مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول : طرح تحقیق

مقدمه ..... ... 2

1-1 طرح مسئله.... ...... 4

1-2 اهداف تحقیق ب... .. 5

1-3 ضرورت و اهمیت تحقیق .. .... 5

1-4 پیشینۀ تحقیق ... .. 6

1-5 فرضیه تحقیق .... ... 7

1-6 روش تحقیق ...... . 8

1-7 کاربرد نتایج تحقیق . ... 9

1-8 واژگان کلیدی ب... . 10

 

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق

1-2 تعریف و مفهوم شهر در ایران ..... 17

2-2 مفهوم فضا ............ . 19

3-2 تعاریف توسعه .. . 20

4-2 نظریه رشد و شناخت بهتر

1-4-1 نظریه انقلاب شهری .......................................................................... 21

2-4-2 نظریه مساحت شهر به صورت دوایر متحدالمرکز ......................... 21

3-4-2 نظریه توسعه شعاعی ( ساخت قطاعی ) ........................................... 24

4-4-2 نظریه شهرهای نامتمرکز ................................................................... 25

5-4-2 نظریه مکان مرکزی ............................................................................ 26

5-2 عوامل مؤثر در توسعۀ فیزیکی شهرها

1-5-2 عوامل محیطی و طبیعی ..................................................................... 29

2-5-2 عوامل فرهنگی و اجتماعی ................................................................. 31

3-5-2 عوامل اقتصادی و سیاسی ............................................................... 32

6-2 برنامه های توسعه شهری

1-6-2 برنامه ریزی آمایش سرزمین ........................................................... 34

2-6-2 طرحهای کالبدی منطقه ای ................................................................. 37

3-6-2 طرحهای جامع ناحیه ای .................................................................... 38

4-6-2 طرحهای جامع شهر ........................................................................... 40

5-6-2 طرحهای تفصیلی ............................................................................... 41

6-6-2 طرحهای هادی شهری ....................................................................... 42

7-2 حوزه نفوذ .............................................................................................. 43

 

فصل سوم : بررسی وضع موجود شهر آمل

1-3 مطالعات جغرافیای طبیعی

1-1-3 موقعیت جغرافیایی ............................................................................. 50

2-1-3 وضعیت توپوگرافی و شیب بندی شهر ........................................... 50

3-1-3 زمین شناسی ...................................................................................... 51

4-1-3 ژئومورفولوژی .................................................................................. 53

5-1-3 جریان آب و هوایی مؤثر در شهر آمل ............................................ 54

6-1-3 جایگاه شهرستان و شهر آمل در طبقه بندی اقلیمی ........................ 56

1-6-1-3 پهنه بندی اقلیمی ایران .................................................................. 59

2-6-1-3 وضعیت شاخصهای اقلیمی .......................................................... 62

7-1-3 باد ....................................................................................................... 69

8-1-3 خاک .................................................................................................... 70

9-1-3 منابع آب ............................................................................................. 72

10-1-3 پوشش گیاهی .................................................................................. 73

11-1-3 پوشش جانوری .............................................................................. 74

2-3 مطالعات کالبدی شهر آمل

1-2-3 احداث آمل و وجه تسمیه آن ............................................................ 75

2-2-3 عوامل پیدایش شهر آمل .................................................................... 76

3-2-3 سیر تحول شهر آمل

1-3-2-3 سیر تحول شهر آمل قبل از اسلام ............................................... 77

2-3-2-3 سیر تحول شهر آمل بعد از اسلام تا دورۀ قاجاریه ................... 78

3-3-2-3 سیر تحول شهر در دورۀ معاصر ................................................ 78

4-2-3 سیمای شهر آمل ................................................................................ 79

1-4-2-3 سیمای بیرونی شهر ..................................................................... 80

2-4-2-3 سیمای درونی شهر ...................................................................... 82

5-2-3 بافت شهر آمل .................................................................................... 83

6-2-3 آثار تاریخی ....................................................................................... 84

3-3- مطالعات جغرافیای انسانی

1-3-3 خصوصیات جمعیتی شهر آمل ........................................................ 85

2-3-3 بررسی جمعیت شهر آمل و تحولات آن .......................................... 86

3-3-3 جمعیت و پراکندگی آن ...................................................................... 78

4-3-3 ساختار سنی جمعیت ......................................................................... 88

5-3-3 ساختار جنسی جمعیت ...................................................................... 89

6-3-3 سواد ................................................................................................... 92

7-3-3 میزان فعالیت ( اشتغال ) .................................................................... 93

8-3-3 حرکات جمعیت ................................................................................... 96

9-3-3 مهاجرت .............................................................................................. 97

10-3-3 رشد جمعیت و پیش بینی آن .......................................................... 99

11-3-3 ساختار اقتصادی منطقه مورد مطالعه ............................................ 100

1-11-3-3 کشاورزی .................................................................................... 101

2-11-3-3 دامپروری .................................................................................... 102

3-11-3-3 صنعت و معدن ............................................................................ 102

4-11-3-3 خدمات ......................................................................................... 103

 

فصل چهارم : بررسی روند توسعۀ فیزیکی و شناخت حوزه نفوذ آن

1-4 بررسی روند توسعه فیزیکی شهر آمل

1-1-4 هستۀ اولیه شهر و نحوه گسترش و توسعه آن ............................. 110

2-1-4 دورۀ پهلوی اول ................................................................................ 117

3-1-4 دورۀ پهلوی دوم ............................................................................... 119

4-1-4 روند توسعۀ فیزیکی شهر آمل در بعد از انقلاب ............................. 121

2-4 طرحهای توسعه شهری

1-2-4 طرح جامع شهر آمل در سال 1353 .................................................. 124

1-1-2-4 نارسایی طرح جامع آمل در سال 1353 ....................................... 127

2-2-4 طرح تفصیلی شهر آمل در سال 1362 .............................................. 129

3-2-4 طرح جامع شهر آمل در سال 1379 .................................................. 135

1-3-2-4 توسعه کالبدی شهر آمل در سال 1379 ....................................... 136

2-3-2-4 مقایسۀ سرانۀ موجود با سرانۀ استاندارد در شهرسازی .......... 152

3-4 حوزه نفوذ شهر آمل .............................................................................. 153

1-3-4 موقعیت جغرافیایی حوزه نفوذ مستقیم ............................................ 158

2-3-4 موقعیت سیاسی ................................................................................. 158

3-3-4 وضعیت طبیعی .................................................................................. 158

4-3-4 تعداد و نحوۀ استقبال آبادی های حوزه نفوذ شهر آمل ................ 159

5-3-4 وضع ارتباطات بین آبادی ها و شهر و سیستم حمل و نقل در

حوزه نفوذ ..................................................................................................... 161

6-3-4 وضع تأسیسات و تجهیزات زیربنایی ، خدمات رفاهی و نحوۀ

توزیع آنها ....................................................................................................... 166

7-3-4 خصوصیات اقتصادی حوزه نفوذ ................................................... 174

8-3-4 مشخصات جمعیتی حوزه نفوذ ........................................................ 177

 

فصل پنجم : اثرات توسعه فیزیکی بر حوزه نفوذ

1-5 عوامل اصلی تغییر کاربری ها بر زمین های حومۀ شهر آمل ............ 182

2-5 اثرات توسعۀ فیزیکی شهر .................................................................... 186

3-5 بررسی امکانات و محدودیتهای توسعه فیزیکی شهر و جهات

بهینه توسعه ................................................................................................... 189

 

 

فصل ششم : برداشت نهایی از مطالعات

1-6 آزمون فرضیه ها

1-1-6 فرضیۀ اول ......................................................................................... 194

2-1-6 فرضیۀ دوم ........................................................................................ 194

2-6 نتیجه گیری نهایی .................................................................................. 196

3-6 پیشنهادات ............................................................................................... 199

 

مقدمه

ايفاي نقش‌هاي اساسي انسان در شكل گروهي خود به صورت روابط و مناسبات اجتماعي ـ اقتصادي و ساختار سياسي جامعه تجلي مي‌يابد كه مكانيزم‌هاي تصميم‌گيري و اعمال مديريت بر محيط در چهارچوب روابط حاكم بر اين نظام‌ها عمل مي‌كند.

لزوماً شكل‌گيري و تغييرات ظاهري بافت شهري و رشد و توسعه ‌آن در تبعيت از مجموعه عوامل مكانيزم‌هاي تصميم‌گيري، سياست شهري، رفاه اجتماعي و بهبود زندگي انساني صورت خواهد گرفت و شكل‌گيري جديد در راستاي عوامل فوق تحقق خواهد يافت.

از طرفي توسعه فيزيكي ناموزون شهرها بيشتر به سياست‌هاي اداري روستا ـ شهر وابسته بوده و روند بورس بازي معاملات اقماري زمين نيز از عوامل اصلي در توسعه فيزيكي ناموزون شهرها محسوب مي‌شود. زيرا شهر مجموعه تجسم و تبلور فضايي ايفاي نقش‌هاي اساسي انسان در محيط جغرافيايي است كه به تناسب امكانات، استعداها، بضاعت فرهنگي و ذوق و سليقه‌هاي فردي شكل گرفته و توسعه مي‌پذيرد.

رشد ناموزون و گسترش فزاينده شهرها از جمله مسائل و مشكلات شهرهاي امروزي است كه به پديده حومه‌نشيني منجر شده است. مهمترین مسائلي كه در اثر حومه‌نشيني به وجود آمده، اسراف در اندازه زمين، فقدان تسهيلات و خدمات شهري كافي و عدم پيوستگي حومه شهري است (شيعه، 1381، ص 24). در چند دهه اخير به دنبال تسهيلات اجتماعي، اقتصادي و سياسي كشور شهرهاي ايران دستخوش تحولات چشمگيري گرديده است. رشد سريع جمعيت شهري ناشي از مهاجرت روستا به شهر، توسعه فيزيكي بي‌رويه و اضافه شدن مناطق و محله‌هاي جديد به محدوده شهرها، گسترش شتابان مشاغل خدماتي و بازرگاني و تحول بافت كالبدي تحت‌تأثير شهرسازي مدرن و اجراي طرح‌هاي جديد شهري از جمله اين تحولات بوده است. سرعت اين تحولات در برخي زمينه‌ها مديران و برنامه‌ريزان شهري را غافلگير كرده و عدم امكان پاسخگويي به نيازهاي جديد ناشي از اين تحولات در بعضي از شهرها به ويژه شهرهاي بزرگ آن را به يك مسأله بزرگ تبديل كرده است.

رشد شهرنشيني در كشور ما طي چهار دهه گذشته با توان تجهيز فضاهاي شهري و گسترش زيرساخت‌ها متناسب نبوده و مشكلاتي نظير گراني مسكن، بيكاري و اسكان غيررسمي به شديدترين شكل ممكن در سيماي ظاهري شهرها به وجود آورده است (زياري، 1378، ص 12).

اين رشد طي چهل سال گذشته دو جهش عمده داشت: اولين جهش بعد از اصلاحات ارضي صورت گرفت كه به فروپاشي بخش كشاورزي در اقتصاد كشور و تقويت بخش صنعت و خدمات در شهرها به دنبال آن سيل مهاجرت روستايي به شهرها منجر گرديد.

در دومين جهش كه بعد از انقلاب اسلامي شروع شد، علاوه بر مهاجرت روستايي، مهاجرت از شهرهاي كوچك به شهرهاي بزرگ نيز افزايش يافت، اين مهاجرت‌ها باعث رشد بي‌قواره و بي‌برنامه شهرهاي بزرگ شده است (نصيري، 1380، ص 1). با وجود آگاهي از اثرات نامطلوب ناشي از توسعه شهري بر محيط طبيعي اين واقعيت را نيز بايد قبول كرد كه توسعه شهري امري اجتناب‌ناپذير است.

با توجه به رشد سريع شهرها و توسعه روزافزون شهرنشيني نياز به حداقل 2 برابر مساحت كنوني براي شهر در قرن آينده قطعي مي‌باشد و اگر چه رشد درون شهري مي‌تواند بخشي از اين نياز را مرتفع نمايد، اما توسعه غالباً در حومه شهرها اتفاق مي‌افتد. جايي كه توسعه كاربري‌هاي ناانديشيده زمين نه تنها باعث تخريب زمين‌هاي مرغوب و از بين رفتن اكوسيستم‌هاي حساس مي‌گردد، بلكه به دنبال خود هر دو محيط طبيعي و مصنوعي را دچار بحران مي‌سازد. براي هدايت و كنترل چنين توسعه‌هايي مشخص نمودن جهات مطلوب توسعه، مكان‌هاي صحيح زمين و اعمال سياست‌هاي حفاظت طبيعي در راستاي اهداف اجتماعي ـ اقتصادي نياز به برنامه‌ريزي‌هاي شهري دارد.

فصل اول

1-1- طرح مسئله

در اين پايان‌نامه هدف جلوگيري و ممانعت از توسعه فيزيكي نيست بلكه بررسي توسعه فيزيكي و ارائه راهكارها و الگوهاي توسعه شهر آمل است كه از اين طريق توسعه فيزيكي شهر را به گونه‌اي هدايت بكنيم تا از وضع موجود بهترين استفاده شود در حال حاضر توسعه و گسترش روزافزون جمعيت در سطح كشور به همراه تحولات سياسي و اقتصادي موجب بلعيده شدن زمين‌هاي كشاورزي حوزه نفوذ شهر و تخريب منابع طبيعي موجود در آن شده است در اين راستا پژوهش حاضر درنظر دارد روندهاي ناموزون گسترش شهر را مشخص نموده و تأثير گسترش را بر حوزه نفوذ شناسايي نموده و در رفع برخي از تنگناها براي بهره‌برداري بهينه و مديريت محيط مورد استفاده مسئولين اجرايي و برنامه‌ريزان قرار گيرد.

توسعه بافت شهري آمل از سال‌هاي 1345 شمسي تا عصر حاضر كه باعث تحول در بافت پيكره‌ايmorphologicalو بافت توزيعي (Spatial) شهر از يك سو و تغيير ساختار اقتصادي و اجتماعي شهر از سوي ديگر گرديده از مهمترين مسائلي است كه در شناخت و مطالعه اين شهر از ديدگاه علم جغرافيا مورد بررسي قرار مي‌گيرد هدف اين مطالعه آن است كه چگونگي و علل توسعه فيزيكي شهر را در مراحل مختلف زمان مورد مطالعه با توجه خاص به گسترش شهر در مقر و موقعيت فعلي مشخص نموده و به چگونگي عملكرد پارامترهاي مختلف طبيعي، اقتصادي و اجتماعي در تحويل ساختار شهري به نتايج قانع كننده دست يابد.

 

1-2- اهداف تحقيق

با توجه به موضوع پايان‌نامه كه بررسي توسعه فيزيكي شهر آمل و تأثير آن بر حوزه نفوذ مي‌باشد با توجه به اين مسائل هدف از انجام پژوهش حاضر عبارتند از:

1- شناخت اصول حاكم بر توسعه فيزيكي شهر آمل و نقش آن بر حوزه نفوذ

2- شناخت و تعیین جهات توسعه شهر در آينده به گونه‌اي كه كمترين تأثيرات سوء را بر زمين‌هاي كشاورزي حوزه نفوذ داشته باشد.

3- ضرورت شناخت تنگناهای توسعه شهری و اراضي حساس به آسيب‌پذيري

4- ارائه راهبرد به منظور توسعه متعادل شهر

 

1-3- ضرورت و اهميت تحقيق

رشد و توسعه بي‌اندازه شهرها و تراكم‌هاي خارج از اندازه آن از جمله مشكلات و مسائل شهرهاي امروزي مي‌باشد كه منجر به پديده‌هاي مثل حومه‌نشيني و توسعه فيزيكي بي‌رويه در شهرها را موجب گشته است. (مشهديزاده، 1373، ص 419)

مهمترين مسائلي كه رشد بي‌رويه شهرها در اثر توسعه فيزيكي به وجود آمده است، عبارتند از: اصراف در استفاده زمين، فقدان تسهيلات و وسايل شهري كافي، عدم پيوستگي حومه شهر و در نتيجه افزودن بر مشكلات شهري. با روند توسعه فيزيكي شهرها، زمين‌هاي اطراف خود را مي‌بلعند، و هم زمين‌هاي اطراف شهرها، شكل و سيماي دگرگوني را به خود مي‌گيرند و به سرعت زمين‌هاي كشاورزي حاصلخيز اطراف شهرها از كاربري كشاورزي به ديگر كاربري‌ها تغيير مي‌دهند و مهمترين كار براي جلوگيري از اين روال گسترش شهرها به شكل عمودي و گسترش شهر براساس طرح و برنامه مي‌باشد. (شيعه، 1381، ص 167)

پايگيري هسته اوليه شهر در كنار رودخانه هراز و توسعه قسمت‌هاي مختلف شهر با تأثيرپذيري از عامل ارتباطي و رابطه متقابل شهر با نواحي روستايي و شهري نزديك ‌آن، محقق را بر آن داشت تا با استفاده از تئوري و ديدگاه‌هاي مربوطه چشم‌ان

 

داز شهري آمل و توسعه آن را در سال‌هاي مورد مطالعه در رابطه با عملكرد جغرافيايي توجيه و تحليل نمايد.

 

1-4- پيشينه تحقيق

براساس اطلاعات موجود و بررسي‌هاي صورت گرفته تاكنون مطالعات سيستماتيك و مدون در زمينه مورد مطالعه در منطقه مورد مطالعه صورت نگرفته اما پژوهش‌هاي در قالب موضوعات مختلف مانند زمين‌شناسي هيدرولوژي و خاك‌شناسي و توريسم كه معمولاً فراتر از محدوده مورد مطالعه را شامل مي‌شود انجام شده كه مي‌‌توان از آن در اين پژوهش به عنوان مطالعات پايه از ‌آن‌ها استفاده كرد.

عمده مطالعات كه در موضوع مطالعه شده است به شرح زير مي‌باشند:

1- جلاليان، حميد، بررسي توسعه كالبدي شهر آمل از ديدگاه جغرافيا، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، 1370.

2- لطفي، صديقه، بررسي توسعه بافت شهر آمل و علل آن در بين سال‌هاي 1365 ـ 1345، پايان‌ن امه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، 1370.

3- طرح توسعه و عمران (جامع) شهر آمل، 1353، 1379.

4- قرباني كوتنائي، آرش، بررسي روند توسعه فيزيكي شهر سقز و تعيين عوامل و توسعه، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركز، تابستان 1385.

 

1-5- فرضيه های تحقيق

1) با وجود اينكه شهر آمل از لحاظ مورفولوژیکی با محدودیت توسعه مواجهه نیست اما حفظ اراضي زراعي پيرامون آن محدود كردن توسعه فضايي آن را اقتضاء مي‌كند.

2) به نظر مي‌ رسد كه گسترش افقي، راهكار مناسبي در جهت توسعه شهر آمل نمي‌باشد.

3) به نظر مي‌رسد الگوي انتخابي طرح جامع شهر آمل منطبق با نيازهاي توسعه‌ي آتي آن نیست.

 

1-6- روش و مراحل تحقيق

روش بررسي تحقيق توصيفي ـ تحليلي است. نوع تحقيق كاربردي ـ توسعه‌اي است و محدوده مورد مطالعه شهر آمل مي‌باشد. براي انجام اين تحقيق چند مرحله اساسي مورد توجه قرار گر فته است؛ مرحله نخست از طريق مطالعه كتابخانه‌اي نسبت به جمع‌آوري اطلاعات موردنياز تحقيق اقدام شده که در اين زمينه از سايت‌هاي علمي و اطلاعاتي نيز استفاده به عمل آمده است، در اين رابطه اطلاعات و آمارهاي موردنياز از آمار نامه‌ها و سال‌نامه‌هاي آماري مركز آمار ايران جمع‌آوري شده است. در مرحله دوم از روش‌هاي مناسب تحقيق جغرافيايي نظير مطالعات ميداني و از روش مشاهده‌اي و مصاحبه‌اي و از نوع استقراء مي‌باشد و در روند پژوهش از نرم‌افزارهاي AutoCAD نيز استفاده شده است.

اگر نقشه را به عنوان ابزاري در جهت شناخت بهتر محيط به حساب آوريم در اين تحقيق مشاهده خواهد شد كه از نقشه جداول و همچنين نمودار به نحوي كه اینها بيانگر شخصيت تحقيق باشد استفاده قابل ملاحظه گرديده و در تجزيه و تحليل و استناج مطالب از آن بهره كافي برده است.

 

1-7- كاربرد نتايج تحقيق

نتايج اين تحقيق الگويي روشن و منطقي در فهم مسايل پيچيده و در حال تغيير شهر ارايه مي‌دهد همچنين مي‌تواند به عنوان ابزاري مفيد و سودمند در اختيار مديران و برنامه‌ريزان مرتبط با امور شهري قرار گيرد تا براي پيش‌بيني توسعه آينده شهر، تمام فاكتورهاي مؤثر در توسعه شهر و در ر ابطه با حوزه نفوذ را درنظر داشته باشنداین تحقیق می تواند در طرح های جامع و تفصیلی شهر نیز مورد استفاده قرارگیرد.

 

1-8- تنگناها و محدوديت های تحقيق

مهمترين محدوديت‌هاي تحقيق را مي‌توان اينگونه برشمرد:

- تغییر در مرزهاي سياسي داخل استان و داخل شهرستان و به تبع آن تغییر در تعداد جمعيت شهرها شايد اصلي‌ترين و دشوارترين مشكل باشد چرا كه امكان هرگونه مقايسه تطبيقي در روند توسعه چندين ساله شهر آمل را بسيار ضعيف و ناتوان مي‌كند.

- پراكندگي بيش از اندازه اطلاعات آماري و تنوع آن، بسياري موارد اين گستردگي اختلاف فاحشي را در زمينه انعكاس واقعيت اطلاعات به وجود مي‌آورد. مثلاً آمارهاي منتشر شده سال 1335.

- عدم امكان دسترسي آسان و به موقع به اطلاعات و منابع جديد و كمبود اطلاعات مربوطه به توسعه فيزيكي و جهات توسعه آن و عدم همكاري سازمان‌هاي ذيربط از جمله محدوديت‌هاي مهم در تهيه اين پايان‌نامه مي‌‌باشد.

 

1-9- واژه‌هاي كليدي

الف) حريم شهر. خط كمربندي يا منطقه‌اي كه تحت نفوذ مستقيم شهر قرار دارد به عبارتي ديگر اراضي و املاك متصل به حد خارجي محدوده قانوني شهر كه حدود ‌آن تشريفات مقرر در قانون شهرداري‌ها تعيين مي‌شود و شهرداري‌ها موظف به اعمال نظارت در اين محدوده مي‌باشند. (شيعه، 1381، ص 167)

ب) توسعه فيزيكي. منظور از توسعه فيزيكي گسترش افقي و عمودي شهر و دگرگوني در بافت كالبدي ‌آن مي‌باشد. (شيعه، همان، ص 165)

ج) كاربري زمين. برنامه‌ريزي كاربري اراضي شهري، ساماندهي مكاني و فضايي فعاليت‌ها و عملكردهاي شهري براساس خواست‌ها و نيازهاي جامعه شهري است. (پورمحمدي، 1385، ص 3)

د) حوزه نفوذ. حوزه نفوذ محدوده‌اي اطراف شهر است كه بيشتر ارتباط عملكردي را با شهر اصلي داراست. يا ساكنين آبادي‌هاي واقع در آن براي برخورداري از خدمات شهري (مدرسه، درمانگاه، خريد و فروش و غيره) به طور روزمره ناچار به مراجعه به شهر اصلي مي‌باشد. (زياري، 1378، ص 70)

فصل دوم

2-1- تعريف و مفهوم شهر در ايران

شهر و شهرنشيني روند اجتماعي برجسته‌اي است كه بيشتر موجب دگرگوني در روابط متقابل انسان با محيط و با انسان‌هاي ديگر شده است. در حقيقت تغيير در واكنش‌هاي انسان‌ها نسبت به هم و نسبت به محيط، به تحول اجتماعي و دگرگوني فضايي امكان داده كه نمود عيني آن به صورت يك پديده نو كه اصطلاحاً شهر ناميده مي‌شود، نمايان گرديده است.

مفهوم شهر در دوره‌هاي مختلف تاريخي و مناطق مختلف يكسان نبود و مفهوم ‌آن در هر دوره و مناسب با هر سرزمين تفاوت‌هايي را نشان مي‌دهد. واژه‌هايي مانند: پوليس، هگمتانه، پاسارگاد، كهندژ، شارستان، شهر و شهرستان. در ايران شهر چه در دوره باستان و چه در دوره اسلامي پايگاه و جايگاه دستگاه اداري و نظام شاهنشاهي بوده است. شهر را در فارسي باستان خشت مي‌گفته‌اند كه به معني قلمرو پادشاه بوده است. در تعريف عام در واقع شهر سكونتگاهي بوده كه هم مركز اداري يكي از تقسيمات كشوري بوده و هم مسجد جامع داشته است. شهر به عنوان فضاي زنده و پويا در بستر فضا و محيط جغرافيايي تولد يافته و به كمال مي‌رسد، همچنين شهر پديده‌اي است تاريخي و جغرافيايي كه ساخته و پرداخته عواملي است كه گذشت زمان و حال بر آن اثر گذاشته است. ساده‌ترين تعريفي كه از شهر ارائه شده است، شهر را در محلي دائمي، حداقل ده هزار نفر جمعيت مي‌داند. در ايران از نظر مركز آمار نقاطي كه جمعيت آن بيش از ده هزار نفر باشد شهر محسوب مي‌شود. بسياري از محققان شهر را مترادف با نوعي جامعه تخصصي و غيركشاورزي مي‌دانند و فعاليت اقتصادي را مهمترين ضابطه در تميز شهر از روستا تشخيص داده‌اند. از ديد جامعه‌شناسان شهر محلي است با روحيات، افكار و آداب و رسوم، معتقدات و احساسات خاص. برخي ديگر از جامعه‌شناسان ملاك‌هاي اداري، حقوقي را مطرح مي‌كنند و از وجود تأسيساتي مانند: شهرداري، حكومت محلي و سازمان‌هاي مشابه را نام مي‌برند. (نظريان، 1378، ص 90)

 

ماركس دريو جغرافيدان معاصر فرانسوي، شهر را بدين‌گونه تعريف كرده است:

«منطقه بزرگي كه به منظور حيات اجتماعي انسان‌ها آمايش يافته‌اند و تعداد زيادي از جمعيت آن از راه فعاليت غيره كشاورزي زندگي مي‌كنند». (فريد، 1382، ص 6)

به نظر جغرافيدانان، شهر منظره‌اي مصنوعي از خيابان‌ها، ساختمان‌ها، دستگاه‌ها و فضاهايي است كه زندگي شهري را امكان‌پذير مي‌سازد. جغرافيدانان، شهر را به عنوان يك واحد مجزا به حساب نياورده و ارتباط متقابل آن را با منطقه و كشور مورد مطالعه قرار مي‌دهند. (شيعه، 1381، ص 6)

 

2-2- مفهوم فضا

فضا حجم مكاني و زماني مجموعه‌اي از تمام فعاليت‌هايي است كه انسان در راه غلبه بر محيط و تداوم زيستن خويش انجام مي‌دهد. به عبارت ديگر فضا محدود به ابعاد فيزيكي نشده، بلكه شامل آنچه در خود دارد اعم از فيزيكي، ايستا و پويا گرديده و داراي زمان است. اين جمعيت به صورت مختلف تخصص يافته ولي از نظر توليد انرژي و غذا معمولاً وابستگي شديدي به مجموعه‌هاي مشابه با طبيعت يا مجموعه‌هاي روستايي دارد. (اشكوري، 1376، ص 53)

فضا تبلور استقرار انسان‌ها و فعاليت‌ها در محيط واكنش متقابل آن‌هاست. فضاي سازمان يافته و تجهيز شده، نظام فضايي خاصي است كه مطلوب‌ترين روش بهره‌گيري از استعدادها و امكانات را ميسر مي‌سازد.

فضاي شهري

فضاي شهري آن بخش از فضاست كه به وسيله شهرها به اشتغال درآمده و يا لااقل به ضرورت عملكرد داخلي كانون‌هاي جمعيتي به كار گرفته شده است.اين فضا مشتمل بر سطوح ساخته شده شبكه راه‌هاي سراسري، قرارگاه‌ها و مؤسسات صنعتي و حمل و نقل، باغستان‌ها و اماكن تفريحي و محل‌هاي مخصوص گذران اوقات فراغت مي‌باشد. (شعباني، 1381، ص 46)

 

2-3- تعاريف توسعه

توسعه روندي است مستمر و پويا كه در آن وقفه وجود ندارد و توسعه هنگامي بهينه است كه بر مبناي آينده‌نگري، آمايش سرزمين و برنامه‌ريزي استوار باشد. توسعه با اهداف، افزايش تواناييها به منظور رفع نيازهاي مادي كه از طريق گسترش متوازن ساختارها و بهبود هماهنگ كاركرد نهادهاي اقتصادي، اجتماعي، بهره‌برداري بهينه از تمامي امكانات و قابليت‌ها، جامعه را در مسير رشد و تعالي قرار مي‌دهد. توسعه فرآيندي است در جهت تغيير زندگي اكثر مردم. توسعه اساساً يك عملكرد انساني است كه در آن همه مردم و جامعه بطور كامل بسيج مي‌شوند و كيفيت زندگي همه مردم در همه نواحي جغرافيايي دست مي‌يابند كه هر يك براي خود مفاهيمي دارد، اما اين رشد شهري با نقش فعال و عملكرد هر شهر در رابطه است. (شعباني، 1381، ص 47)

 

2-4- نظريه‌هاي رشد و شناخت بهتر

2-4-1- نظريه انقلاب شهري

انقلاب شهري بي‌شك يك دگرگوني فرهنگي و اجتماعي بود و لزوماً ارتباط چنداني با شيوه‌هاي بهره‌برداري از محيط نداشت بلكه زمينه اين تحول را يك رشته نهادهاي تازه با ابعاد بسيار گسترده و شبكه‌اي از روابط پيچيده اجتماعي تشكيل مي‌داد.

ساكنان شهر درگير كارهاي غير از توليد غذا بودند و تغذيه آن‌ها متكي به مازاد محصول غذائي كشاورزان بود. واژه «انقلاب شهري» را گوردون چايلد1 در رابطه با شهر و شهرنشيني به كار برده است. به اعتقاد وي پيدايش شهرها با دو انقلاب عظيم، يكي در ساخت اقتصادي و ديگري در سازمان‌هاي اجتماعي همراه بوده است. چايلد اين هر دو انقلاب را تا حدودي معلول ازدياد جمعيت مي‌داند. زيرا وسعت شهرهاي اوليه، تراكم واحدهاي مسكوني ازدياد جمعيت را آشكارا تأييد مي‌كند. اما چايلد اعتقاد دارد كه ازدياد جمعيت در آغاز محوطه‌هاي مسكوني بزرگي را ايجاد نكرد بلكه افزايش محوطه‌هاي مسكوني را منجر شد. (پاپلي يزدي و سناجردي، 1382، ص 67)

2-4-2- نظريه ساخت شهر به صورت دواير متحدالمركز

اين نظريه در سال 1925 توسط ارنست برگس1 در ارتباط با شهرهاي آمريكاي شمالي مطرح شد. براساس اين نظريه توسعه شهر به صورت شعاعي از مركز شروع و به يك سري دواير متحدالمركز منجر مي‌شود (همان، صص 72 و 73). به نظر برگس در ابتداي پيدايش شهر، همه فعاليت‌هاي تجاري و صنعتي، همچنين منطقه واحدهاي مسكوني در داخل دايره اول به وجود مي‌آيد. با گذشت زمان و توسعه تدريجي شهر، دايره ديگري دايره اولي را احاطه مي‌كند. زيرا مردم با افزايش فعاليت‌هاي بازرگاني، عمده‌فروشي، خرده‌فروشي و مراكز حمل و نقل و تفريحي ... به منطقه ديگري كه در داخل دايره دوم قرار دارد نقل مكان مي‌كنند. سپس با توسعه شهر و فعاليت‌هاي وابسته به آنجا براي ساكنان منطقه دوم تنگ شده و واحدهاي مسكوني خود را در منطقه سوم انتخاب مي‌كنند و به ترتيب واحدهاي مسكوني منطقه اول و دوم تخليه مي‌شود و در آن‌ها مؤسسات و سازمان‌هاي صنعتي، بازرگاني و انبارهاي بزرگ كالا ايجاد مي‌گردد.

در نتيجه قسمت‌هاي مركزي شهر زيبايي و عظمت سابق خود را از دست مي‌دهد و به محله‌هاي پژمرده با ظاهري اندوهبار و مخروبه مانند تبديل مي‌شود. واحدهاي مسكوني اين قسمت به سرعت به اشغال طبقات فقير و كم درآمد جامعه بشري در مي‌آيد. در منطقه سوم واحدهاي مسكوني كارگران به وجود مي‌آيد كه غالباً دو طبقه مي‌باشد. پيرامون منطقه سوم منطقه چهارمي تشكيل مي‌شود كه واحدهاي مسكوني طبقه پردرآمد شهري در آن قرار دارد و در نهايت در بيرون از اين منطقه، دايره محل سكونت افرادي پست كه براي كارهاي روزانه و اشتغال به شهر عظيمت مي‌كنند. (شكوئي، 1380، ص 196)

براساس اين نظريه، برگس ساخت شهر شيكاگو را به پنج طبقه يا دايره متداخل به شرح زير تشخيص داد و آن را براي ديگر شهرهاي جهان تعمیم داد.

1- منطقه اول (CBD)يا بخش مركزي شهر كه مركز تمركز امور اداري، بازرگاني شهر است.

2- منطقه دوم، منطقه انتقالي يا گذرگاهي است كه از واحدهاي مسكوني، صنايع سبك و منطقه آ‌لونك‌نشين تشكيل شده است.

3- منطقه سوم، سكونتگاه كارگران صنايع است كه به دليل نزديكي به محل كارشان تمايل به زندگي در اين منطقه را دارند.

4- منطقه چهارم، محل سكونت طبقه ممتاز و مرفه شهري است.

5- منطقه پنجم، پيرامون شهر را مي‌پوشاند كه حومه‌ها و شهرك‌هاي اقماري را دربر مي‌گيرد.

 

 

 

 

 

شكل شماره 2-1- الگوي اكولوژي شهري از ارنست برگس

منبع: فريد، 1382، ص 138

 

 

2-4-3- نظريه توسعه شعاعي (ساخت قطاعي)

اين نظريه توسعه همرهويت1 دنباله نظريه برگس مي‌باشد. در اين نظريه رشد شهر براساس منطقه‌بندي و برحسب بخش فعاليت‌ها و سكونتگاه‌ها مشخص مي‌شود. به نظر هويت شهر، از مركز اداري و بازرگاني در طول محورهاي ارتباطي توسعه مي‌يابد و مناطق سكونتگاهي در جوار بزرگراه‌هاي شهري، رودخانه‌ها، درياچه‌ها، جاده‌ها گسترش مي‌يابد و شهر در طول اين مسيرهاي ارتباطي به صورت قطاعي رشد مي‌كند. (فريد، 1382، ص 414)

اين نظريه روي الگوهاي فضايي و تغيير در مكانيابي مسكوني تمركز دارد (پاپلي يزدي و سناجردي، 1382، ص 75). به نظر اسكارگيل2 و كارتر3 اين نظريه نه تنها جهات توسعه بلكه فاصله را هم درنظر مي‌گيرد و به اهميت حمل و نقل در عملكرد شهر توجه بيشتري داشته است. به عقيده نورسمن4 اين نظريه توجه كمتري به عوامل توسعه و رشد شهري داشته است. (همان، صص 77 و 76)

اصول تشكيل دهنده نظريه ساخت قطاعي شهر به اين شرح است:

1- توسعه منطقه واحدهاي مسكوني از كانون اصلي آن در طول خطوط ترافيگ آغاز مي‌شود.

2- منطقه واحدهاي مسكوني گران‌قيمت به طرف زمين‌هايي كه دورتر از خطر سيلاب هستند قرار دارند و يا در طول مسير رودخانه‌ها و درياچه‌ها توسعه مي‌يابند.

3- منطقه صنعتي شهر در اطراف بخش مركزي شهرها تشكيل نمي‌شود. بلكه در طول خطوط آهن، شبكه آب‌ها، تأسيس مي‌گردند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شكل شماره 2-2- الگوي ساخت شعاعي شهر از هومر هويت

منبع: فريد، 1382، ص 145

2-4-4- نظريه شهرهاي نامتمركز

اين نظريه توسط كوين لينچ1 مطرح شد و ايشان در رابطه با سيما و شكل‌پذيري شهرها دست به تحقيقات زيادي زده است و در نظريات خود سعي در تحليل منطقي رشد و توسعه شهرها داشته است. همچنين در فرايند فرمولبندي امكانات و جهات رشد، شهرها را به توصيف كشيده و نقش و اهميت برنامه‌ريزي شهرها را در شكل‌يابي و هدايت توسعه شهرها نمايانده است. در سيستم شهري لينچ پراكنش جمعيت در فضاي شهري كاملاً همسان نيست و حداكثر تراكم در نقاط و يا در مسير راه‌ها خواهد بود. دومين بافت شهرهاي نامتمركز را فضاها و كمربندهاي آزاد تشكيل مي‌دهد كه در برابر شبكه حمل و نقل شهري قرار گرفته است.

در اين سيستم مراكز رقيب در محدوده جغرافيايي شهر به طور هماهنگ به رشد خود ادامه مي‌دهد. (پاپلي يزدي و سناجردي، همان، صص 98 – 96)

بطور خلاصه نظريه لينچ بر پراكندگي موزون و هماهنگ جمعيت در محدوده جغرافيايي شهر و در ناحيه تأكيد مي‌كند و با غلظت تمركز جمعيت در شهرها مخالف مي‌باشد. (فريد، 1382، ص 425)

2-4-5- نظريه مكان مركزي

اين نظريه از ابداعات والتر كريستالر است كه براي اولين بار در كتاب او با عنوان مكان‌هاي مركزي در جنوب آلمان در 1932 طرح شده است. نقطه يا مكان مركزي به مكاني گفته مي‌شود كه كالا و خدمات را در اختيار نواحي فراتر از حول و حوش خود قرار مي‌دهد و از اين نظر براي مناطق متعددي مركزيت دارد و منبع مايحتاج ‌آن‌ها به حساب مي‌آيند. در واقع اين نظريه در جهت پاسخگويي به علت توزيع فضايي شهرها و اندازه و سلسله مراتب بين آن‌ها طرح‌ريزي شده است و مركزيت يك مكان با افزايش و كاهش سرويس‌دهي آن مكان، افزايش و كاهش مي‌يابد. وي براي طرح فرضيه‌هايش و تعميم دادن قواعد فضايي، فرض‌هايي را به شرح ذيل مورد توجه قرار مي‌دهد:

- جمعيت به گونه‌اي همسان در سطح دشت توزيع شده است.

- يك دشت همگن با مرزهاي نامحدود وجود دارد، در حالي كه تسهيلات حمل و نقل به گونه‌اي برابر در تمام جهات موجود است.

- مكان‌هاي مركزي مستقر در دشت، كالاها و خدمات و كاركردهاي اداري را به نواحي تحت نفوذشان عرضه مي‌نمايند.

- مصرف‌كنندگان همواره سعي دارند فاصله سفر خود را براي دسترسي به مكان‌هاي مركزي به حداقل برسانند.

- عرضه‌كنندگان كاركردها به منزله‌ي يك انسان اقتصادي عمل مي‌نمايند.

- مراكز داراي نظم بالاتر، كاركردهاي ويژه‌اي را عرضه مي‌نمايند كه در سطوح كوچكتر وجود ندارد، ضمن اين كه در آ‌ن‌ها تمام كاركردهاي عرضه شده در سطوح كوچكتر وجود دارد.

تمام مصرف‌كنندگان، درآمد و سليقه و تقاضاي يكساني را براي كالاها و خدمات دارند. بنابراين با توجه به همگن بودن دشت و توزيع يكسان امكانات مراكزي يافت مي‌شوند كه به عرضه‌ي خدمات مي‌پرد ازند. در مراحل اوليه تعداد اين مراكز كم بوده كه در طول زمان تعداد آن‌ها زيادتر مي‌شود تا اين كه شبكه‌اي از نقاط شكل مي‌گيرند و هر يك تمايل دارند جريان حمل و نقل، كالا و خدمات را در جهات معين (كه قلمرو بازار آ‌نهاست) نگه دارند. اما مسلماً در اين ميان نقاطي ظاهر مي‌شوند كه وزن و اهميت بيشتري نسبت به نقاط ديگر پيدا نموده و در مقايسه با نقاط كوچكتر مناطق نفوذ وسيع‌تري را به خود اختصاص مي‌دهند كه در طول زمان يك مسير تطور از مكان‌هاي مركزي به اندازه و حوزه‌ي نفوذ متفاوت در فضا به وجود مي‌آيد. (پاپلي يزدي، 1382، ص 187)

در نهايت اندازه‌ بازار و تعداد مراكز به حدي مي‌رسد كه در آن حداقل مسافت براي مصرف كننده جهت دسترسي به خدمات (دامنه) و تقاضاي كافي براي كالاهاي عرضه شده (آستانه) وجود دارد. و از نظر قوانين رياضي، آشيان گرفتن مراكز و قلمرو بازاري آن‌ها به حالت معقول و مطلوب (كه به شكل شش ضلعي است) در سطوحي متفاوت مبتني بر سلسله مراتب نزديك مي‌شود.

در چنين نظم فضايي منظور از پارامتر K آن است كه هر مكان مركزي علاوه بر جمعيت خود قادر به تأمين كاركرد و خدمات چند مركز رده پايين هم هست. بدين‌ترتيب در نظام 3 =k مكان مركزي علاوه بر جمعيت خود قادر به سرويس‌دهي به دو مركز سلسله مراتب پايين‌تر از خود نيز هست. تومان و كوربين رابطه زير را تعيين تعداد مراكز تحت پوشش توصيه مي‌كنند:

D= تعداد مراكز تحت پوشش

K= نوع شبكه

X= سلسله مراتب سكونتگاهي

بدين‌ترتيب در نظام سلسله مراتب گونه‌ي 3 =k تعداد مراكز تحت پوشش 27 مركز خواهد بود. وقتي سلسله مراتب شهري بر مبناي 7=K تنظيم شود، طبق نظريه «مكان مركزي» تعداد مراكز تابع و وابسته آن كه در سطح چهارم سلسله مراتب شهري مي‌تواند باشد برابر با خواهد بود.

 

1. Gordon Chayld

1. Ernest W. Burgess

1. Home Hoyt (1939)

2. Scar Gi

3. Carter

4. northman

1. Kevin Lynch