فهرست مطالب
عنوان |
صفحه |
فصل اول: كليات تحقيق |
|
1-1- بيان مسئله ............... ... |
2 |
1-2- اهداف و انگيزه تحقيق ...... .... |
4 |
1-3- سؤالات و فرضيات تحقيق ...... .. |
4 |
1-4- پيشينه تحقيق ... ........ |
5 |
1-5- روش و مراحل تحقيق ...... .. |
6 |
1-6- روش جمع آوري اطلاعات .. |
7 |
1-7- تنگناها و محدوديت هاي تحقيق .... ... |
7 |
فصل دوم: مطالعات نظري |
|
مقدمه |
9 |
2-1- تعريف و مفهوم شهر در ايران .. ....... |
10 |
2-2- مفهوم فضا ............................................................................................................................ |
11 |
2-3- مفهوم توسعه ........................................................................................................................ |
12 |
2-4- نظريه رشد و شناخت بهتر ................................................................................................... |
12 |
2-4-1- نظريه انقلاب شهري ........................................................................................................ |
12 |
2-4-2- نظريه ساخت شهر به صورت دواير متمركز .................................................................... |
13 |
2-4-3- نظريه توسعه شعاعي (ساخت قطاعي) ............................................................................ |
14 |
2-4-4- نظريه شهرهاي نامتمركز .................................................................................................. |
15 |
2-4-5- نظريه مكان مركزي .......................................................................................................... |
16 |
2-5- مطالعه توسعه فيزيكي شهرهاي جهاني ................................................................................ |
19 |
2-5-1- مفهوم مادر شهرها ........................................................................................................... |
19 |
2-5-2- توسعه فيزيكي ناموزون مادر شهرها................................................................................ |
19 |
2-5-3- علل توسعه ناموزون ماد شهرها ....................................................................................... |
20 |
2-5-4- نتايج توسعه ناموزون مادر شهرها .................................................................................... |
20 |
2-6- عوامل مؤثر در توسعه فيزيكي شهرها .................................................................................. |
21 |
2-6-1- عوامل محيطي و طبيعي ................................................................................................... |
21 |
2-6-2- عوامل فرهنگي و اجتماعي .............................................................................................. |
22 |
2-6-3- عوامل اقتصادي و سياسي ................................................................................................ |
23 |
2-7- برنامه ريزي توسعه شهري ................................................................................................... |
24 |
2-7-1- برنامه ريزي آمايش سرزمين ............................................................................................ |
24 |
2-7-2- طرح هاي كالبدي منطقه اي ............................................................................................ |
26 |
2-7-3- طرح هاي جامع ناحيه اي ................................................................................................ |
27 |
2-7-4- طرح هاي جامع شهري ................................................................................................... |
29 |
2-7-5- طرح هاي تفصيلي ........................................................................................................... |
30 |
2-7-6- طرح هاي هادي شهر ....................................................................................................... |
30 |
2-8- حوزه نفوذ ............................................................................................................................ |
31 |
فصل سوم: ويژگيهاي جغرافيايي- اجتماعي و اقتصادي شهر سرابله |
|
مقدمه |
35 |
3-1- خصوصيات جغرافيايي و طبيعي شهر .................................................................................. |
36 |
3-1-1- موقعيت جغرافيايي شهر و اطراف آن .............................................................................. |
36 |
3-1-2- توپوگرافي و شيب در محدوده و پيرامون آن ................................................................... |
36 |
3-1-3- مسائل كلي زمين شناسي ................................................................................................. |
38 |
3-1-3-1- وضعيت زمين شناسي ................................................................................................. |
38 |
3-1-3-2- تكتونيك و لرزه خيزي ................................................................................................ |
39 |
3-1-3- خاك و قابليت اراضي ..................................................................................................... |
40 |
3-1-4- منابع آب و نحوه تأمين آن .............................................................................................. |
40 |
3-1-5- پوشش گياهي .................................................................................................................. |
41 |
3-1-6- بررسي شناخت ويژگيهاي اقليمي منطقه .......................................................................... |
43 |
3-1-6-1- جريان هاي آب هوايي مؤثر بر شهر سرابله ................................................................ |
43 |
3-1-6-2- دما ............................................................................................................................... |
43 |
3-1-6-3- رطوبت نسبي .............................................................................................................. |
43 |
3-1-6-4- باد ............................................................................................................................... |
44 |
3-1-6-5- بارندگي ....................................................................................................................... |
45 |
3-2- بررسي ويژگيهاي جغرافيايي انساني، اجتماعي و اقتصادي .................................................. |
46 |
3-2-1- بررسي جهت شهر و تحولات آن .................................................................................... |
46 |
3-2-2- جمعيت و پراكندگي آن ................................................................................................... |
46 |
3-2-3- ساختار سني و جنسي جمعيت ........................................................................................ |
47 |
3-2-4- حركات جمعيت .............................................................................................................. |
49 |
3-2-5- مهاجرت .......................................................................................................................... |
49 |
3-2-6- رشد جمعيت و پيش بيني آن .......................................................................................... |
50 |
3-2-7- سواد ................................................................................................................................ |
51 |
3-2-8- ميزان فعاليت (اشتغال) ..................................................................................................... |
52 |
3-2-9- اشتغال در بخش هاي اقتصادي ....................................................................................... |
52 |
3-2-10- مطالعات كالبدي شهر سرابله ........................................................................................ |
52 |
3-2-10-1- احداث سرابله و وجه تسميه آن ............................................................................... |
52 |
3-2-10-2- عوامل پيدايش .......................................................................................................... |
55 |
فصل چهارم: روند توسعه فيزيكي شهر سرابله و طرح هاي توسعه شهري آن |
|
مقدمه |
57 |
4-1- سيماي شهر سرابله ............................................................................................................... |
58 |
4-1-1- سيماي بيروني شهر سرابله................................................................................................ |
58 |
4-1-2- سيماي دروني شهر سرابله................................................................................................ |
59 |
4-2- بافت و سازمان شهر سرابله .................................................................................................. |
59 |
4-3- محلات مختلف شهر و چگونگي آن در توسعه كالبدي شهر................................................ |
64 |
4-4- خصوصيات اقتصادي در بخش هاي مختلف اقتصادي......................................................... |
66 |
4-5- تراكم كلي جمعيت در سطح شهر و تغييرات آن در مناطق اقتصادي..................................... |
67 |
4-6- تعيين سطح، سهم و سرانه كاربريهاي مختلف ...................................................................... |
69 |
4-7- وضع كمي و كيفي كاركردهاي مختلف شهر......................................................................... |
70 |
4-8- بررسي روند توسعه فيزيكي شهر سرابله............................................................................... |
77 |
4-8-1- هسته اوليه شهر و نحوه گسترش و توسعه آن قبل از انقلاب .......................................... |
77 |
4-8-2- توسعه فيزيكي شهر سرابله بعد از انقلاب ....................................................................... |
78 |
4-9- طرح هاي توسعه شهر سرابله ............................................................................................... |
80 |
4-9-1- طرح هاي هادي شهر سرابله ........................................................................................... |
80 |
4-9-2- طرح جامع شهر سرابله .................................................................................................... |
81 |
4-10- حوزه نفوذ شهر سرابله ....................................................................................................... |
86 |
فصل پنجم: پاسخ سؤالات تحقيق و راه حل و پيشنهادات |
|
مقدمه |
93 |
5-1- آزمون فرضیه ها ....................................................................................................... |
93 |
5-2- نتيجه گيري .......................................................................................................................... |
95 |
5-3- ارائه راه حل راهكارها و پيشنهادات ..................................................................................... |
96 |
5-4- منابع ..................................................................................................................................... |
131 |
فهرست نقشه ها
عنوان |
صفحه |
3-1- نقشه تقسيمات كشوري .................................................................................. |
100 |
3-2- نقشه طبقات ارتفاعي در محدوده محاسباتي و قانوني.................................. |
101 |
3-3- نقشه زمين شناسي شهر سرابله.................................................................... |
102 |
3-4- نقشه پهنه بندي خط نسبي زمين لرزه شعاع 200 كيلومتري.......................... |
103 |
3-5- نقشه قابليت اراضي شهر............................................................................ |
104 |
4-1- نقشه محله بندي............................................................................................. |
105 |
4-2- نقشه تراكم جمعيتي خالص........................................................................... |
106 |
4-3- نقشه تراكم جمعيتي ناخالص....................................................................... |
107 |
4-4- نقشه كاربري اراضي موجود........................................................................ |
108 |
4-5- نقشه مراحل توسعه شهر سرابله...................................................................... |
109 |
4-6- نقشه محورها و كانونهاي فعاليتي در شهر................................................... |
110 |
4-7- نقشه حوزه نفوذ اداري و سياسي شهرستان................................................. |
111 |
4-8- نقشه روستاهاي حوزه نفوذ مستقيم شهر.................................................... |
112 |
فهرست جداول
عنوان |
صفحه |
3-1- ميانگين بارش ماهانه و سالانه و نسبت بارش ماهانه و فصلي و ميانگين روزهاي بارش در شهر سرابله..................................................................................................................................... |
113 |
3-2- جدول روند تغييرات ميانگين هاي ماهانه دما و حداكثر و حداقل مطلق محاسبه شده در شهر سرابله...................................................................................................................................... |
114 |
3-3- جدول متولدين ثبت شده بر حسب جنس در نقاط شهري و روستائي شهرستان شيروانچرداول.................................................................................................................................. |
115 |
3-4- جدول ساختار سني و جنسي جمعيت شهر سرابله در سال 1385........................................ |
116 |
3-5- تحولات شاخصها و ميزانهاي تغييرات جمعيت شهر سرابله................................................. |
117 |
3-6- جدول فوت شدگان ثبت شده بر حسب سن و جنس در شهرستان شيروانچرداول.............. |
118 |
3-7- جدول شاخصها و ميزانهاي اقتصادي شهر سرابله................................................................. |
119 |
3-8- جدول رشد جمعيت و پيش بيني آن..................................................................................... |
120 |
3-9- جدول توزيع شاغلان در شهر سرابله.................................................................................... |
120 |
3-10- جدول كارگاههاي شهر سرابله بر حسب كاركنان و نوع فعاليت......................................... |
121 |
4-1- جدول وضعت محلات مختلف در ارتباط با كاربري هاي سطح محله اي............................ |
122 |
4-2- جدول وضعيت محلات مختلف شهر سرابله در ارتباط كاربري آموزشي سطح محله اي..... |
123 |
4-3- جدول شعاع عملكرد در سطوح مورد نياز كاربري هاي خدماتي محله اي........................... |
124 |
4-4- جدول وضعيت كاربري هاي مختلف در وضع موجود (1385) با پيشنهادات طرح هادي مصوب............................................................................................................................................ |
125 |
4-5- جدول كاربري اراضي شهر سرابله در وضع موجود (1385)................................................ |
126 |
فهرست نمودارها
عنوان |
صفحه |
3-1- نمودار روند تغييرات ماهانه رطوبت نسبي شهر سرابله................................... |
127 |
3-2- نمودار روند تغييرات بارش ماهانه در شهر سرابله........................................... |
128 |
3-3- نمودار توزيع فصلي بارش در شهر سرابله...................................................... |
129 |
3-4- تحولات رشد جمعيت سرابله.......................................................................... |
129 |
3-5- نمودار هرم سني جمعيت شهر سرابله در سال 1385...................................... |
130 |
چكيده پايان نامه
شهر سرابله مركز شهرستان شيروان چرد اول در استان ايلام با وسعت 173 هكتار و در ارتفاع 1020 متري از سطح دريا در حوزه آبريز چرداول واقع شده است . جمعيت اين شهر بر اساس آخرين سرشماري بالغ بر 810/11 نفر مي باشد . در اين پايان نامه به بررسي روند توسعه فيزيكي شهر سرابله از سال تاسيس شهرداري و تبديل شدن به شهر به سال 1345 تا كنون پرداخته ام و بدين منظور با استفاده از روش هاي توصيفي – تحليلي به بررسي اين روند پرداخته شده است . شهر سرابله از بدو تاسيس شهرداري و گذر بيش از چهار دهه از عمر آن توسعه و گسترش فيزيكي مناسب و موزون از هسته اوليه آن نداشته اين روند به كندي صورت گرفته كه در بررسي آن ناهماهنگ بودن و رشد پراكنده و نا متناجس آن مشخص ، كه خود منجر به ايجاد مشكلات عديده اي در راستاي خدمات رساني ، زيست محيطي ، نا موفق بودن برنامه خاص شهري گرديده است . شهر سرابله در صورت مديريت صحيح و اجراي برنامه هاي لازم مي تواند ضمن ارتقاء نقش عملكرد به عنوان مركز شهرستان به توسعه موزون دست يافته و به يكي از شهرهاي مهم با توجه به موقعيت آن در داخل استان تبديل گردد .
1-1- بيان مسئله
هيچ كانون جمعيتي بطور مستقل وجود ندارد و تمام تغييرات داخلي جوامع انساني از تعلق به مجموعههايي كه به اصطلاح، فضاي جغرافيايي، سيستم يا شبكه به آنها اطلاق ميشود ناشي
ميشوند. (كلود، 1372، 15)
شهر واحدي است كه به لحاظ نقش و سيماي ظاهري در فضاي جغرافيايي داراي هويت بوده و محل وقوع آنها در فضا كاملاً مشهود است. از اين رو به عنوان يك ساخت اكولوژيكي محسوب ميشود كه حركت و هدايت آن توسط يك نظام اداره ميگردد. در اين ميان وظيفه جغرافيدان بررسي و تحليل ساختار اكولوژيكي شهر به شكل مجموعهاي از اجزاء و عناصري است كه در نظام شبكه در كنار يكديگر و بصورت سازمانبندي اشكال و جمعيتها با هم روابط متقابل دارند، پس مجموعه شهري در جريان تكامل و توسعه تاريخي خود با توجه به بستر مكاني، زماني، بعنوان اكوسيستمي نمود پيدا ميكند كه در آن روابط خود را به وضوح نشان ميدهند.
(تولايي، شماره 33، 102)
تراكم بيش از اندازه جمعيت، تمركز فعاليتهاي و فراواني ساخت و سازها، رشد و گسترش فيزيكي كانونهاي شهري و تخريب اكوسيستمهاي طبيعي را در پي داشته است. هر چند توسعه شهري در كشورهاي صنعتي در قرون گذشته به آرامي صورت گرفته است اما در كشورهاي در حال توسعه بعد از جنگ جهاني دوم صورت گرفته است و شهرهاي جهان سوم با شتاب و سرعت بيشتري از شهرهاي ممالك صنعتي توسعه مييابند. (شكويي، 1373، 176)
با نگاهي به روند توسعه فيزيكي شهرها بويژه در نيمه ابتداي قرن حاضر معلوم ميگردد كه اين عنصر محدود (زمينهاي قابل سكونت) تحت تأثير عوامل چون ازدياد جمعيت (رشد طبيعي و مهاجرت از روستا به شهر) ادغام روستاها در بافت فيزيكي شهرها، گستردگي و پرشمار شدن واحدهاي توليدي و خدماتي و مسكوني، تغيير الگوي مصرف زمين، افزايش حرص و طمع انسانها، زمين خواري و سوء مديريت و مانند آن با آهنگي سرسام آور كاهش مييابد.
به دنبال رشد فيزيكي شتابان مجتمعهاي زيستي، بخش وسيعي از مرغوبترين،
مناسبترين و بالطبع با ارزشترين اراضي بلافاصل شهرها- كه از دير باز شرايط زيست محيطي لازم و كافي براي تجمع انسانها در آنها وجود داشته در معرض نابودي قرار ميگيرد.
(محمد زاده، 1376، 222)
براي تحليل هر چه بهتر شهر بعنوان يك واحد اكولوژيك ميتوان آن را در چهارچوب يك سيستم داده- ستانده بررسي كرده بدين صورت كه شهر براي پاسخگويي به نيازهاي متنوع شهروندان خود ناگزير به استفاده از دادههايي در حجم زياد بوده مهمترين آن انرژي، غذا و آب ميباشد.
نتيجه استفاده از اين داده ها، با توجه به جمعيت فزاينده شهر نشين، ايجاد و ستاندههايي در قالب اثرات زيست محيطي از نوع تغييرات آب و هوايي، آلودگي آب- تغيير در سيستم هيدرولوژي آلودگي صوتي و آلودگي هوا ميباشد. (فصلنامه مجموعه آبادي، 1374، ش1)
روند شهر نشيني در سطح ملي يا كشوري در دهههاي اخير توسعه و ظهور كلانشهرها توأم با مشكلات و تنگناهايي است كه چنين روندي در پي داشته و دارد، همين اهميت يافتن مراكز شهري براي سازمان دادن به رشد جمعيت و توسعه اقتصادي، لزوم نگرش مجدد بر ساختار كهن شهري توسعه را در اوايل قرن حاضر مينمايد.
در واقع توسعه شهري فرآيندي است پويا و مداوم كه طي آن محدودههاي فيزيكي و كالبدي شهر در جهات افقي و عمودي از حيث كمي و كيفي افزايش مييابند و اگر اين روند سريع و بي برنامه باشد و در آن فاكتورهاي مناسبي از نظر توسعه متناسب در نظر گرفته نشود در نتيجه
سيستمهاي شهري را با مشكلات عديدهاي روبرو خواهد ساخت. در ايران بعلت عدم پيشرفت برنامههاي توسعه و فاصله ميان اهداف توسعه و بستر آن مشكلات زيست محيطي بوجود آمده است.
توسعه فيزيكي شهر سرابله با توجه به موقعيت آن كه در منطقهاي كوهستاني واقع شده است كه در چند دهه صورت گرفته است. ناموزون بودن و نامتناسب بودن اين توسعه فيزيكي منتج از عواملي مانند مهاجرت روستائيان حوزه نفوذ و مركزيت اداري سياسي شهرستان شيروانچرداول و نبود برنامه خاص مدون شهري است.
1-2- اهداف و انگيزه تحقيق
رشد سريع جمعيت و به دنبال آن توسعه و گسترش فيزيكي شهرها مسئله تنظيم و هدايت حجم عظيم توسعه را در زمان حال و براي دهههاي آتي مطرح ساخته است و نياز به ايجاد شرايط اجتماعي، اقتصادي و زيست محيطي مناسب براي نسلهاي آينده را بعنوان مسئلهاي ملي درآورده است. شهرنشيني گرايش و روند رو به رشدي است و آنچه كه در اين روند اهميت دارد هدايت صحيحي جريان و حل مسائل ناشي از آن است مشكلات ناشي از گسترش و توسعه فيزيكي شهرها بايد بررسي و راه حلهاي مناسب براي آن پيش بيني كرد.
هدف از اين مطالعه و تحقيق دست يافت به مجموعه از انديشهها و خواسته هاي ذيل است:
1- شناخت رشد نامتناسب و ناموزون فيزيكي شهر سرابله و ارائه راه حلهايي براي توسعه آتي شهر كه كمترين مشكلات شهري داشته باشد.
2- براي رسيدن به توسعه پايدار شهري مطالعات مقدماتي لازم انجام پذيرد.
3- ارائه راه حلها و پيشنهاداتي در راستاي رفع مشكلات شهري و رشد و توسعه موزون.
1-3- سئوالات و فرضيات تحقيق
فرضيه عبارت از حدس و گمان زيركانه و علمي مبتني بر نظريههاي بطوريكه بتوان موضوع مورد مطالعه را از لحاظ پيشامدهاي تجربي پيشبيني كرد.(بهفروز - ف، 1376، 19) به
عبارت ديگر فرضيه عبارت است از يك ايده غير طبيعي و آزمايش يا حدس زيركانه و عملي كه براي نتيجه تحقيق ميزنيم و پيشنهادي است كه در محك آزمايش علمي سنجيده ميشود.
(نبوي، 1372، 77)
از اينرو با توجه به مطالب فوق سئوالات و فرضيات پژوهش به شرح زير ارائه گرديده است:
1- توسعه ناموزون شهر سرابله منتج از چه عامل يا عواملي است؟
2- عامل موثر در توسعه فيزيكي شهر سرابله چه مي باشد؟
فرضیه1- به نظر ميرسد مهاجرت روستائيان حوزه اين شهر به علت نبود امكانات و خدمات در روستاها، و برنامهريزي ضعيف شهري باعث توسعه ناموزون شهر سرابله گرديده است.
فرضیه2- به نظر ميرسد مركزيت اداري و سياسي بودن شهر سرابله بعنوان مرکز شهرستان شیروان چرداول عامل مهم در توسعه فيزيكي ميباشد.
1-4- پيشينه تحقيق
اگر نگاهي مختصر به تاريخ موضوع مربوطه بيفكنيم، متوجه ميشويم كه چگونه اين موضوع مدنظر محققان قرار گرفته و تا چه اندازهاي در مطالعات شهري به آن توجه شده است. توسعه فيزيكي و گسترش بيرويه شهرها موضوعي است كه در سالهاي اخير نظر دانش پژوهان علاقمند به مسايل شهري را به خود جلب كرده است. چرا كه در گذشته روند رشد شهرها به گونهاي بوده است كه اين رشد و توسعه، مسائل و مشكلات خاص امروزه را براي شهرنشينان به ارمغان نمي آورد. در حالي كه بعد از تحولات جديد شهرنشيني، رشد بيرويه شهرها مشكلاتي را بوجود آورده است از جمله نابودي اراضي حاصلخيز و كشاورزي اطراف شهرها با شكل گيري بدون ضابطه و بيبرنامه شهرها، افزايش سرسام آور قيمت زمين و رانت خواري توسط يك گروهاي خاص و آلودگي زيست محيطي و تخريب اكوسيستمهاي طبيعي و...
به هر حال كمتر شهري است كه با اين مسأله درگير نباشد اما در مورد چاره انديشي لازم براي مسائل فوق به طور خاص و ويژه مطالعات صورت گرفته است از جمله اين مطالعات در مورد تهران و بيشتر شهرهاي ايران صورت پذيرفته است در مورد شهر تهران مطالعات زيادي انجام پذيرفته چه در سطح دانشگاهها و غيره ديگر شهرهاي ايران هم تا حدودي مطالعات و تحقيقات انجام گرفته است.
بر اساس اطلاعات موجود و بررسيهاي صورت گرفته تاكنون مطالعات سيستماتيك و مدون در منطقه مورد مطالعه صورت نگرفته اما پژوهشهاي در قالب موضوعات مختلف مانند هيدرولوژي خاك شناسي و توريسم كه معمولاً فراتر از محدوده مورد مطالعه را شامل ميشود انجام شده كه
ميتوان از آن در اين پژوهش به عنوان مطالعات پايه استفاده كرد.
عمده مطالعاتي در موضوع فوق در سطح كشور و شهرهاي مختلفي صورت گرفته است كه به شرح زير ميباشد:
1- شوهاني، محمد، بررسي روند توسعه فيزيكي شهر ايلام و تأثيرات زيست محيطي آن، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، 1379.
2- قرباني كوتنائي، آرش، بررسي روند توسعه فيزيكي شهر سقز تعيين عوامل و توسعه، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي و احد تهران مركز، تابستان 1385.
3- حسن نژاد عمراني، مهدي، بررسي روند توسعه فيزيكي شهر آمل، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركز، تابستان 1385.
4- طرح هادی شهر سرابله، 1375.
4- طرح توسعه و عمران (جامع9 شهر سرابله، 1385.
1-5- روش و مراحل تحقيق
كليه وسايل مراحل جمع آوري سيستماتيك اطلاعات و نحوه تجزيه و تحليل منطقي آنها، براي رسيدن به يك هدف معين را روش تحقيق علمي ميگويند.
روش بررسی تحقیق توصیفی- تحلیلی است. نوع تحقیق کاربردی- توسعهای است و محدوده مورد مطالعه شهر سرابله می باشد. برای انجام این تحقیق چند مرحله اساسی مورد توجه قرار گرفته است؛ مرحله نخست از طریق مطالعه کتابخانهای نسبت به جمعآوری اطلاعات مورد نیاز تحقیق اقدام شده، در این رابطه اطلاعات آماری مورد نیاز از آمار نامه، و سالنامههای آماری مرکز آمار ایران و استان جمعآوری شده است. در مرحله دوم از روشهای مناسب تحقیق جغرافیایی نظیر مطالعات میدانی و از روش مشاهدهای و مصاحبهای و از نوع استقراء میباشد. قابل ذکر است که مشاهده مستقیم به عنوان یک منبع عمده اطلاعات در تاریخ جغرافیا ریشه ای عمیق دارد و کار میدانی بر روی زمین علاوه بر مشاهدات مکرر و مصاحبه شامل تهیه نقشه از مناطق مختلف شهر بوده است. البته شناخت محقق نسبت به شهر سرابله تأثیر زیادی در روند تحقیق داشته است برای تکمیل این شناخت و برای مشخص کردن نسبت شهر سرابله از افراد مصاحبه به عمل آمده و برای نشان دادن شرایط فیزیکی شهر اقدام به بازدید و مطالعات میدانی از مناطق مختلف شهر شده است.
1-6- روش جمع آوري اطلاعات
اطلاعات و دادههاي مورد نياز اين تحقيق بر اساس مطالعات کتابخانهای و عملیات میدانی جمعآوري شده و تنظيم و طبقه بندي شدهاند.
1-7- تنگناها و محدوديتهاي تحقيق
هر پژوهشي در مراحل كار خود معمولاً با مشكلات و محدوديتهايي مواجه است جهت دستيابي به اطلاعات و دادهها با موانعهاي روبرو ميگردد كه متأسفانه به علت عدم همراهي و همكاري برخي از دستگاههاي برخوردار از اطلاعات با مشكلاتي جهت پيشبرد و تحقق و بدست آوردن حقايق و ارائه راه حلهايي و راهبردهاي علمي مواجه ميشويم كه اين تحقيق از اين مشكلات مستثني نيست نبود اطلاعات مبنايي و اسنادي كافي و در اختيار نگذاشتن اطلاعات در رابطه با موضوع تحقيق و عدم حس مسئوليت پذيري برخي از افراد مسئول منجر به مخاطرات و مشكلات عظيمي ميگردد كه بنده در اين تحقيق با مشكلات فوق مواجه بودهام.
مقدمه
افزايش روز افزون جمعيت شهرها كه از يك سو معلول مهاجرت روستائيان و نيروي انساني آزاد شده بخش كشاورزي در روستاها و روي آوردن آنها به شهرها و از سوي ديگر معلول رشد طبيعي جمعيت ساكن در شهرها ميباشد. مسئله تازهاي را به وجود ميآورد كه آن گسترش شهر در تمام اطراف (اعم از متصل يا با فاصله كم از محدودهي فعلي شهر) و مخصوصاً در جهاتي است كه به علت وجود آب و مرغوبيت و مسطح بودن زمين تمايل به احداث ساختمان در آن زيادتر ميباشد.
شهر نشيني در طول تاريخ كه بر پايه سازگاري و تناسب بين محيط زيست و كنشهاي انسان در حالت تعادل قرار داشت تا به دنبال دگرگونيهاي فني و علمي به همراه تنوع كاركردهاي اقتصادي موجب بر هم خوردن اين توازن گرديد. افزايش جمعيت، رشد شهر نشيني، توسعهي نيروي كار و فعاليت و بهبود شرايط بهداشتي و در پي آن نيازهاي جوامع شهري، ميزان اعمال نفوذ و بهره برداريهاي انسان را از محيط زيست گسترش داد.
هر گاه اين واقعيت مورد توجه مسؤالان قرار نگيرد و براي رشد و گسترش آينده شهر
طرحريزيهاي لازم و بلند مدت انجام نشود بديهي است كه شهر بطور ناهماهنگ و ناموزون گسترش خواهد يافت و اصلاح بعدي آن غير ممكن يا لااقل پر خرج خواهد شد.
شهر فضايي را تداعي ميسازد كه در آن مردم تجمع يافته و زندگي خود را به شكل نسبتاً دائمي بر اساس فعاليتهاي اقتصادي منطقه تامين ميسازند، فضاي مذكور ميتواند مركز اقتصادي، تجاری، دولتي، آموزشي و يا تركيبي از آنها باشد و همين باعث جذب مردم از مناطق غير شهري
ميگردد.
رشد و توسعه شهري به بهاي تخريب و نابودي مناطق طبيعي، اراضي كشاورزي، جنگلها و مراتع، آلودگي آب، خاك، هوا و ... را در حد وسيع بوجود آورده است و به جاي آنكه شهرها محيطي سالم براي زيست و در جهت ارتقاء و شكوفايي ارزشهاي انساني باشد به كانونهاي بحران مبدل شده است. بنابراين مهمترين و موثرترين عامل در تغييرات كه براي تداوم زندگي در اين محيط انجام ميدهد باعث تخريب و ايجاد آلودگيهاي مختلف در سطح شهر ميشود.
در كشور ما فرايند توسعه و رشد و گسترش شتابان شهرها بدون برنامهريزي و ملاحظات زيست محيطي كانونهاي شهري باعث نابودي اراضي حاشيهاي، جنگلها، باغات، ايجاد كاربريهاي ناسازگار و ديگر آلودگيها ميشود.
2-1- تعريف و مفهوم شهر در ايران
شهر و شهرنشيني روند اجتماعي برجستهاي است كه بيشتر موجب دگرگوني در روابط متقابل انسان با محيط و با انسانهاي ديگر شده است. در حقيقت تغيير در واكنشهاي انسانها نسبت به هم و نسبت به محيط، به تحول و دگرگوني فضايي امكان داده كه نمود عيني آن به صورت يك پديده نو كه اصطلاحاً شهر ناميده ميشود، نمايان گرديده است.
مفهوم شهر در دورههاي مختلف تاريخي و مناطق مختلف يكسان نبود و مفهوم آن در هر دوره و مناسب با هر سرزمين تفاوتهايي را نشان ميدهد. واژههايي مانند: پوليس، هگمتانه، پاسارگاد، كهندژ، شارستان، شهر و شهرستان. در ايران شهر چه در دوره باستان و چه در دوره اسلامي پايگاه و جايگاه دستگاه اداري و نظام شاهنشاهي بوده است. شهر را در فارسي باستان خشت
ميگفتهاند كه به معني قلمرو و پادشاه بوده است. در تعريف عام در واقع شهر سكونتگاهي بوده كه هم مركز اداري يكي از تقسيمات كشوري بوده و هم مسجد جامع داشته است. شهر به عنوان فضاي زنده و پويا در بستر فضا و محيط جغرافيايي تولد يافته و به كمال ميرسد، همچنين شهر پديدهاي است تاريخي و جغرافيايي كه ساخته و پرداخته عواملي است كه گذشت زمان و حال بر آن اثر گذاشته است. سادهترين تعريفي كه از شهر ارائه شده است، شهر را در محلي دائمي، حداقل ده هزار نفر جمعيت ميداند. در ايران از نظر مركز آمار نقاطي كه جمعيت آن بيش از ده هزار نفر باشد شهر محسوب ميشود. بسياري از محققان شهر را مترادف با نوعي جامعه تخصصي و غير كشاورزي
ميدانند و فعاليت اقتصادي را مهمترين ضابطه در تميز شهر از روستا تشخيص دادهاند. از ديد جامعه شناسان شهر محلي است با روحيات، افكار و آداب و رسوم، معتقدات و احساسات خاص. برخي ديگر از جامعه شناسان ملاك هاي اداري، حقوقي را مطرح ميكنند و از وجود تأسيساتي مانند: شهرداري، حكومت محلي و سازمانهاي مشابه را نام ميبرند. (نظريان، 1387، 90)
ماركس دريو جغرافيدان معاصر فرانسوي، شهر را بدين گونه تعريف كرده است:
«منطقه بزرگي كه به منظور حيات انسانها آمايش يافتهاند و تعداد زيادي از جمعيت آن از راه فعاليت غيره كشاورزي زندگي ميكنند». (فريد، 1382، 6)
به نظر جغرافيدانان، شهر منظرهاي مصنوعي از خيابانها، ساختمانها، دستگاهها و فضاهايي است كه زندگي شهري را امكان پذير ميسازد. جغرافيدانان، شهر را به عنوان يك واحد مجزا به حساب نياورده و ارتباط متقابل آن را با منطقه و كشور مورد مطالعه قرار ميدهند. (شيعه، 1381، 6)
2-2- مفهوم فضا
فضا حجم مكاني و زماني مجموعهاي از تمام فعاليتهايي است كه انسان در راه غلبه بر محيط و تداوم زيستن خويش انجام ميدهد. به فضا محدود به ابعاد فيزيكي نشده، بلكه شامل آنچه در خود دارد اعم از فيزيكي، ايستا و پويا گرديده و داراي زمان است. اين جمعيت به صورت مختلف تخصص يافته ولي از نظر توليد انرژي و غذا معمولاً وابستگي شديدي به مجموعههاي مشابه با طبيعت يا مجموعههايي روستايي دارد. (اشكوري، 1376، 53)
فضا تبلور استقرار انسانها و فعاليت ها در محيط واكنش متقابل آنهاست. فضاي سازمان يافته و تجهيز شده، نظام فضايي خاصي است كه مطلوبترين روش بهره گيري از استعدادها و امكانات را ميسر ميسازد.
فضاي شهري آن بخش از فضاست كه به وسيله شهرها به اشتغال درآمده و يا لااقل به ضرورت عملكرد داخلي كانونهاي جمعيتي به كار گرفته شده است. اين فضا مشتمل بر سطوح ساخته شده شبكه راههاي سراسري، قرارگاه و مؤسسات صنعتي و حمل و نقل، باغستانها و اماكن تفريحي و محلهاي مخصوص گذران اوقات فراغت ميباشد. (شعباني، 1381، 46)
2-3- مفهوم توسعه
معنای توسعه تا دهه 1960 تداوم رشد اقتصادی بود که اغلب با رشد تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه کشور سنجیده میشد. لیکن چنین معنایی مورد انتقاد بسیاری از صاحب نظران قرار گرفت. از جمله کسانی که به نقد این نظریه پرداخت داولی سیوز است. وی معیار رشد اقتصادی را با سنجش رشد تولید ناخالص ملی ناکافی دانست و مؤلفههایی از قبیل درآمد، اشتغال، تفکر و اندیشه را لازمه بررسی توسعه دانست.
در واقع مفهوم توسعه ملی چند دهه گذشته از انحصار دیدگاههای رشد اقتصادی خارج شده است و دیگر صرفاً هدف توسعه، افزایش مصرف سرانه نیست. دیدگاههای عدالت اجتماعی، خوداتکایی و تعادلهای بوم شناسانه با مفهوم نوین توسعه پیوند یافته است. در حقیقت میتوان گفت توسعه روندی است فراگیر در جهت افزایش تواناییهای انسانی- اجتماعی برای پاسخگویی به نیازهای انسانی- اجتماعی، ضمن آنکه نیازها پیوسته در پرتو ارزشهای فرهنگی جامعه و بینشهای پایداری جهان پالایش یابند. (زیاری، 1383، 13).
2-4- نظريههاي رشد و شناخت بهتر
2-4-1- نظريه انقلاب شهري
انقلاب شهري بي شك يك دگرگون فرهنگي و اجتماعي بود و لزوماً ارتباط چنداني با شيوههاي بهره برداري از محيط نداشت بلكه زمينه اين تحول را يك رشته نهادهاي تازه با ابعاد بسيار گسترده و شبكهاي از روابط پيچيده اجتماعي تشكيل ميداد.
ساكنان شهر درگير كارهاي غير از توليد غذا بودند و تغذيه آنها متكي به مازاد محصول غذائي كشاورزان بود. واژه «انقلاب شهري» را گوردون چايلد1در رابطه با شهر و شهرنشيني به كار برده است. به اعتقاد وي پيدايش شهرها با دو انقلاب عظيم، يكي در ساخت اقتصادي و ديگري در سازمانهاي اجتماعي همراه بوده است. چايلد اين هر دو انقلاب را تا حدودي معلول ازدياد جمعيت ميداند. زيرا وسعت شهرهاي اوليه، تراكم واحدهاي مسكوني ازدياد جمعيت را آشكارا تأييد ميكند. اما چايلد اعتقاد دارد كه ازدياد جمعيت در آغاز محوطههاي مسكوني بزرگي را ايجاد نكرد بلكه افزايش محوطههاي مسكوني را منجر شد. (پاپلي يزدي و سناجردي، 1382، 67)
2-4-2- نظريه ساخت شهر به صورت دواير متحدالمركز
اين نظريه در سال 1925 توسط ارنست برگس1 در ارتباط با شهرهاي آمريكاي شمالي مطرح شد. بر اساس اين نظريه توسعه به صورت شعاعي از مركز شروع و به يك سري دواير متحدالمركز منجر ميشود (همان، ص 72 و 73). به نظر برگس ر ابتداي پيدايش شهر، همه فعاليتهاي تجاري و صنعتي، همچنين منطقه واحدهاي مسكوني در داخل دايره اول به وجود ميآيد. با گذشت زمان و توسعه تدريجي شهر، دايره ديگري اولي را احاطه ميكند. زيرا مردم با افزايش فعاليت هاي بازرگاني، عمده فروشي، خرده فروشي و مراكز حمل و نقل و تفريحي .... به منطقه ديگري كه در داخل دايره دوم قرار دارد نقل مكان ميكنند. سپس با توسعه شهر و فعاليتهاي وابسته به آنجا براي ساكنان منطقه دوم تنگ شده و واحدهاي مسكوني خود را در منطقه سوم انتخاب ميكنند و به ترتيب واحدهاي مسكوني منطقه اول و دوم تخليه ميشود و در آن ها مؤسسات و سازمان هاي صنعتي، بازرگاني و انبارهاي بزرگ كالا ايجاد ميگردد.
در نتيجه قسمتهاي مركزي شهر زيبايي و عظمت سابق خود را از دست ميدهد و به محلههاي پژمرده با ظاهري اندوهبار و مخروبه مانند تبديل ميشود. واحدهاي مسكوني اين قسمت به سرعت به اشغال طبقات فقير كم درآمد جامعه بشري در ميآيد. در منطقه سوم واحدهاي مسكوني كارگران به وجود ميآيد كه غالباً دو طبقه ميباشد. پيرامون منطقه سوم منطقه چهارمي تشكيل ميشود كه واحدهاي مسكوني طبقه پر درآمد شهري در آن قرار دارد و در نهايت در بيرون از اين منطقه، دايره محل سكونت افرادي پست كه براي كارهاي روزانه و اشتغال به شهر عظيمت ميكنند. (شكوئي، 1380، 196)
بر اساس اين نظريه، برگس ساخت شهر شيكاگو را به پنج طبقه يا دايره متداخل به شرح زير تشخيص داد و آن را براي ديگر شهرهاي جهان تعميم داد.
1- منطقه اول (CBD) يا بخش مركزي شهر كه مركز تمركز امور اداري، بازرگاني شهر است.
2- منطقه دوم، منطقه انتقالي يا گذرگاهي است كه از واحدهاي مسكوني، صنايع سبك و منطقه آلونك نشين تشكيل شده است.
3- منطقه سوم، سكونتگاه كارگران صنايع است كه به دليل نزديكي به محل كارشان تمايل به زندگي در اين منطقه را دارند.
4- منطقه چهارم، محل سكونت طبقه ممتاز و مرفه شهري است.
5- منطقه پنجم، پيرامون شهر را ميپوشاند كه حومهها و شهركهاي اقماري را در بر ميگيرد.
شكل شماره 2-1- الگوي اكولوژي شهري از ارنست برگس
منبع: فريد، 1382، 138
2-4-3- نظريه توسعه شعاعي (ساخت قطاعي)
اين نظريه توسعه همرهويت1دنباله نظريه برگس ميباشد. در اين نظريه رشد شهر بر اساس منطقه بندي و بر حسب بخش فعاليتها و سكونتگاهها مشخص ميشود. به نظر هويت شهر، از مركز اداري و بازرگاني در طول محورهاي ارتباطي توسعه مييابد و مناطق سكونتگاهي در جوار
بزرگراههاي شهري، رودخانهها، درياچهها، جادهها گسترش مييابد و شهر در طول اين مسيرهاي ارتباطي به صورت قطاعي رشد ميكند. (فريد، 1382، 414)
اين نظريه روي الگوهاي فضايي و تغيير در مكانيابي مسكوني تمركز دارد (پاپلي يزدي و سناجردي، 1382، 75). به نظر اسكارگيل1و كارتر2 اين نظريه نه تنها جهات توسعه بلكه فاصله را هم در نظر ميگيرد و به اهميت حمل و نقل در عملكرد شهر توجه بيشتري داشته است. به عقيده نورسمن3 اين نظريه توجه كمتري به عوامل توسعه و رشد شهري داشته است. (همان 77 و 76)
اصول تشكيل دهنده نظريه ساخت قطاعي شهر به اين شرح است:
1- توسعه منطقه واحدهاي مسكوني از كانون اصلي آن در طول خطوط ترافيك آغاز ميشود.
2- منطقه واحدهاي مسكوني گران قيمت به طرف زمينهايي كه دورتر از خطر سيلاب هستند قرار دارند و يا در طول مسير رودخانهها و درياچهها توسعه مييابند.
3- منطقه صنعتي شهر در اطراف بخش مركزي شهرها تشكيل نميشود. بلكه در طول خطوط آهن، شبكه آب ها تأسيس ميگردند.
2-4-4- نظريه شهرهاي نامتمركز
اين نظريه توسط كوپن لينچ4 مطرح شد و ايشان در رابطه با سيما و شكل پذيري شهرها دست به تحقيقات زيادي زده است و در نظريات خود سعي در تحليل منطقي رشد و توسعه شهرها داشته است. همچنين در فرايند فرمولبندي امكانات و جهات رشد، شهرها را به توصيف كشيده و نقش و اهميت برنامهريزي شهرها را در شكل يابي و هدايت توسعه شهرها نمايانده است. در سيستم شهري لينچ پراكنش جمعيت در فضاي شهري كاملاً همسان نيست و حداكثر تراكم در نقاط و يا در مسير راهها خواهد بود. دومين بافت شهرهاي نامتمركز را فضاها و كمربندهاي آزاد تشكيل ميدهد كه در برابر شبكه حمل و نقل شهري قرار گرفته است.
در اين سيستم مراكز رقيب در محدوده جغرافيايي شهر به طور هماهنگ به رشد خود ادامه
ميدهد. (پاپلي يزدي و سناجردي، همان، 98-96)
شكل شماره 2-2- الگوي ساخت شعاعي شهر از هومر هويت
منبع: فريد، 1382، 145
بطور خلاصه نظريه لينچ بر پراكندگي موزون و هماهنگ جمعيت در محدوده جغرافيايي شهر و در ناحيه تأكيد ميكند و با غلظت تمركز جمعيت در شهرها مخالف ميباشد. (فريد، 1382، 425)
2-4-5- نظريه مكان مركزي
اين نظريه از ابداعات والتر كريستالر است كه براي اولين بار در كتاب او با عنوان
مكانهاي مركزي در جنوب آلمان در 1932 طرح شده است. نقطه يا مكان مركزي به مكاني گفته ميشود كه كالا و خدمات را در اختيار نواحي فراتر از حول و حوش خود قرار ميدهد و از اين نظر براي مناطق متعددي مركزيت دارد و منبع مايحتاج آنها به حساب ميآيند. در واقع اين نظريه در جهت پاسخگويي به علت توزيع فضايي شهرها و اندازه و سلسله مراتب بين آنها طرحريزي شده است و مركزيت يك مكان با افزايش و كاهش سرويس دهي آن مكان، افزايش و كاهش
مييابد. وي براي طرح فرضيههايش و تعميم دادن قواعد فضايي، فرضهايي را به شرح ذيل مورد توجه قرار ميدهد:
- جمعيت به گونهاي همسان در سطح دشت توزيع شده است.
- يك دشت همگن با مرزهاي نامحدود وجود دارد، در حالي كه تسهيلات حمل و نقل به گونهاي برابر در تمام جهات موجود است.
- مكانهاي مركزي مستقر در دشت، كالاها و خدمات و كاركردهاي اداري را به نواحي تحت نفوذشان عرضه مينمايند.
- مصرف كنندگان همواره سعي دارند فاصله سفر خود را براي دسترسي به مكان هاي مركزي به حداقل برسانند.
- عرضه كنندگان كاركردها به منزلهي يك انسان اقتصادي عمل مينمايند.
- مراكز داراي نظم بالاتر، كاركردهاي ويژهاي را عرضه مينمايند كه در سطوح كوچكتر وجود ندارد، ضمن اين كه در آن ها تمام كاركردهاي عرضه شده در سطوح كوچكتر وجود دارد.
تمام مصرف كنندگان، درآمد و سليقه و تقاضاي يكساني را براي كالاها و خدمات دارند. بنابراين با توجه به همگن بودن دشت و توزيع يكسان امكانات مراكزي يافت ميشوند كه به عرضهي خدمات ميپردازند. در مراحل اوليه تعداد اين مراكز كم بوده كه در طول زمان تعداد
آنها زيادتر ميشود تا اين كه شبكهاي از نقاط شكل ميگيرند و هر يك تمايل دارند جريان حمل و نقل، كالا و خدمات را در جهات معين (كه قلمرو و بازار آنهاست) نگه دارند. اما مسلماً در اين ميان نقاطي ظاهر ميشوند كه وزن و اهميت بيشتري نسبت به نقاط ديگر پيدا نموده و در مقايسه با نقاط كوچكتر مناطق نفوذ وسيعتري را به خود اختصاص ميدهند كه در طول زمان يك مسير تطور از مكانهاي مركزي به اندازه و حوزهي نفوذ متفاوت در فضا به وجود ميآيد.
(پاپلي يزدي، 1382، 187)
در نهايت اندازه بازار و تعداد مراكز به حدي ميرسد كه در آن حداقل مسافت براي مصرف كننده جهت دسترسي به خدمات (دامنه) و تقاضاي كافي براي كالاهاي عرضه شده (آستانه) وجود دارد. و از نظر قوانين رياضي، آشيان گرفتن مراكز و قلمرو بازاري آنها به حالت معقول و مطلوب (كه به شكل شش ضلعي است) در سطوحي متفاوت مبتني بر سلسله مراتب نزديك ميشود.
در چنين نظم فضايي منظور از پارامتر K آن است كه هر مكان مركزي علاوه بر جمعيت خود قادر به تأمين كاركرد و خدمات چند مركز رده پايين هم هست. بدين ترتيب در نظام K=3 مكان مركزي علاوه بر جمعيت خود قادر به سرويس دهي به دو مركز سلسله مراتب پايين تر از خود نيز هست. تومان و كوربين رابطه زير را تعيين تعداد مراكز تحت پوشش توصيه ميشود:
D= تعداد مراكز تحت پوشش DX= KX
K= نوع شبكه
X= سلسله مراتب سكونتگاهي
بدين ترتيب در نظام سلسله مراتب گونهي K=3 تعداد مراكز تحت پوشش 27 مركز خواهد بود. وقتي سلسله مراتب شهري بر مبناي K=7 تنظيم شود، طبق نظريه «مكان مركزي» تعداد مراكز تابع و وابسته آن كه در سطح چهارم سلسله مراتب شهري ميتواند باشد برابر با 74= 2401 خواهد بود.
كريستالر مشاهده كرد كه وابستگي اين همه مراكز كوچك به «مكان مركزي» واحد اگر از لحاظ نظري هم امكان پذير باشد، در عمل با اشكال روبرو خواهد بود. بنابراين بر گروهي شدن اين مراكز در لانههاي شش ضلعي اعتقاد پيدا ميكند.
نظر كريستالر:
1- به هنگامي كه آذوقه گيري مراكز وابسته از يك مكان مركزي در كوتاهترين فاصلهي ممكن انجام گيرد تعيين سلسله مراتب بر مبناي K=3، كه بيانگر حداكثر تعداد و مراكز وابسته است، پيشنهاد
ميشود و در اين صورت مكان مركزي رابطهي خود را با دو مركز نزديك از شش مركز پيرامون انتخاب و برقرار ميكند.
2- وقتي هزينهي ساخت شبكه حمل و نقل براي ارتباط مراكز تابع با مكان مركزي بر عوامل ديگر برتري دارد، سلسله مراتب بر مبناي K=4 تعيين ميشود؛ چرا كه بسياري از مراكز مهم روي محورهايي كه شهرهاي بزرگ را به هم مربوط ميسازد قرار ميگيرد تا ارتباط مركز با سه مركز نزديك از شش مركز تابع برقرار شود.
3- وقتي با وضوح تمام خدمات اداري از سوي مكان مركزي بر مراكز وابسته و تابع جريان دارد در اين صورت سلسله مراتب بر مبناي 7 تعيين شدني است و در اين صورت ايجاد رابطه بين مكان مركزي با همه مراكز ششگانه تابعه ي نزديك ضروري خواهد بود.
2-5- مطالعه توسعه فيزيكي شهرهاي جهاني
تاريخ شهر نشيني در ناحيه بين النهرين و در تمدن سومري به 3.000 سال قبل از ميلاد
ميرسد رشد و توسعه شهرها بر اثر حوادث مختلف، در تمام ادوار تاريخي داراي افول و صعود بوده است. آن چه كه اساس شهرنشيني و بسط و توسعه شهرها را بنيان ميگذارد و به قرن 18 ميلادي باز ميگردد كه به عصر انقلاب صنعتي شهرت دارد. (شيعه، 1367، 14)
آمار رشد بيسابقه شهرها در عصر حاضر به دنبال توسعه صنعت در قرن 19 اتفاق افتاده و همراه با رشد سريع جمعيت، ما شاهد ظهور و گسترش شهرهاي بزرگ و غول آسا و تراكم و هجوم روستائيان به سوي مراكز صنعتي و بنادر تجارتي هستيم كه تا پيش از انقلاب صنعتي سابقه نداشته است.
2-5-1- مفهوم مادر شهرها
در نظريههاي مكان مركزي، شهري است كه از نظر مركزيت دولتي و نهايت اقتصادي يا فرهنگي بر ديگر سكونت گاهها برتري دارد. اين شهر ممكن است شهر اصلي يك ناحيه، يك استان يا يك كشور و گاهي پايتخت آن باشد.
2-5-2- توسعه فيزيكي ناموزون مادر شهرها
در زمان ما توسعه فيزيكي ناموزون مادر شهرها، يكي از مسائل مهم در كاربري زمين بوجود ميآورد اين توسعه در واقع ارائه گسترش شهر در اطراف آن است زيرا در اطراف شهرهاي بزرگ مناطقي وجود دارد كه همواره دوره ي انتقال از بهره برداريهاي روستايي به شهري را
ميگذرانند، در اين جا به شكل عمده در توسعه فيزيكي ناموزون مادر شهرها اشاره ميكنيم. (شكويي، 1374، 213)
1- توسعه تدريجي و مداوم اطراف شهرهاي بزرگ با تراكم پايين كه حداقل توسعه ناموزون آن را به وجود ميآورد.
2- توسعه نواري شهر، كه از هسته آن شروع و به صورت توسعه قطعاتي اطراف شهرها در شكل محوري ظاهر مي شود.
3- توسعه تخته شطرنجي كه در شكل قطعات منفرد بدون تداوم و جدا از هم صورت ميگيرد اين نوع توسعه نه از لحاظ اقتصادي كارايي دارد نه از لحاظ زيبايي منطقه جلب توجه ميكند.
2-5-3- توسعه ناموزون مادر شهرها
عوامل مختلفي در توسعه فيزيكي ناموزون مادر شهرها مؤثر است اما آشكارترين شكل اين نوع توسعه با توجه به شرايط فيزيكي اطراف شهرها مانند كوهها، تپه، رودها، باتلاقها عملي
ميشوند. از طرفي توسعه فيزيكي ناموزون شهر بيشتر به سياست هاي اداري روستا- شهر وابسته است. اگر ضوابط ساختماني در داخل شهرها سخت تر از بخش بيروني آن باشد، بساز و
بفروشها و شركتهاي ساختماني به زمينهاي مطلوب با چشم انداز زيبا در بيرون از مادر شهرها، هجوم ميبرند. از طرفي اگر نظام منطقه بندي كاربري زمين در داخل شهرها سخت تر از بيرون شهرها عمل كند باز هم براي توسعه از عوامل اصلي براي توسعه فيزيكي ناموزون مادر شهرها محسوب ميشود. قوانين مالياتي و مسيرهاي حمل و نقل نيز از علل توسعه فيزيكي ناموزون شهر به شمار ميآيد.
2-5-4- نتايج توسعه ناموزون شهري
يكي از مشكلات و زيانهاي وارد آمده بر اثر توسعه ناموزون شهري به ويژه توسعه شطرنجي و منفرد، عدم بهره برداري از زمين هاي كشاورزي اطراف شهرها و رها كردن اين
زمينها به مدت چند سال براي بدست آوردن سود بيشتر است. با توسعه ناموزون شهري،
هزينههاي تأمين خدمات عمومي در بخشهاي كم تراكم اطراف شهرها در قطعات منفرد و ناپيوسته به شهر بسيار افزايش مييابد، كه هزينه سرانه بسيار زياد و گاز رساني، خطوط آب، برق، تلفن، آتش نشاني، فاضلاب، حمل و نقل، اتوبوس راني و پليس از آن جمله است. (شكوئي، 1374، 216)
2-6- عوامل مؤثر در توسعه فيزيكي شهرها
با توجه به آن كه شرح مختصري از نظريههاي ساخت و رشد شهر و نظريههاي مهاجرتي كه تأثير عمدهاي در رشد و توسعه فيزيكي شهرها داشتند اينك به بررسي عوامل مؤثر در توسعه فيزيكي شهر ميپردازيم.
2-6-1- عوامل محيطي و طبيعي
عامل محيط يا اقليم كه شامل آب و هوا، همواري و ناهمواري، و به طور كلي عناصر محيط زيست را شامل مي شود. نقش اين عناصر در شكل گيري كانون زيستي و شهر نقش اساسي داشته است، به گونه اي كه پژوهشگران زيادي در جهان، شكل گيري تمدنهاي نخستين را منوط به اين عناصر دانسته و بر اين باور هستند كه بدون وجود اين عناصر هيچ گونه شكل گيري كالبدي ممكن نبوده و نميباشد (حبيبي، 1375، 4). رابطه و وابستگي فعاليتهاي انساني با مكاني كه اين فعاليتها در قلمرو آن ظاهر ميشود و هماهنگي و ناهماهنگيهاي طبيعي كه در نواحي مختلف سياره زمين وجود دارد بسيار مهم و قابل توجه ميباشد. شرايط محيط طبيعي از ديدگاه منطقه اي و چه از جهت موقعيتهاي خاص يك شهر از عوامل پيشرفت با شكل دهنده جهت توسعه آن بوده است. از آنجا كه محيط طبيعي در بستر زمان، موقعيت، توسعه و گسترش شهرها را به وجود آورده است و در شكل دهي آن نقش بسزائي بازي كرده است. لذا از عوامل مؤثر به شمار آمده و لزوماً مطالعات دقيق آن ها در مسائل شهري بسيار مهم ميباشد، از عوامل طبيعي كه در شكل گيري و توسعه شهرها دخيل ميباشد ميتوان به عوامل اقليمي (شامل ريزشهاي جوي، باد، رطوبت و تابش آفتاب...) و عناصر طبيعي (ارتفاع، شيب، گسل، مسيل، خاك، منابع آب آشاميدني و..) اشاره كرد (بدر، 1379، 15). اولين مرحله از فرايند برنامهريزي زمين ارزيابي اهميت نسبي عوامل تشكيل دهنده محيط طبيعي است. بايد ديد كه آيا لايههاي زير زمين داراي ساختمان زمين شناسي خاصي است كه توسعه آتي را با مشكل مواجه سازد. (بيير و هيگيز، 1381، 53)
نقش عوامل طبيعي در مكانيابي جغرافيايي شهرهاي ايران را مبرهن هستند و عوامل مختلفي مانند موقع جغرافيايي، شكل ناهمواري، شبكه آب ها، ارتفاع از سطح دريا، آب و هوا و خاك و پوشش گياهي را در پيدايش، شكل گيري، توسعه و گسترش و تعيين شهر شهرهاي ايران
مؤثر دانستهاند. به عنوان مثال به موازات عرض جغرافيايي و دور شدن از نواحي گرم و خشك و نزديك شدن به نواحي معتدل و عرضهاي ميانه با كاهش درجه حرارت و افزايش
ميزان ريزشهاي جوي بر تعداد مراكز شهري و ساكنين آن افزوده ميشود. عامل ژئوموفولوژيكي
نيز ضمن اين كه در مكان گزيني شهرها نقش اساسي دارد و به شكل دهي آن نيز ميپردازد. (رضواني، 1370، 143).
2-6-2- عوامل فرهنگي و اجتماعي
تأثير عوامل فرهنگي و اجتماعي در شهرسازي و برنامه ريزي شهري، آن چنان گسترده است هيچ يك از عناصر مختلف شهري را نمي توان فاقد تأثير از چنين عواملي تصور كرد. هر فرم و مجموعه شهري، همان طور كه متأثر از عوامل اقليمي و طبيعي است، نتيجه علايق و خصوصيات اجتماعي و فرهنگي مردم است. بنابراين در طرح و تدوين هر برنامه براي توسعه شهر و يا بهسازي شهري و ارتباط چنين برنامههاي از نظر فرم و سيماي شهر با مسائل اجتماعي و جامعه شناسي شهري بايد مدنظر قرار داشته باشد. (بدر، 1379، 15)
جهان بيني و نحوه نگرش به جهان كه شامل (دين، مذهب، مسلك، تفاوتهاي اجتماعي و مذهبي) است و تأثير و تأثر آن ها در شكل بخشيدن به كانون هاي زيستي و شهر را نشان ميدهد. مراد از اين عامل هر آن چيزي است كه معناي فرهنگي يا اجتماعي و روابط ناشي از آن را سبب شود. مطالعات متعددي در مقياس جهاني انجام گرفته كه تأثير قطعي عامل فرهنگي و اجتماعي را تكوين شهرها و گسترش شهرها را نشان ميدهد. (حبيبي، 1375، 4)
از مهمترين عوامل تأثيرگذار اجتماعي و فرهنگي در برنامه ريزيهاي شهري ميتوان به ارتباط جمعي و ارتباطات تأثير عوامل اجتماعي و فرهنگي در بوجود آوردن محلات شهري، و ارتباط بين محلات مختلف شهري و جمعيت و عوامل دمكراتيكي شهر از جمله توزيع سني، جنسي، ساخت و تركيب جمعيت، و غيره اشاره كرده است. (بدر، 1379، 12)
2-6-3- عوامل اقتصادي و سياسي
آگاهي و اطلاع از ساختار و طرز كار اقتصاد يك شهر، جهت برنامه ريزها در هر سطح اعم از شهري، منطقهاي، كشور و تجزيه و تحليل استفاده از زمين ضرورت دارد. مطالعه در مبناي اقتصادي، فعاليتها و اين كه چگونه يك شهر توسعه پيدا كرده و در حال حاضر در چه شرايطي است و در آينده چگونه خواهد بود، راهنماي مؤثري ميباشد. به عبارت ديگر اغلب شهرهاي بزرگ به سبب آن كه مراكزي براي توليد و توزيع كالا و فعاليتهاي اقتصادي بودهاند رشد و توسعه يافتهاند. بطور كلي، فعاليتهاي اقتصادي به دليل ايجاد فرصتهاي شغلي جديد، به مقدار زيادي موجب جذب جمعيت به شهرها ميشوند. بنابراين ميتوان گفت كه اقتصاد يك شهر، عامل مؤثر براي توسعه اراضي
ميباشد. با آگاهي از روند رشد، تعادل، افزايش و يا كاهش در فعاليتهاي اقتصادي، برنامه ريزان و طراحان شهري بهتر خواهند توانست معيارها را تهيه و با راهنمايي آن ها در تعيين مقدار و وضع زمينهاي مورد نياز كه از عامل اساسي در تهيه طرحهاي توسعه شهري مي باشد استفاده بنمايد.
(بدر، 1379، 16)
امروزه، نقش دولتها در فضاسازي جغرافيايي كه قبلاً در مطالعات جغرافيايي فراموش شده بود، از عوامل تعيين كننده محسوب ميشود و در زمينههاي جغرافيايي، به ويژه جغرافياي شهري بر آن بسيار تأكيد ميشود. (شكويي، 1380، 31، 30، 29)
علاوه بر عوامل سياسي، عناصر سياست گذاري هم در توسعه فيزيكي شهرها دخيل هستند، چون با توجه به گستردگي ابعاد گوناگون زمين و مسائل اقتصادي، اجتماعي و سياسي آن، دخالت دولت و سازمانهاي وابسته به آن در تمامي كشورهاي با ديدگاهها و روشهاي متفاوتي انجام
ميگيرد. در برخي موارد، دخالت به صورت مستقيم و در مواردي ديگر به صورت مشاركت با مالكان و بخش خصوصي و يا از طريق تدوين قوانين و مقررات در مورد نحوه استفاده از زمين انجام
ميشود. (Svedsater, 2003, pp 126-128)
از عناصر سياست گذاري مؤثر در توسعه فيزيكي شهرهاي كشور ميتوان به نقش «سازمان زمين شهري» اشاره كرد كه از اواخر دهه 1350 فعاليت خود را شروع كرد و در تمامي شهرهاي ايران، نقش محوري را در توسعه فيزيكي شهرها بازي كرد. همچنين ميتوان به طرحهاي توسعه شهري كه از دهه 1340 به صورت كاركردي فعاليت خود را آغاز كردند اشاره كرد. براي تمامي شهرها، بسته به اندازهشان، طرحهاي گوناگوني تهيه شد كه هر شهر را از جهات گوناگون بسط دادند. بنابراين، با علم به موارد ذكر شده است كه «شهرها را همچون موج شكني ميدانند كه بر پهنه گيتي ايستاده، امواج تعدي را در هم ميشكسته و به حيطه امنيت بدل گرديده و ميدان آوري شده كه به پيروزي آزادي انجاميده است. (ياراحمدي، 1376، 14)
2-7- برنامههاي توسعه شهري
امروزه رشد و توسعه شهرها تنها ناشي از مهاجرت و ساخت و سازهاي بيرويه شهري نميباشد، بلكه در تعيين و جهت دادن به توسعه فيزيكي شهرها برنامههاي عمراني و توسعهاي كه براي شهرها تهيه ميشود و غالباً با ديد شهر سازانه به شهرها نگاه دارد، اين برنامه به عنوان يك عامل اساسي در جهت دادن به توسعه شهرها ميباشد، لذا به جهت ضرورت موضوع، انواع برنامههاي مختلف توسعه شهري در ذيل به طور خلاصه تشريح ميگردد.
2-7-1- برنامهريزي آمايش سرزمين
اصطلاح آمايش سرزمين را معادل عبارت Land use آورده اند (صرافي، 67،119). آمايش در اصطلاح فارسي از ريشه آمودن به معني آباد كردن و مهيا كردن ميباشد. (معين، 1364، 91) جغرافيدانان، آمايش سرزمين را بهرهبرداري، از زمين و منابع آن از ديدگاه جغرافياي كاربردي يا برنامهريزي تعريف نمودهاند. در واقع مطالعه آمايش سرزمين نظم نويني از سازماندهي منابع طبيعي و فعاليتهاي انساني را بر پهنه سرزمين مهيا ميسازد و به سازماندهي منطقي و معتدل فضاي موجود براي هر گونه تجمع انساني ميپردازد (زياري، 1378، 38-37). آمايش سرزمين به معني برنامهريزي و سازمان دادن نحوه اشغال فضا و تعيين محل سكونت انسان و عمل فعاليت ها و تجهيزات و
كنشهاي بين عوامل گوناگون و فضاي اجتماعي و اقتصادي (نمازي، 1370، 118). همچنين
برنامهريزي آمايش سرزمين رونديست در زمينه بهره برداري عقلاني از امكانات، منابع و استعدادهاي فضاي ملي و منطقه اي جهت پيشرفت متعادل و موزون جامعه (معصومي اشكوري، 1376، 48)
زمينههاي بسيار مهم در بررسي آمايش سرزمين شناخت عدم تعادلهاي ذيل ميباشد:
- عدم تعادلهاي بخشي (بخش كشاورزي، صنعت)
- عدم تعادلهاي اجتماعي (عدم تعادل بين شهر و روستا)
- عدم تعادلهاي اقتصادي (شكاف بين بخش سنتي اقتصادي يا بخش مدرن)
- عدم تعادلهاي منطقهاي (عدم تعادل بين فضاهاي حاشيهاي و قطبهاي توسعه)
اهداف برنامهريزي آمايش سرزمين عبارت است از شناخت منابع زمين و چگونگي بهرهبرداري از اين منابع همراه با پيش بيني وضع آينده استقرار مطلوب انسان و عملكردهاي آن در طبيعت به منظور رشد معقول و مطلوب اقتصادي.
در برنامهريزي آمايش سرزمين جهت رسيدن به اهداف مذكور مستلزم دستيابي به:
- تعيين مراكز عمده توسعه و سطح بندي آنها در سطح محلي
- طراحي نظام شهري و روستائي متناسب يا سيماي اجتماعي و اقتصادي در سطح ملي
- تشخيص و طبقهبندي فعاليتهاي اقتصادي، اجتماعي، امكان پذير در هر منطقه در قالب مراكز توسعه در سطح ملي
- تعيين شبكههاي خدمات زير بنايي و مراكز ارتباطي در سطح ملي. (همان، 90-49)
سابقه آمايش سرزمين در ايران نسبتاً زياد است. در اسفند 1351، مهندسان مشاور ستيران طي يادداشتي مباحث و روشهاي آمايش سرزمين را طرح كردند و مطالعات اوليه آن در خرداد 1354 ميان سازمان برنامه و بودجه و مهندسان مشاور ستيران مبادله گرديد. بعد از انقلاب مطالعات طرح پايه آمايش سرزمين ايران توسط دفتر برنامه ريزي منطقهاي سازمان مديريت و برنامهريزي (برنامه و بودجه) منتشر شد. در اين مطالعات اصول و كليات سازماندهي فضايي كشور و جمعيت و جوامع، فعاليتها، اقليم و سرزمين، وضع موجود بخشها، فعاليتها، امكانات، مشكلات و تنگناها و روندها آمده است. (توفيق، 1370، 12-19)
1 . Gordon Chayld
1 . Home Hoyt (1939)
1. Scar Gi
2 . Carter
3 . Northman
4. Kevin Lynch
مبلغ قابل پرداخت 23,328 تومان