در حج به تلبيه آواز برداشتن است . [4]

أَهِلَّه : جمع هلال است . به معني: ماه نو . و به دو شب اول ماه هلال گفته مي شود ، و برخي گفته اند :‌در سه شب اول هلال است [5]، . بعضي هم گفته اند : تا هنگاميكه خط نوراني باريكي آن را به شكل دائره بيرون مي آورد . بدين نام ناميده مي شود . [6]

اَلهِلالُ :‌ اوّل ليلهٍ و الثانيه و الثالثه ،‌ثم هو قمرٌ .

هلال :‌شب اول تا شب سوم ماه و پس از آن ، به ماه قمر مي گويند .

وَالهِلالُ ما يُضَمُّ بينَ الحنوَيْنِ من حديدٍ أو خشَب؛ والجمع الأهلَّهُ .

و هلال به چوب يا آهني كه ميان پالان نهند ،‌جمع آن :‌الاهله .

والهِلالُ :‌السنانُ الذي له شُعبتان يُصاد به الوحش.

هلال : به پيكان دو شاخه كه با آن حيوانات وحشي را شكار مي كنند .[7]

أُهِلَّ الهِلالُ : هلال ماه آشكار شد ،‌ماه شب اول آشكار شد .

هَلَّلَ الرَّجلُ :‌ لا اله اله الله گفت .

اِسْتَهَلَّ الصَبي :‌در وقت ولادت بلند گريه كرد .

أهَلَّ اَلْمُعْتَمَر :‌هنگامي گفته شود كه تلبيه گو صدايش را بلند كند. [8]

اَهَلِّ الرَّجُلُ : بسوي ماه شب اول نگاه كرد .

أهْللْنا الشَهْر والسْتَهْلَلْناه : هلال ماه را ديديم .

وهالَّ الاجير مُهالَّهً و هِلالاً :‌اجاره كرد او را از اين هلال تا آن هلال .

ابن الاعرابي :‌وَالْهِلالُ ما يَبْقي في الحَوضِ من الماءِ الصافي :‌ هلال آب صاف و زلال است كه در حوض باقي مي ماند . [9]

1-1-2 ماده «هلل» در احاديث و قرآن

ابن اثير[10] بعضي از احاديثي را كه از طريق عامه ضبط شده و در آنها ماده «هلل» آمده ،‌ذكر نموده است ، ايشان گفته است در احاديث حج مكرراً «اهلال» ذكر شده و آن عبارت از رفع صوت به تلبيه است.

گفته مي شود . أهَلَّ المُحْرِمُ بِالحَجْ يُهلُّ إهْلالاً :

اين عبارت وقتي گفته مي شود كه حاجي تلبيه بگويد و صدايش را بلند كند.

وَالْمُهَلّ :‌موضع اهلال و آن ميقاتي است كه از آن محرم مي شوند .

حديث عمر : «أن ناساً قالُوا لَه :‌إنا بينَ الجبال لا نُهِلُّ الهِلالَ اذا أهَلَّه الناس.»

يعني ما به خاطر وجود كوه هلال ماه را نمي بينيم هنگامي كه سايرين مي بينند .

فخرالدين [11] طريحي روايتي را از طريق خاصه ذكر كرده است :‌

في دعاء الهلال « اللهم أهلّه علينا بالامن و الايمان»كه اهله هم با ادغام و هم با فك روايت شده است.

بعضي از شارحين گفته اند در صورتي اين عبارت صحيح است كه منظور از «أهله» تاباندن و نماياندن هلال(اطلعه وأرانا اياه) باشد ،كه در اينصورت معناي دعا مي شود :‌خدايا ديدن هلال را بر ما مقرون به امن و ايمان قرار بده.

و عنه ، عن محمد بن عبدالحميد ، عن محمد بن الفضيل ،‌عن ابي الحسن الرضا (ع). ^[12]

في حديث قال :‌ صوموا للرؤيه ،‌ وافطروا للرؤيه .

در حديثي آمده است : با ديدن هلال ماه روزه بگيريد و با ديدن آن افطار كنيد .

از ماده «هلل» در كل قرآن فقط دو مشتق ملاحظه مي شود : يكي اُهِلَّ و ديگري أَهِلَّه جمع هلال .

1- اِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُم الْمَيَتهَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزيرَ وَ ما أهِلَّ بهِ لِغيْرِ الله ... (بقره /173)

جز اين نيست كه مردار و خون را و گوشت خوك را و آنچه را كه به هنگام ذبح نام غير خدا بر آن بخوانند ،‌بر شما حرام كرد .

اُهِلَّ ماضي مجهول است از اهلال . اصل رفع صوت است و مراد از آن در اينجا بلند گفتن اسم غير خداوند مانند لات و عزي و ساير بتها بر حيواني كه مورد ذبح واقع مي شود . البته اين اصطلاح به بلند گفتن نام خداوند در هنگام ذبح نيز اطلاق مي شود. به مرور زمان كاربرد اين اصطلاح گسترش يافته و در هر اسمي اعم از اينكه بلند ذكر شود يا معمولي ،‌استعمال شده است مانند اهلال به تلبيه كه عَلَم شده است براي هر مُحْرمي كه صدايش را بلند كند يا بطور معمولي تلبيه بگويد . [13]

2- يَسْئلونكَ عَنِ الاَهلَّه^[14] قل هي مواقيت للناس و الحجّ ...[15]

أهِلّه جمع هلال و منظور از آن در اينجا هلال ماه است .

جوهري گفته :‌شب اول تا شب سوم ماه و پس از آن قمر است[16] .

ابن منظور گفته :‌هلال روشني ماه است هنگامي كه مردم آن را در اول ماه مي بينند و بقولي ماه را در شب اول و دوم هلال گويند و بعد هلال گفته نمي شود تا در ماه آينده به حال اول برگردد و به قولي تا وقتي كه متحجّر شود يعني به صورت دايره اي درآيد (كه يك طرفش همان هلال شبهاي قبل است و بقيه اش را خطي نوراني تشكيل مي دهد .) و بعضي گفته اند اين اطلاق همچنان ادامه دارد تا زماني كه نورش بر ظلمت شب غلبه كند و اين در شب هفتم ممكن است كه بعد از آن قمرش مي خوانند. [17]

فيروز آبادي گفته : هلال ماه يا دو شب از اول ماه يا سه شب تا هفت شب و دو شب از آخر ماه يعني شب بيست و ششم و شب بيست و هفتم و غير از اين موارد را قمر مي گويند. [18]

در معجم الوسيط گفته شده ‌هلال از ماه تا شب هفتم است و قمر اواخر ماه از شب بيست و ششم به بعد است . [19]

1-1-3 وجه تسميه هلال :‌

در رابطه با اينكه منشأ اشتقاق واژه « هلال» چه چيز بوده و «هلال» از چه كلمه يا عبارتي اخذ شده آرائي ذكر گرديده كه عمده آنها دو نظريه مي باشد .

نظريه اول :‌بعضي قائلند كه هلال از اهلال يعني صدا را بلند كردن اخذ شده است . البته نه هر اهلالي بلكه اهلالي كه هنگام رؤيت هلال صورت مي گرفته است .

ابوالعباس[20] در اين مورد گفته است : «سمي الهلال هلالاً لان الناس يرفعون اصواتهم باخبار عنه » هلال را از آن جهت هلال ناميده اند كه مردم بااطلاع از آن صدايشان را بلند مي كنند.

بر خلاف اين نظريه برخي قائلند كه هلال اصل بوده و اهلال مأخوذ از هلال مي باشد راغب[21] اصفهاني مي گويد :‌اهلال عبارتست از رفع صوت هنگام رؤيت هلال و سپس در هر صدا بكار رفته مثل اهلال الصبي(گريه كردن يا فرياد زدن كودك در وقت ولادت)

نظريه دوم : هلال از استهلال الصبي (هنگامي كه كودك در وقت ولادت گريه مي كند يا فرياد مي زد) اخذ شده ،‌سپس اهلال بالحج (بلند گفتن تلبيه) از هلال مأخوذ گرديده است . و اين بدان جهت است كه وقتي ماه ذي الحجه را مي بينند،‌راجع به آن گفتگو مي كنند. [22]

 

 

 

 

 

 

 

1-2 بخش دوم : ‌آشنايي با تقويم هجري

1-2-1 تقويم هجري قمري

از زمان هاي بسيار دور بشر به دنبال روش هايي بود تا به كمك آن بتواند گذشت زمان را اندازه گيري كند. اما نبود ابزارهاي اين كار موجب شد تا به اين فكر بيافتد كه پديده هاي طبيعي براي اندازه گيري زمان و تعيين تقويم استفاده كند.او فهميد كه مي تواند به راحتي از پديده هاي تكرار شونده ي طبيعي در جهت كارهاي خود بهره ببرد.شايد نخستين پديده ي مورد توجه ،حركت ظاهري خورشيد در آسمان بود. زيرا اين پديده هر روز تكرار مي شد و به راحتي قابل رصد و تجربه تود. باطلوع خورشيد آسمان روشن مي گردد،كم كم خورشيد بالا مي آيد تا ارتفاع آن به بيشترين مقدار خود ميرسد و پس از آن از ارتفاعش كاهش يافته و در نهايت غروب مي كند.پس از غروب خورشيد،آسمان تاريك شده و ستارگان پديدار مي شوند و در روز بعد با طلوع مجدد خورشيد باز هم اين چرخه تكرار مي شود. بدين ترتيب شبانه روز به عنوان يكي از اركان گاه شماري تعيين و مورد استفاده قرار گرفت. روز يا شبانه روز از حركت زمين حول محور دوراني خود است كه به صورت جابجايي روزانه خورشيد در پهنه ي آسمان مشاهده مي شود. پديده ،‌كوچكترين واحد گاه شماري به شمار مي آيد . پديده ي ديگر كه به عنوان يكي از اركان تقويم و گاه شماري استفاده مي گردد،حركت ماه به دور زمين است ،‌با نگاهي به تاريخ نجوم مشخص مي شود كه بسياري از اقوام از ماه و تشكيل اهلّه براي تقويم استفاده مي كرده اند.[23]

 

 

1-2-2 مباني تقويم هجري قمري

مباني تقويم بر پايه دوران ظاهري ماه به دور زمين استوار است واز رؤيت هلال تا رؤيت هلال بعد را يك ماه قمري بحساب مي آورند.از آنجايي كه طول ماه قمري بر اساس رؤيت هلال – كه بر حسب عوامل مختلفه طبيعي تغيير مينمايد استوار شده ممكن است سه ماه متوالي و نه بيشتر، 29روزه و سه ماه متوالي 30روزه باشد و چهار ماه متوالي 30روز نيز ممكن نيست.

يك سال قمري به همان صورتي كه در آيه شريفه 36سوره توبه و خطبه پيغمبر در حجه الوداع تصريح شده است، از دوازده ماه قمري حقيقي تشكيل مي شود.بنابر اين طول سالهاي قمري حقيقي 354روز و گاه 355روزه مي شود.به علت بي نظمي در توالي ماههاي 29روزه و 30روزه و عملي نبودن پيش بيني طول ماهها كه با رؤيت هلال مشخص شده است، منجّمين شيوه ديگري را انتخاب نموده اند كه به دنبال آن دونوع تقويم هجري قمري بوجود آمده است.يكي تقويمي غير مظبوط و غير رسمي كه مسلمانان بر اساس آن مراسم مذهبي را بجاي مي آورند و به تقويم هلالي معروف است،ديگري تقويمي رسمي و مضبوط كه منجّمين از روي محاسبه دقيق طول سال و توالي قابل پيش بيني سالهاي كبيسه تنظيم نموده و به عنوان تقويم هجري قمري (حسابي يا امر اوسط) در كنار ديگر تقويم هاي رايج ساليانه به چاپ مي رسانند.[24]

 

[1]- سوره مباركه يس، آيه 39

[2]- بقره/189.

[3]- العين،‌خليل بن احمد فراهيدي،‌ ج 3/ ماده هلل،‌موسسه دارالجهره ،‌ چاپ اول ،‌1405 هجري

[4] - تبيين اللغات تبيان الايات / ص 654

[5] - دعاي رؤيت ماه تا 3 شب استحباب دارد .

[6] - محمد قريب تبيين اللغات لتبيان الايات، يا فرهنگ لغات قرآن ،‌انتشارات بنياد ،‌ انتشار 1366، / 655

[7] - اسماعيل بن حماد الجوهري، الصَّحاح ،ج 3/ماده هلل. ص 1851،‌ دار العلم للملايين ،‌ بيروت ،‌چاپ دوم ،‌1399 هجري

[8] - همان ج 3 . ص 1852

[9] - محمد بن مكرم ابن منظور الافريقي المصري، لسان العرب ،ج 5 / ماده ، دارصادر،‌بيروت .

[10] - مبارك بن محمد الجزري (ابن الاثير)، النهايه في غريب الحديث و الاثر، ج 5/271 ، 272،‌احياء‌الكتب العربيه،‌ چاپ اول ،‌1383هجري 1963 م .

[11] - شيخ فخر الدين طريحي ،مجمع البحرين ج 5 / ماده «هلل» ،‌مكتب نشر الثقافه الاسلاميه، چاپ دوم ، 1408 ه.ق

[12] - محمد بن الحسن الحرّ‌ العاملي،‌ وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشعيه الي تحصيل مسائل الشرعيه ، ج7/ 183

[13] - الراغب الاصفهاني ،معجم مفردات الفاظ القرآن، ماده هلل در الكتاب العربي؛ فرهنگ لغات قرآن ج2/ ماده هلل ص 654 ؛ الشيخ الفضل بن الحسن الطبرسي ، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج1/275 ؛دار احياء التراث العربي،‌ بيروت ،‌1379 هجري. و محمد بن يوسف مشهور به ابي حيان الاندلسي تفسير البحر المحيط ج1 /663 ،‌ دار الكتب العلميه ،‌چاپ اول ،‌1413 هجري.

[14] - الاهله جمع هلال،‌اسم جامد و اصله اهله بسكون الهاء و كسر اللام الاولي و فتح الثانيه ثم سكنت اللام الاولي و نقلت حركتها الي الساكن قبلها و ادغمت مع اللام الثانيه ، وزنه أفْعِلَه . (الجدول في اعراب القرآن و صرفه و بيانه 1و2/ 387)

[15]- بقره ،‌آيه 189.

[16] - الصحاح ،‌ج 5/ ماده هلل

[17] - لسان العرب ،‌ج 11/ ماده هلل

[18] - سيد محمد مرتضي الحسيني الزبيدي ،‌تاج العروس . ج8 / ماده هلل،‌ مطبعه حكومه الكويت ،‌ 1391 ه.ق .

[19] - ابراهيم انيس ،‌المعجم الوسيط /992 ،‌مكتب نثر الثقافه الاسلاميه ،‌چاپ چهارم ، 1412 ه.ق

[20] - لسان العرب ج11/ماده هلل.

[21] - معجم المفردات الفاظ القرآن / ماده هلل

[22] - السيد محمد حسين الطباطبائي ،‌ الميزان في تفسير القرآن ج 2/55 ،‌ منشورات جماعه المدرسين ، قم .

[23] - امير، حسن زاده– محمد، احمدي– يوسف، شعباني ، ماه نو مباني علمي رؤيت هلال، ص 73،74موسس چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي ، مشهد ،چاپ اول،1387

[24]- رضا،عبد اللهي ،تحقيقي در زمينه گاه شماريها هجري قمري و مسيحي (ميلادي ص 30-31)چاپ و صحافي چاپخانه سپهر،تهران،چاپ اول ، 1365و ماه نو مباني علمي رؤيت هلال ، ص 74- 75 .