مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده ..... . 1

مقدمه ... . 2

فصل اول

1-1- کلیات ... 5

2-1- تاریخچة بررسی .. 11

3-1- زمین شناسی و چینه شناسی منطقه..... 11

4-1- کامبرین .... 12

1-4-1- سازند باروت _{.. 12}

2-4-1- سازند میلت _{.... 12}

5-1- اردویسین – سیلورین ...... ... 13

6-1- اردویسین.. ..... 14

1-6-1- O^s,shواحد زیرین .... .. 14

7-1- دونین .. .... 15

1-7-1- واحد زیرین ( ...... 15

2-7-1- واحد بالایی ( ..... 15

8-1- نهشته های کواترنر ...... . 16

1-8-1- آتشفشان جوان (Q^LO) .................................................................................................................................. 17

9-1- رسوبهای ترشیری ................................................................................................................................................... 17

1-9-1- ائوسن ................................................................................................................................................................... 17

2-9-1- نئوژن .................................................................................................................................................................... 18

3-9-1-Ng₁(1) ............................................................................................................................................................... 18

4-9-1-Ng₂ (11)............................................................................................................................................................ 18

10-1- ژوراسیک ............................................................................................................................................................... 19

1-10-1 سازند شمشک J_s^s............................................................................................................................................ 19

2-10-1- سازند چمن بید j_ch ...................................................................................................................................... 20

3-10-1- سازند مزدوران j-K_mz .................................................................................................................................. 20

4-10-1- سازند شوریجه K_sh ...................................................................................................................................... 22

5-10-1- سازند سرچشمه (K_sr) ................................................................................................................................ 23

6-10-1- سازند تیرگان (K_tr) ...................................................................................................................................... 23

7-10-1- سازند سنگانه (K_sn) .................................................................................................................................... 24

8-10-1- سازند آبدراز (K_ab) ....................................................................................................................................... 25

11-1- زمین ساختمانی و تکتونیک منطقه .............................................................................................................. 25

1-11-1- ویژگی سنگهای رسوبی ................................................................................................................................ 28

2-11-1- ویژگی سنگهای آذرین ................................................................................................................................. 30

12-1- بررسی های ساختمانی ...................................................................................................................................... 31

13-1- گسل های منطقه ................................................................................................................................................ 33

1-13-1- گسل های تراشی و واژگونه ........................................................................................................................ 33

2-13-1- گسله کوه سلوک ............................................................................................................................................ 34

3-13-1- گسله قرچه رباط ............................................................................................................................................ 34

4-13-1- گسله شیرویه .................................................................................................................................................. 34

5-13-1-گسله گردنه حصار ........................................................................................................................................... 34

6-13-1- گسله شمال سارران........................................................................................................................................ 34

7-13-1- گسله چهار خروار............................................................................................................................................ 34

14-1- محیط تکتونیکی .................................................................................................................................................. 36

15-1- زمین شناسی اقتصادی ...................................................................................................................................... 42

16-1- ژئوشیمی و پترولوژی ......................................................................................................................................... 43

1-16-1- بررسی عناصر اصلی ...................................................................................................................................... 47

2-16-1- بررسی عناصر کمیاب و ناسازگار ............................................................................................................... 49

17-1- رده بندی شیمیایی و کانی شناسی ............................................................................................................... 49

18-1- کانی شناسی و سنگ شناسی ......................................................................................................................... 50

1-18-1- سنگهای رسوبی .............................................................................................................................................. 53

2-18-1- رده بندی در محیط تشکیل سنگهای رسوبی ........................................................................................ 55

3-18-1- سنگهای آتشفشانی ........................................................................................................................................ 57

4-18-1- فاز اول ............................................................................................................................................................... 58

5-18-1- فاز دوم .............................................................................................................................................................. 59

6-18-1- فاز سوم ............................................................................................................................................................. 59

فصل دوم

1-2- تاریخچه مطالعات ژئومورفولوژی در ایران و حوضه کپه داغ ...................................................................... 64

2-2- مختصری از ژئومورفولوژی ایران ......................................................................................................................... 65

3-2- رشته کوهها .............................................................................................................................................................. 68

4-2- دشتها ......................................................................................................................................................................... 69

5-2- موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه .......................................................................................................... 69

6-2- موقعیت اقلیمی و آب و هوایی منطقه ............................................................................................................. 72

7-2- بررسی درجه حرارت در منطقه ......................................................................................................................... 77

8-2- زمین شناسی عمومی حوضه کپه داغ ............................................................................................................. 80

9-2- چینه شناسی حوضة کپه داغ ............................................................................................................................ 81

10-2- تکتونیک حوضه کپه داغ .................................................................................................................................. 89

11-2- مورفوتکتونیک ...................................................................................................................................................... 92

12-2- بررسی ژئوموفورفولوژیکی سازندهای حوضة کپه داغ ............................................................................... 96

13-2- برخی از پدیده های ژئومورفولوژیکی در حوضه کپه داغ....................................................................... 111

فصل سوم

1-3- موقعیت جغرافیایی زون بینالود ...................................................................................................................... 121

2-3- وضعیت آب و هوا ............................................................................................................................................... 121

3-3- گسترش جغرافیایی تشکیلات ژوراسیک در زون مورد مطالعه .............................................................. 124

4-3- موقعیت زون بینالود در ارتباط با حوضه های رسوبی – ساختاری ایران ............................................ 126

5-3- اشاره ای به وضعیت تکتونیکی ناحیه ........................................................................................................... 129

6-3- چینه شناسی زون بینالود................................................................................................................................... 130

7-3- رسوبات ژوراسیک در برش مورد مطالعه ...................................................................................................... 131

8-3- مشخصات لیتولوژیکی سکانس رسوبی مورد مطالعه ................................................................................. 131

9-3- زمین ساخت راندگی ناحیة بینالود، شمال شرق ایران ............................................................................ 133

نتیجه گیری ...................................................................................................................................................................... 154

منابع .................................................................................................................................................................................... 155

 

چکیده

مورفولوژی کنونی خراسان شمالی حاصل فرایندهای فرسایش است که پس از تاثیر آخرین فازهای کوهزایی آلپین Passaderion movement بوقوع پیوسته است. رسوبگذاری در دورانهای مزوزوئیک و سنوزوئیک تقریباً بطور پیوسته در این حوضه ادامه داشته و پانزده سازند در آن قابل تشخیص است که همه آنها در شرق حوضه برونزد دارند ولی بطرف غرب و شمالغرب به دلیل عوامل زمین شناسی ساختمانی، حرکات حوضه در زمان رسوبگذاری و ضخامت زیاد سازندها این مسئله دیده نمی شود. این رسوبات در اواخر میوسن و قبل از پلیوسن چین خورده و تشکیل آنتی کلینالها و سین کلینالهایی را داده است.

هدف از این مطالعه بررسی اشکال ژئومورفولوژیکی موجود در منطقه خراسان شمالی و ارتباط این واحدها با واحدهای زمین شناسی را نشان می دهد.

ارتفاع توپوگرافی از جنوبشرق به سمت شمالغرب افزایش پیدا می کند که سازندهای آهکی در ایجادانها تاثیر داشته است.

در سازمدهای مزدوران تیرگان کلات و چهل کمان اشکال کارستیکی فراوانی دیده می شود.

واحدهای سنگی مقاوم (Competent) و متراکمی چون آهکی سازند مزدوران و تیرگان غالباً نواحی برآمده در تاقدیسها را تشکیل داده و واحدهای نامقاوم (Incompetent) و فرسایش پذیری چون ماسه سنگها، مارنها و شیلهای سازندهای شوریچه، سرچشمه و سنگانه در نواحی پست در هسته ناودیسها دیده می شوند. چنین اختلاف مقاومتی چین خوردگی این واحدها را در رشته جبال کنترل می نمایند. بطوریکه هرچه ضخامت این واحدهای سنگی نامقاوم بیشتر باشد چین خوردگی فشرده تر و نامنظم تر و با کاهش ضخامت آنها چین های بازتر و منظم تری تشکیل می گردد.

در این منطقه بعلت ریزشهای فراوان جوی و نفوذ آب همچنین تحت تاثیر نیروی ثقل و در جهت شیب توپوگرافی لغزش رسوبات صورت می گیرد.

زمین لغزش یکی از پدیده های ژئومورفولوژیکی نسبتاً خطرساز در منطقه می باشد که می تواند برای ادامه زندگی روستائیان در بعضی مناطق مشکل ساز باشد.

مقدمه

لندفرمها یا ناهمواریهای زمین عمومی ترین و رایج ترین چهره هایی هستند که افراد دست اندرکار در عملیات زمین شناسی صحرایی با آن مواجه هستند. اگر ناهمواریها خوب و درست تحلیل شوند خواهند توانست تاریخ زمین شناسی ساختمان ولیتولوژی یک ناحیه را روشن سازند.

دانشمندان علوم زمین هر یک برداشتی متفاوت اما نزدیک بهم در مورد تعریف و محتوای علمی ژئومورفولوژی دارند. لئوپولد (Leopold) ولمن (Wolman) و میلر (Miller) معتقدند که قسمت اعظم ژئومورفولوژی همان زمین شناسی چینه شناسی است، زیرا که در طی یک دوره زمانی طولانی در نتیجه عمل تدریجی فرآیند های مورفولوژیک جلوه ژئومورفورلوژیک برخی لندفرمها از بین می رود لیکن آثار فرسایش و خواص رسوبگذاری که در ارتباط با خواص فیزیکی و شیمیایی محیط رسوبگذاری کنترل می شود، در روی رسوبات آن دوره محفوظ می ماند و جلوه خاصی به لندفرمها می بخشد. بدین ترتیب تفسیر مورفولوژی لندفرمها و نیز ویژگی های رسوباتی را که خطوط اصلی شکل لندفرمها را مشخص می کند بعنوان پارامترهای تشخیص داده های کمی در مورد فرآیندها و لندفرمهای وابسته فراهم می سازد که قابلیت تفسیری لازم برای مشخص کردن محیط های زمین شناسی و اقلیمی اشکال زمین را دارا بوده و از طریق آن وقایع ژئومورفولوژیک بازسازی گردیده و تاریخ چشم انداز مشخص می شود.

بریان (Bryan) نیز بگونه ای دیگر تاید می کند چشم انداز ژئومورفولوژیک نمی تواند بطور مناسبی تفسیر گردد مگر اینکه تاریخ ژئومورفولوژیک تحول و تکامل آن مورد مطالعه قرار گیرد و بدین ترتیب با مطرح کردن بعد زمان در تحول و تکامل اشکال به یک تمایل تاریخی در ژئومورفولوژی ایجاد می کند.

بریان معتقد است که هدف اولیه ژئومورفولوژی تشخیص و تمایز لندفرمهای گذشته از لندفرمهای ناشی از فرآیندهای امروزی است وی از اینگونه بررسی ها برای روشن کردن تاریخ ژئومورفیک مناطق بر حسب کنترل کننده های زمین شناسی و اقلیمی استفاده می کند.

باید گفت ژئومورفولوژی و تحقیقات ژئومورفولوژیکی امروزه در جهان از اهمیت خاصی برخوردار است بطوریکه اکثر کشورها طی برنامه ریزی های عمرانی اقدام به تهیه نقشه های ژئومورفولوژی و مطالعات ژئومورفولوژیکی از نواحی در حال توسعه می نمایند. این مطالعات از عناصر مهم در مراحل اولیه عمران هر ناحیه محسوب می شود و همراه سایر علوم نقش عمده ای در توسعه مناطق دارد.

مطالعات مزبور هنگامی موثرتر واقع می شود که ارتباط بین زمین شناسی و واحدهای مختلف زمین شناسی را با مورفولوژی منطقه پیدا کرده و اثرات مسائل جوی و طبیعی را بر روی واحدهی مختلف زمین شناسی ارزیابی کنیم.

این تحیق مقدماتی مروری است بر زمین شناسی منطقه کپه داغ در شمالشرق ایران که با جمع آوری اطلاعات مربوط به هواشناسی و وضعیت اقلیمی همچنین مسائل سنگ شناسی و زمین شناسی منطقه و خصوصیات تکتوفیکی آن، پدیده های ژئومورفولوژیکی این ناحیه را که یکی از ایالات ساختاری ایران محسوب می شود و مورد مطالعه قرار داده و ارتباط بین واحدهای ژئومورفولوژی و زمین شناسی را بصورتی مدون ارائه خواهد کرد که این هدف نهایی ما بوده است.

آنها که به ماهیت تحقیقات ژئومورفولوژی آشنایی دارند بخوبی می دانند که برای تشخیص یک منطقه ژئومورفولوژیک و تفسیر پدیده های مختلف ژئومورفولوژیکی آن لازم است که مسائل مربوط به زمین شناسی ناهمواری، اقلیم شناسی، آب شناسی، خاکشناسی و امثال آن تلفیقاً مورد توجه قرار گیرد و در بررسی تاثیرات است متقابل این مسائل در همدیگر نظر کلی در مورد کم و کیف چشم اندازهای ژئومورفولوژیکی ابراز می گردد این تحقیقات نیز طی مراحلی که ذیلاً بدان اشاره می شود انجام گردیده است.

الف : جمع آوری اطلاعات موجود شامل کتب، مقالات، نقشه های زمین شناسی و توپوگرافی ، مجلات.

ب : انجام کارهای صحرایی از قبیل بازدید کلی از منطقه، کنترل بعضی از عوارض مشخص شده در روی نقشه ها تهیه عکس و اسلاید از عوارض و پدیده های ژئومورفولوژیکی و سازندهای چینه سازی موجود.

ج : تهیه گزارش نهایی

البته باید متذکر شوم که این گزارش با توجه به اطلاعات موجود در دسترس و فرصت اندک پایان نامه به رشته تحریر آمده است و انشا ا... مراحل بعدی کار در آینده ادامه خواهد یافت.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول

1-1- کلیات :

ناحیه بجنورد درموقعیت جغرافیایی َ00، 57 تا َ30، 57 درجه طول خاوری و َ00، 37 تا َ30، 37 درجه عرض شمالی جای دارد. این ناحیه بخش جنوب باختری چهارگوش بجنورد را دربرمی گیرد. شهر بجنورد در بخش شمالی بجنورد و اسفراین در جنوب خاوری آن جای دارد. روستاهای زیادی در این محدوده وجود دارند که از روستاهای پرجمعیت و بزرگ آن می توان توی و چهار برج در جنوب و بیدک در شمال را نام برد.

بخش جنوبی ناحیه که برگیرنده دشت اسفراین و روستاهای توی و چهار برج است، دارای زمستانهای نسبتاً معتدل و تابستانهای گرم است. دمای محیط در روزهای تابستان غالباً به 40 تا 45 درجه سانتی گراد می رسد، ولی دیگر جاهای این ورقه زمستانهای سرد و طولانی و تابستانهای معتدل دارد، که گرمای هوای آنها در تابستان از 40 درجة سانتی گراد بیشتر
نمی شود کشاورزی منطقه عموماً کشت دیم است و از درختان میوه زردآلوی ان اهمیت دارد. بلندیهای جنوب بجنورد بطور پراکنده ای دارای درختان جنگلی است.

جاده مازندران به مشهد از شهر بجنورد (در شمال ناحیه می گذرد) جاده بجنورد به اسفراین نیز از شمال به جنوب تقریباً از همه ناحیه می گذرد. با استفاده از جاده های شوسه اسفراین به چهار برج و توی، و نیز بجنورد به فیروزه و حصارشاه وردیخان می تنوان به آسانی با اتومبیل به بیشتر نقاط و این ناحیه دسترسی پیدا کرد، مگر بلندیهای جنوبی بجنورد یعنی کوه های سلوک، که راه قابل دسترسی ندارد.

نیمه شمالی ناحیه بخشی از حوضه آبگیر رودخانه اترک می باشدکه به دریای خزر می ریزد و نیمه جنوبی آن حوضه آبگیر کال شور جاجرم است، که سرانجام به کویر نمک می ریزد. دشتهای اسفراین، توی و چهار برج دارای شیب ملایمی در حدود 5/1 درصد به سمت جنوب باختری است.

از نگاه توپوگرافی بخش جنوبی ناحیه را دشت توی وچهار برج تشکیل میدهد که پست ترین نقطه آن حدوداً 1000 متر از سطح دریا بلندی دارد. بخش شمالی ورقه و نواحی پیرامون شهر بجنورد با بلندی کم و تپه ماهور است. بنحوی که بلندی شهر بجنورد از سطح دریا 1050 متر است.

کوههای جنوب بجنورد از جمله کوه سلوک با بلندی 2680 متر از سطح دریا از نواحی بلند این ناحیه می باشند. روند عمومی کوه ها تقریباً خاوری- باختری است.

از دیدگاه زمین ریخت شناسی (Geomorphology):

بخش شمالی منطقه دارای تاقدیس ها و ناودیس هایی با دامنه هایی با شیب ملایم است ولی بخش جنوبی بسیار چین خورده و بیشتر گسلیده و بهم ریخته است. بلندترین نقطه ها را آهکهای سازند مزدوران پدیدار ساخته است سازندهای میلاد و تیرگان نیز از نظر بلندی پس از آن بشمار می رود.

نهشته های پالئوزوئیک در مجموع بلندیهای متوسطی را ساخته اند. سازندهای شمشک و چمن بید بلندی کم و شیب توپوگرافی ملایمی دارند و سازندهای شوریچه، سرچشمه، سنگانه نیز دره ساز و زود فرسای میباشند، آن سان که بیشتر روستاها بر روی این سازندها ساخته شده اند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-1- تاریخچه بررسی ها:

از کارهای پیش انجام شده دراین ناحیه می توان نقشه زمین شناسی چهارگوش بجنورد در مقیاس 1:250000 را نام برد، که نیمه شمالی آن را افشار حرب (1355) وبخش جنوبی آن را بلورچی و مهرپرتو (1359) بررسی نموده اند. مهرپرتو بخش باختری ناحیه بجنورد را نیز بعنوان پایان نامه کارشناسی ارشد خود در مقیاس 1:50000 ارائه شده است (1359).

در برداشتهای صحرایی، از نقشه های توپوگرافی سازمان جغرافیایی با مقیاس 1:50000 وعکس های هوایی تقریباً با همین مقیاس ونیز در کارهای دفتری از دستاورد بررسیهای گروه فسیل شناسی و سنگ شناسی سازمان زمین شناسی بهره گیری شده است.

 

 

3-1- زمین شناسی و چینه شناسی ناحیه:

در تقسیم بندیهای ایران به زونهای ساختاری مختلف، ناحیه بجنورد در دو زون بینالود و کپه داغ جای می گیرد. بخش شمالی ناحیه در محدوده کپه داغ و نیمه جنوبی آن در منطقه بینالود واقع شده است. منطقه بینالود از نظر روند ساختاری دنباله البرز خاوری است. واحدهای رسوبی وابسته به پالئوزوئیک در بخش بینالود گاهی با ایران مرکزی و گاهی با البرز همانند است. آن سان که سازند باروت به البرز، رسوبهای اردویسین به ایران مرکزی، ماسه سنگ های دونین زیرین ومیانی با سازند پادما در ایران مرکزی، دونین بالایی با سازند بهرام درایران مرکزی و همچنین با سازند خوش ییلاق و واحدهای A, B, C سازند جیرود در البرز قابل مقایسه است.

دراین ناحیه رسوبات وابسته به کربونیفر تا ترباسدیده نمی شود. رسوبهای ژوراسیک تمام منطقه یکنواخت میپوشاند، از این رو تفاوت مشخصی میان رسوبهای این دوره در کپه داغ وبینالود به چشم نمی خورد. رسوبهای دونین در همه جا توسط سازند شمشک پوشیده میشود. در نئوکومین منطقه کپه داغ با آغاز سازند شوریچه بدرستی استقلال خود را بدست آورده است.

کهنترین سازندی که در ناحیه برونزدگی دارد سازند باروت است. از سازندهای زایگون و لالون برونزدگی دیده نمی شود. به نظر می رسد که در سیلورین نیز نبود رسوبگذاری بوده است . در نیمه شمالی ناحیه (حوضه کپه داغ) با آغاز سازند شمشک رسوبگذاری از ژوراسیک زیرین تا پایان کرتاسه ادامه داشته است.

برای آسان شدن واحدهای سنگی نخست سازندهای منطقه بینالود (پالئوزوئیک) سپس رسوبهای ژوراسیک که هر دو حوضه را می پوشانند و در پایان سازندهای منطقه کپه داغ آورده شده است.

 

4-1- کامبرین:

1-4-1- سازند باروت E_btکهنترین رسوبهایی که در ورقه بجنورد برونزاد دارد مجموعه ای است از:

دولومیت های بستر لایه، آهکهای خاکستری تیره چیرت دار، ماسه سنگهای قرمز و سبز میکائی، ماسه سنگ کوارتزیتی سفید رنگ، شیل های توفی رنگارنگ و همچنین سنگهای آتش فشانی در حد بازالت نیز در چند افق دیده می شود. ستبرای این مجموعه بیش از 1500 متر برآورد می گردد. در بخشهای اهکی جلبکهایی از نوع استروماتولیت و ریز زیای پوسته دار مشاهده می گردد بانگرشی به همانندی لیتولوژی این رسوبها با سازند باروت در البرز و جلبکهای موجود، می توان آن را به کامبرین زیرین نسبت داد، مرز پائینی و بالای این سازند با واحدهای مجاور خود، گسلیده شده است. در سازند باروت زیر واحدهایی در نقشه هستند که می توان از بخشهای ماسه سنگی قرمز کوارتزین (s) ، بخش سنگ های کربناته آهکی و دولومیتی (L + do) افقهایی از سنگهای آتش فشانی با ترکیب بازالتی (V) نام برد.

 

2-4-1- سازند میلا E_m :

این سازند در ناحیه بجنورد از گسترش و ستبرای نسبتاً زیادی برخوردار است و لایه های بستر آهکی تا آهک دولومیتی (معادل عضو کی میلا در البرز) و ستبرای زیادی از آهکهای ضخیم لایه تیره رنگ تا دولومیتی با میان لایه های شیلی و لایه های ماسه سنگی تا ماسه سنگ آهکی (احتمالاً معادل عضوهای 2 و 3 میلاد در البرز) پدیدار شده است. هر چند برآورد ستبرای این سازند بعلت گسله بودن منطقه دشوار است ولی آنچه به چشم می خورد دارای ستبرایی بیشتر از 1000 متر می باشد. در این رسوبها فسیل های فراوانی از تریلوبت ها، براکیوپودها و ... دیده می شود. براکیوپودهای زیر بوسیله (ف – گلشنی) بررسی گردیده است که سن کامبرین میانی – بالایی را برای این نهشته ها پیشنهاد نموده است.:

CT . chuangia sp., Redichia sp., Billingsella sp.,

مرز پائینی این سازند در ناحیه گسله بوده ولی مرز بالای آن در شمال روستای محمودی بصورت پیوسته و هم شیب با رسوبهای اردوسین زیرین پوشیده می شود.

 

5-1- اردوویسین – سیلورین

این فسیل ها به همراه کنودونتهایی که سهیلی و همکاران گزارش کرده اند، سن اردویسن بالایی را نشان میدهند. اما سه نمونه آخر احتمالاً تا سیلورین نیز ادامه دارند. مقطع دیگر نیز در جنوب غربی بجنبورد در روستای قلی توسط افشار حرب (1373) و جولاپور (1375) مورد مطالعه قرار گرفته است این مقطع دارای مختصات جغرافیایی َ55، 56 و َ12،37 بوده و در 50 کیلومتری جنوب غرب شهرستان بجنورد واقع است:

مقطع مزبور شامل 3 بخش آذرین، شیلی و ماسه سنگی است. بخش آذرین در زیر قرار گرفته و شامل 262 متر و از آلگومرا، بازالت، سنگ آهک و ماسه سنگ تشکیل شده است. بخش دوم شامل412 متر لایه های شیل و ماسه سنگ و بخش سوم شامل 224 متر شیل و ماسه سنگ است. این توالی اولین بار توسط افشار حرب (1979، 1373) «سازند قلی» معرفی شده است و شامل مجموعه ای از شیل و ماسه سنگ با ضخامت 140 متر، سنگ آهک و شیل با ضخامت 145 متر، ماسه سنگ کوارتزیتی با ضخامت 390متر بوده و دارای سن اردویسین، سیلورین است. در واقع سن سازند قلی اردویسین بالایی بوده و مجموعه بالای آن بنام سازند نیور (ماسه سنگهای کوارتزیتی) وسن آن سیلورین تعیین شده است.

مقطع قلی فاقد فسیلهای شاخص بوده ولی در مقعط بجنورد فسیلهای شاخص مربوط به همین لایه ها شناسایی و معرفی شده است. بنابراین به دلیل کم بودن فسیل در مقطع قلی و با توجه به اینکه مقطع مورد مطالعه دراین رساله به لحاظ فاصله چندان قابل توجه نیست (به خط مستقیم حدود 30 کیلومتر) می توان سنی را که این زمین شناسی به آن اشاره کرده با یافته های جدیدتر تعدیل کرد و سن آن را اردویسین زیرین – سیلورین در نظر گرفت.

6-1- اردويسين

رسوبهاي وابسته به اردويسين را ميتوان به 4 واحد سنگي تقسيم نمود که از پايين به بالا عبارتند از :

1-6-1- Sh و S واحد زيرين : اين واحد بيش از 800 متر بستر دارد و داراي ماسه سنگ، شيل هاي سبز زيتوفي، رديفهايي از آهک و شيل و آهکهاي خاکستري تيره است و چند لايه نازک از سنگهاي آتش نشاني در حد بازالت و آنرزي بازالت نيز در آن ديده مي شود، در اين واحد ماکروفسيل هاي فراواني مانند تريلوبيت ها و براکيوپودها يافت مي شود.

براکيوپودهاي بررسي شده عبارتند از:

CT . onniella sp . sowerbyellasp. Strophomenu sp.

Dalmanella sp.

اگر چه ( ف – گلشني ) از بررسي براکيوپودهاي بالا سن ارديوسين را بطور کلي براي اين واحد پيشنهاد مي نمايد ولي سن بخشهاي زيرين اين واحد بواسطه داشتن کنودونت هاي زير: جنس Cordylodvj با گونه هاي مختلف اين جنس مانند.

C. preavvj C.retvndatvj c . angvfatvs c.

Intemedivj c. oklahonen sis

به اردويسين زيرين، اشکوب Termadocian وابسته است و بخش مياني آن بعلت داشتن کنودونت هايي مانند Drepanodvj Subarcvatvs و براکپيودهايي از جنس Terynelasma sp. به اردويسن مياني نسبت داده ميشود.

اين واحد در شمال روستاهاي محمودي بصورت هم شيب سازند ميلا را مي پوشاند و خود نيز در مقطع شيرويه توسط واحد آتش نشاني اردويسين پوشيده مي شود.

1-6- 1 (ov) : اين واحد با بسترايي برابر با 198 متر تماماً همه از سنگهاي آتش نشاني در حد آنرزيت و آنرزي بازالت پديدار شده است. در بخش باختري ورقه در شمال روستاي قرچه رباط افزون بر سنگهاي آتش نشاني، ميان لايه هايي از شليهاي خاکستري رنگ و ماسه سنگهاي آهکي نيز يافت مي گردد. اين سنگهاي آتش نشاني با بافت پورفيريتي.

7-1- دونين:

نهشته هاي اين مقطع زماني از دو رخساره گوناگون تشکيل شده است، و در نيمه جنوبي برونزدگي دارد.

1-7-1- واحد زيرين (D^s) :اين واحد در مقطع شيرويه 247 متر بستر دارد و ليتولوژي آن از پايين به بالا داراي:

لايه هاي بستر ماسه سنگي قرمز رنگ ميکادار، ماسه سنگ کوارتزي سفيد رنگ با ميانلايه هاي آهک ماسه اي و در بخش هاي بالايي رديفهاي از ماسه سنگ، شيل و شيل هاي مارني مي باشد. بر روي بيشتر ماسه سنگها اثرات موج نقش (Ripel Marks ) بجاي مانده است. در اين رسوبها در مقطع بازديد شده سه افق از سنگهاي آتش نشاني در حد بازالت و آنزري بازالت نيز ديده مي شود. اين نهشته ها از ديدگاه سنگ شناختي و موقعيت چينه اي تقريبا با سازند پادهاهم ارز مي باشند. مرز زيرين اين سازند با نهشته هاي اردويسين ناگهاني و مشخص، ولي مرز بالايي آن با نهشته هاي بالايي برابر سازند خوش ييلاق تدريجي است. هرچند از اين واحد فسيلي بدست نيامده است، ولي با نگرشي به ليتولوژي، جايگاه چينه اي و پيوستگي آن با واحد بالايي دونين، ميتوان آنرا به دونين زيرين- مياني نسبت داد.

2-7-1 (2-) واحد بالايي (D^{T sh} )

اين واحد در مقطع شيرويه 196 متر بسترا دارد، ليتولوژي آن از پايين به بالا عبارتست از :

رديفهايي از لايه هاي شيل آهکي و ماسه سنگي، شيل هايي برنگهاي گوناگون. رديفهاي شيل و آهک، سنگ آهنک بستر لايه با ميانلايه شيلي، در بالا آهک خاکستري تيره، که بالاترين بخش لايه هايي از دولوميت نيز آنها را همراهي مي نمايند. اين واحد در سطح هوازده خاکستري تيره- سبز زيتوفي و گاهي کرم رنگ مي باشد.

اين واحد مذکور بسيار پرفسيل است. آن سان که براکيوپودهاي زير به سن دونين بالايي از اين واحد گردآوري گرديده و بوسيله (ف- گلشني واحد زاده ) بررسي گرديده اند.

عمدتا انتريسرتال مي باشد، که از پلاژيو کلاز( گاهي بشکل پورفيرهاي تجزيه شده به سيريست و عديت )، کافي فرو منيزين، کلريت که بصورت بلورهاي آنهدرال در فضاي ميان بلورهاي پلاژيو کلاز جاي دارد و نيز کليت در لابلاي پلاژيو کلازها پديدار گشته اند.

3-7-1 O^{sh s – III} :اين واحد از شيلهاي ميکاسه با ميانه هايي از ماسه سنگ تشکيل شده است. که در سطح هوازده با هوازدگي برنگ سبز زيتوفي ديده مي شود. اين رسوبها در مقطع شيرويه 207 متر بستر دارند ولي اين بسترا در باختر ورقه افزايش يافته و نسبتا زود فرساي و کم فسيل مي گردد. اين رسوبها داراي تريلوبيت ها، براکيوپود، مرجان و بريوزو است. فسيل هاي زير بوسيله ( ف- گلشني ) بررسي شده.

براکيوپودها:

Or thoceras vegans, Dalmanella sp., platystrophiasp.

کريلوبيت هاي:

Encrubys sp., Dalmantes sp., proetus sp.

که سن اردويسين مياني – بالايي را براي اين واحد پيشنهاد مي نمايد.

D ^1,sh,s – TV 4-7-1 اين واحد که بخش بالايي رديف رسوبي اردويسين است، در مقطع شيرويه 300 متر بسترا دارد، نهشته هاي آن شامل ماسه سنگهاي نازک لايه، آهکهاي مارني با ميانلايه هاي از شيل مي باشد. بخش بالايي اين واحد اکثرا از آهکهاي گرهک دار با ميانلايه هايي از شيل ساخته شده است. اين واحد سرشار از فسيل و داراي گونه هايي از تريلوبيت ها، براکيوپودها، مرجان ها، بريوزوآها و بالاخره لاله و شان و کنودونيت هاي باشد، که مجموعه براکيوپودهاي زيرين در اين واحد بررسي شده است:

Resserella corpolenta , platy strophia sp ., Diceromyonia tersa, Dolerorthis sp., Pentamerous sp.

Leptaena aequalij,

Hindella crassa incipiens, Leptaena CT . depressa, Salopina sp. Atrypa CT . reticularis.

Amorphognathu ordovicicus, Ly, ognathus plebia, panderodus gracillis.

8-1- نهشته هاي کواترنر:

نهشته هاي اين دوره شامل رسوبهاي کنگلومرايي پلسيتوسن (QPL ) با سيمان آهکي ماسه اي، رسوبهاي آبرفتي پادگانه اي (Q₁) که کنگلومراي بي سيمان هستند، مخروط افکنده اي دامنه اي (QF) که آنها نيز از کنگلومراي بي سيمان تشکيل يافته است، رسوبهاي آبرفتي دشتها که عمدتا زمينهاي کشاورزي را درست کرده اند (Q₂) و واريزه هاي دامنه اي بلنديها (QSC) و در پايان آبرفتهاي بستر رود خانه اي (QaL ) که جديدترين رسوبها را تشکيل ميدهند.

آتشفشان جوان (QV )

در مجاور روستاي فيروزه برونزد کوچکي از سنگهاي آتشفشاني ديده مي شود. اين سنگهاي آتش فشاني کنگلومراي نئوژن (Ngc) را تحت تأثير قرار داده اند. ترکيب آنها در حد آندزي بازالت تا بازالت اليوين پيروکسن دار مي باشد. در چند نقطه ديگر مانند نزديک روستاي حصار نيز برونزد کوچکي از اين آتش فشان جوان ديده مي شود. که در رسوبهاي نئوژن جاي گرفته و وابسته به فاز آتش فشاني کواترنر مي باشند. بازالت ياد شده در مقطع ميکروسکوپي بافت پورفيريتي با زمينه فلوئيدال دارد و کانيهاي تشکيل دهندة آن عبارتند از:

اليوين که به کلريت، کليت و کانيهاي اکسيد آهن تجزيه شده، پيروکسين( با حداکثر قطر 2/0 تا 5/0 ميلي ليتر) و زمينه سنگ از ميکروليت هاي پلاژيوکلاز با ترکيب باز يک تا متوسط است.

از کانيهاي ثانويه ي مي توان از کلريت، کلسيت و اکسيد آهن نام برد.

9-1- رسوبهاي ترشيري:

1-9-1- ائوسن : رسوبهاي ائوسن تنها در نيمه جنوبي محدوده مورد بررسي برونزاد دارد. بستراي اين نهشته ها حدود 80 متر برآورد مي شود و از آهکهاي بستر لايه به رنگ خاکستري روشن تا سفيد، ماسه سنگ ، ماسه سنگ آهکي و مارن هاي نوموليت دار درست شده اند. در اين رسوبها صدف دو کفه اي هاي بزرگ از خانواده اوسترانيز يافت مي گردد.

ميکروفسيل هاي زير به سن ائوسن مياني ( اتاژ Lutetian ) از اين نهشته ها شناسايي و بوسيله (ف- کشاني ) بررسي گرديده است:

Nummulites CT . aturicus, Assilina sp., Discocyclinusp.

مرز پاييني و بالايي اين واحد گسليده است.

2-9-1- نئوژن : رسوبهاي وابسته به نئوژن ( احتمالا پليويسن ) تقريبا در بيشتر نقاط ورقه ديده مي شوند. اين نهشته ها را مي توان به دو واحد زير تقسيم نمود:

 

 

 

3-9-1- Ng ₁(1) :

اين واحد در بلنديهاي جنوبي کلات حاج علي آقا برونزاد دارد و شامل رديفهايي از مارن، گچ، کنگلومرا با قلوه هايي از نهشته هاي کهنتر و لايه هايي از شيل توفي مي باشد. بستراي اين واحد 150 تا 170 متر برآورد شده و بصورت دگر شيب واحدهاي کهنتر را مي پوشانند از بخشهاي مارني واحدهاي وابسته به نئوژن نمونه هاي چندي براي بررسيهاي Washing فراهم گرديده که متأسفانه همگي فاقد فسيل بوده اند، اما با توجه به جايگاه چينه اي و نوع رسوبهاي سازنده آنها به نتوژن تعلق دارند.

4-9-1 Ng₂(II) :

اين واحد از مارن و كنگلومرا تشکيل شده و در ناحيه گسترش زيادي دارد. در شمال اسفراين اين بستراي آن به بيش از 300 متر مي رسد. در برخي از برونزدهه بخشهاي مارني (Ng^m) ، کنگلومرائي (Ng^c ) قابل جدايش از يکديگر مي باشند. در اين نقاط واحد مارني در زير و بخش کنگلومرايي در رو جاي گرفته است.

Dia zoma CT . volhymia

Cyrtospirifer sp., Athyris CT . intemedia

Dichospirifer piriformis, crutithyris sp.

Cleiothyridina sp. Athyris CT . chitratenjis

Productella sp.

Elevtherolomma sp., spinatry pina sp.

Cyrtospirifer CT . quadratus, Avlacerllar CT .

In terlineate.

CT . chantaginuj, Gastrodetoechia dichotomian,

Cyphoterorhynchvj Koraghen Dis,

Cyrtospirifer CT . schelonicuj

C.CT . Archiaci,

Cyrthospirifer CT . multiplicata

افرون بر آن از لايه هاي آهکي اين واحد کنودونت هاي زير که به سن دونين بالايي مي باشد، بوسيله ( م- احمد زاده هروي) شناسايي و بررسي گرديده است:

Inciodus expansus

Incidus brevis

Bispathodvj CT . Costalvsle B.Branson

Hindeodella Subtillis

Neoprioniodus CT . Semiseparatvs

گذر اين واحد با نهشته‌هاي زيرين تدريجي است. اين واحد در سراسر منطقه مورد بررسي، با سازند شمشک بصورت ناپيوسته (disconformity) پوشيده شده است و از ديدگاه چينه اي با سازند بهرام در ايران مرکزي و با بخشهاي C,B,A سازند جيرود يا سازند خوش ييلاق در البرز قابل مقايسه مي باشد.

در شمال روستاي چهار برج در ميان اين نهشته ها بسترايي در حدود 50 متر از لايه هاي ماسه سنگي پيدايش يافته، که در افق سنگهاي آتش فشاني با ترکيب بازالتي در آن ديده مي شود (D^v+s) که درخور نماياندن در نقشه مي باشد.

10-1- ژوراسيک:

1-10-1- سازند شمشک J ^s_s :

اين سازند در ناحيه بجنورد شيراز 1000 متر بسترا دارد، سازند نامبرده با چند متر کنگلومرا و ماسه سنگ به رنگ خاکستري تيره آغاز شده و اين توالي از شيل هاي خاکستري تيره زغالدار و ماسه سنگ و گاهي شيل هاي مارني تشکيل شده است. در جنوب ناحيه ( دره سارمران ) ميزان ماسه سنگ و در شمال ناحيه ميزان شيل آن افزايش مي يابد. در اين نهشته مارد گياهان اعم از برگ و ساقه بروشني ديده مي شود. که بيشتر از گونه Nillsoniasp, مي باشند و گمان مي رود وابسته به Sinemurian pedozamitensp.

تا pliensbachian باشند. در ناحيه بجنورد در همه جا سازند شمشک با ناپيوستگي رسوبهاي دونين بالايي را پوشانيده و خود نيز با گذري تدريجي توسط سازند چمن بيد پوشيده مي شود، با نگرشي به همانندي ليتولوژي و وجود فسيل هاي گياهي نيز موقعيت چينه شناسي، اين رسوبها به ژوراسيک زيرين تا مياني وابسته هستند.

2-10-1 سازند چمن بيد i_ch:

اين سازند از مجموعه مارن، آهک مارني و آهک برنگ خاکستري روشن تشکيل شده است. بستراي آنرا گاهي تابش از 800 متر مي توان برآورد کرد. با فسيل هاي زيادي از آمونيت‌ها، دو کفه اي، بلمينت و براکيوپودهاي فروزوئيک همراه مي باشد. آمونيت زير که بوسيله (ک- سيد امامي ) بررسي و سن آنها تعيين شده از اين سازند گردآوري گرديده است:

خانواده هاي

Phylloceradidae,Heclicoceratidae

Divers Perisphinctidae

Reinechia sp., Macrocephalitessp.

از اين رو بين اين سازند به استناد فسيل هاي نام برده از ژوراسيک مياني تا اوايل ژوراسيک بالايي تعيين مي گردد، بويژه که فراواني آمونيت هاي ياد شده، در اتاژ Callovian مي باشد. لازم به يادآوري است که با نگرشي به ميکروفسيل هاي بررسي شده در شروع سازند مزدوران ممکن است اين نهشته ها بخش زيرين ژوراسيک بالايي را نيز در بربگيرند.

3-10-1 سازند مزدوران J-K_mz :

اين سازند از گسترش زيادي برخوردار است و بستراي آن شايد بيش از 2400^m باشد. در مجموع از آهکهاي بستر لايه تا توده اي برنگ خاکستري روشن تشکيل شده است. در بخشهاي بالايي اين سازند آهکهاي روشن تا صورتي رنگ ديده مي شوند، که داراي ميانلايه هايي از مارن هستند. هر چند در اين سازند آمونيت کمياب است. ولي در بيشتر لايه هاي آن ميکروفسيل يافت مي شود.

ميکروفسيل هاي زير که وابسته به ژوراسيک بالايي هستند، بوسيله (ف-کشاني ) بررسي شده است.

Calpionella CT . elliptica Cadisch

Nodiphtha limidivm sp.

Tro cholina sp.

Globocholina sp.

Ha plophrog moides sp.

Tro Cholina alpine( Levpold)

Cristellaria sp.

Spirillina spp.

Pseudochrysalidina sp.

Lenticulina sp.

Cos Kinolina sp.

از لايه هاي بالايي سازند مزدوران، ميکروفسيل هاي زير وابسته به نئوکومين از آغاز کرتاسه تا اتاژ هو تروين شناسايي شده اند:

Calpionella spp., Chofatella sp.

Pseudocyclamina att. Lituus , Aeolisacous sp.

Haplophragmoides ct. trasenris , Tintinopsella ct.

Longa(colom)

Tintinopsella sp. Calpionellopsis sp.

گذر سازند مزدوران با سازند زيري خود ( چمن بيد ) تدريجي و پيوسته است. در نيمه شمالي ( زون کپه داغ ) اين سازند بتدريج پيوسته و هم شيب به سازند شوريجه تبديل مي گردد ولي در نيمه جنوبي مرز بالايي آن مشخص نيست.

 

آهکهاي سازند مزدوران در محدودة مورد بررسي وابسته به محيط رسوبگذاري ژرف يعني همي پلاژيک يا مزوپلاژيک بوده که ژرفايي از 200 تا 2000 متر داشته است. از نگاه ريخت شناسي آهکهاي مزدوران بلند و ستيغ ساز مي باشند. در محدودة ورقه بجنورد در زون بنيالود رسوبهاي وابسته به کرتاسه ديده نمي شود. ولي طبق ديگر نقشه هاي تهيه شده توسط سازمان زمين شناسي در ديگر نقاط اين زون رسوبهاي کرتاسه بطور دگر شيب بر روي آهکهاي سازند لار جاي گرفته است.