فهرست مطالب

1-1 2-1 3-1 4-1 5-1 6-1 7-1 8-1   1-2 1-2 2-2 3-2 1-3-2 4-2 5-2 6-2 1-6-2 2-6-2 3-6-2 7-2 1-7-2 8-2 9-2 1-9-2 2-9-2 3-9-2 4-9-2 5-9-2 6-9-2 7-9-2 8-9-2 10-9-2 10-2 1-10-2 1-1-10-2 2-10-2 3-10-2 1-3-10-2 11-2 12-2	فصل اول: چهارچوب تحقيق مقدمه . طرح مساله و اهداف موضوع مورد مطالعه سابقه و پيشينه تحقيق... سئوالات اساسي تحقيق.... انگيزه و علت گزينش منطقه.... محدوده‌ي تحقيق.... روش تحقيق....... مشكلات و محدوديتهاي تحقيق.... فصل دوم: كليات طبيعي شهرستان ميانه (آچاچي – ممان) موقعيت جغرافيايي ................................................................................................................................. ...................... موقعيت رياضي..................................................................................................................................... ...................... حدود جغرافيايي .................................................................................................................................... ...................... پيوندهاي طبيعي منطقه با مناطق ديگر يا موقعيت نسبي................................................................................ ............... ويژگيهاي زمين شناسي منطقه.................................................................................................................. ...................... توپوگرافي و ژئومورفولوژي منطقه ميانه (آچاچي – ممان) ............................................................................. ............... خاكشناسي منطقه.................................................................................................................................. ...................... واحدهاي ژنومورفولوژيكي مهم ............................................................................................................... ...................... رشته كوه بزقوش................................................................................................................................... ...................... رشته كوه قافلانكوه................................................................................................................................ ...................... رشته كوه ميدان داغي ........................................................................................................................... ...................... هيدرولوژي............................................................................................................................................ ...................... آبهاي زيرزميني...................................................................................................................................... ...................... تراكم و فرم شبكه آبراهه ها .................................................................................................................... ...................... شبكه آبهاي جاري.................................................................................................................................. ...................... رودخانه قزل اوزن.................................................................................................................................. ...................... رودخانه آي دوغموش ............................................................................................................................ ...................... رودخانه قرانقو........................................................................................................................................ ...................... ميانه رود (شهر چايي) ............................................................................................................................ ...................... رودخانه گرم رود.................................................................................................................................... ...................... روخانه قوري چاي (خشك رود) ................................................................................................................ ...................... رودخانه آق چاي..................................................................................................................................... ...................... رودخانه بلانق ....................................................................................................................................... ...................... رودخانه تركمن چاي .............................................................................................................................. ...................... كليات آب و هواي منطقه......................................................................................................................... ...................... عوامل طبيعي حاكم بر اقليم منطقه............................................................................................................ ..................... عرض جغرافيايي ................................................................................................................................... ...................... توده هاي هوايي ................................................................................................................................... ...................... تاثير اقليمي ناهمواريهاي منطقه................................................................................................................ ...................... فاصله از دريا........................................................................................................................................ ...................... محصولات مهم كشاورزي و سطح زير كشت آنها ....................................................................................... .................. پوشش گياهي منطقه............................................................................................................................. ......................		2 3 4 6 7 8 9 10   12 12 12 14 15 18 20 21 22 22 23 23 25 26 27 27 27 27 28 28 28 28 29 29 30 31 31 32 32 32 33 34
1-3 2-3 3-3 4-3 5-3 6-3 7-3 8-3 1-8-3 2-8-3 3-8-3 4-8-3 5-8-3 6-8-3 9-3 10-3 11-3 12-3 13-3 14-3 15-3 16-3 17-3 18-3 19-3 20-3	فصل سوم: كلياتي در رابطه با محصول برنج سابقه كشت برنج در دنيا و ايران............................................................................................................................. سابقه كشت برنج در منطقه ميانه (آچاچي – ممان) ................................................................................................ اهميت اقتصادي برنج در تغذيه مردم............................................................................................................................. اهميت غذايي محصول برنج............................................................................................................................. مناطق كشت برنج در دنيا و ايران............................................................................................................................. ارقام مهم برنج در دنيا و ايران............................................................................................................................. ويژيگي هاي گياه شناسي برنج و مراحل رشد آن............................................................................................................ خصوصيات اكولوژيكي (محيطي) برنج ............................................................................................................................. نيازهاي حرارتي برنج............................................................................................................................. نيازهاي نوري برنج............................................................................................................................. نياز برنج به رطوبت............................................................................................................................. مقاومت برنج در برابر ميزان شوري............................................................................................................................. خاك مورد نياز برنج............................................................................................................................. نياز فتوپريوديسمي برنج............................................................................................................................. نيازهاي آب و هوايي برنج (شرايط اقليمي) ..................................................................................................................... روشهاي مختلف كشت برنج............................................................................................................................. شرايط انتخاب بذر و مراحل تهيه آن براي كاشت............................................................................................................ خزانه و شرايط آن............................................................................................................................. نشاء كاري برنج............................................................................................................................. عمليات مربوط به داشت و برداشت برنج.......................................................................................................................... فاصله رديفهاي كاشت و تناسب تراكم گياهي............................................................................................................ علفهاي هرز در مزارع برنج............................................................................................................................. روشهاي مبارزه با علفهاي هرز در مزارع برنج.................................................................................................................. مبارزه با جلبكها ............................................................................................................................. آفات و امراض مهم برنج با تاكيد بر ايران....................................................................................................................... نتيجه‌گيري.............................................................................................................................		36 37 38 39 40 43 46 48 48 50 53 54 55 57 58 59 60 61 62 63 64 66 67 71 71 74

 

 

 

 

1-4 2-4 1-2-4 3-4 4-4 5-4 6-4 7-4 8-4 9-4 10-4 11-4 12-4 13-4 14-4 15-4 16-4 17-4 18-4 19-4 20-4 21-4 22-4 23-4 24-4 25-4 26-4   1-5 2-5 3-5 4-5 5-5 6-5 7-5 8-5 9-5 10-5 11-5 12-5 13-5 14-5

فصل چهارم: بررسي عناصر اقليمي مقدمه....................................................................................................................... ........................................................ دما ............................................................................................................................. ................................................... بررسي پارامترهاي اقليمي دما در منطقه آچاچي - ممان................................................................................................. بررسي پديده يخبندان درمنطقه............................................................................................................................. دماي موثر شبانه و روزانه در منطقه............................................................................................................................. تابش خورشيدي و ساعات آفتابي منطقه......................................................................................................................... محاسبه بري بودن منطقه............................................................................................................................. بارش ............................................................................................................................ ................................................. محاسبه ميانگين متحرك بارندگي سالانه در منطقه.................................................................................................. ضريب تغيير پذيري بارندگي در منطقه............................................................................................................................. انحراف بارندگي در منطقه............................................................................................................................. انحراف بارندگي ماهيانه در منطقه............................................................................................................................. احتمال وقوع بارندگيها و سالهاي خشك، تر و دوره برگشت آنها.............................................................................. احتمال وقوع بارندگي ماهيانه و دوره برگشت آنها ...................................................................................................... دوره برگشت ترسالي و خشكسالي ............................................................................................................................. رطوبت نسبي در منطقه............................................................................................................................. تبخير و تعرق در منطقه............................................................................................................................. محاسبه تبخر و تعرق بروش تورنت وايت ....................................................................................................................... محاسبه تبخير و تعرق بروش بليني كريدل....................................................................................................................... تعيين اقليم منطقه............................................................................................................................. روش تقسيم بندي كوپن در تعيين اقليم منطقه........................................................................................................ تعيين اقليم منطقه بروش دمارتن............................................................................................................................. تعيين اقليم منطقه بروش آمبرژه............................................................................................................................. تعيين اقليم منطقه بروش تورنت وايت ............................................................................................................................. باد ............................................................................................................................ ....................................................... شرح گلبادهاي منطقه............................................................................................................................. نتيجه‌گيري............................................................................................................................. .........................................   فصل پنجم: تاثير آب و هوا بر كشت برنج در منطقه ميانه (آچاچي – ممان) مقدمه ................................................................................................................................................. .... ........................ توليد محصول برنج در منطقه................................................................................................................... ...................... دما و تاثير آن بر كشت برنج..................................................................................................................... ...................... اثر دماي موثر شبانه بر كشت برنج در منطقه................................................................................................ ................. اثر پديده يخبندان بر كشت برنج در منطقه................................................................................................... .................. اثر فتوپريوديسم بر كشت برنج در منطقه..................................................................................................... .................... اثر رطوبت نسبي بر كشت برنج در منطقه.................................................................................................... ................... اثر عامل بارش بر كشت برنج در منطقه ...................................................................................................... ................... اثر باد بر كشت برنج در منطقه................................................................................................................... ..................... توليد و نشاء در منطقه ............................................................................................................................. ...................... امكان رشد رتون يا پنجه هاي مجدد در منطقه............................................................................................ ................... نتيجه‌گيري............................................................................................................................................ ...................... پيشنهادات............................................................................................................................................ ...................... نتيجه‌گيري كلي و نهايي.......................................................................................................................... ...................... منابع و مآخذ.......................................................................................................................................... ......................

79 80 81 85 86 89 91 93 97 100 101 103 110 112 114 118 122 123 125 128 129 132 133 135 139 144 156   161 162 165 169 170 171 173 174 176 178 179 180 184 187 194

فهرست: جداول، نمودارها، تصاوير و نقشه‌ها

فهرست جداول فصل دوم جدول شماره 1-2: مجموع آبهاي سطحي....... .......................................................................................................................... ...................... .. جدول شماره 2-2: تعداد قنوات ميانه........................................................................................................................................ ...................... .... جدول شماره 3-2: تعداد چشمه هاي ميانه................................................................................................................................. ...................... جدول شماره 4-2: تعداد چاههاي ميانه..................................................................................................................................... ...................... جدول شماره 5-2: اراضي زير كشت منطقه................................................................................................................................ ...................... جدول شماره 6-2: انواع پوشش گياهي منطقه............................................................................................................................. ...................... فصل سوم جدول شماره 1-3: ارزش غذايي محصول برنج........................................................................................................................... ...................... جدول شماره 2-3: سطح زير كشت و عملكرد برنج در نقاط مختلف دنيا .......................................................................................... ................. جدول شماره 3-3: مناطق زير كشت برنج و ميزان توليد در ايران.................................................................................................... ................... جدول شماره 4-3:خصوصيات واريته هاي متفاوت بدنج................................................................................................................ ...................... جدول شماره 5-3: خصوصيات زيرگونه هاي مهم برنج ................................................................................................................ ...................... جدول شماره 6-3: مراحل مختلف رشد برنج وزمان آن................................................................................................................. ...................... جدول شماره 7-3: نياز حرارتي برنج در مراحل متفاوترشد.............................................................................................................. ...................... جدول شماره 8-3: انواع خاكهاي مورد نياز كشت برنج.................................................................................................................. ...................... جدول شماره 9-3: مشكلات ويژه خاك براي برنج ..................................................................................................................... ...................... جدول شماره 10-3: ميزان اسديته خاك براي كشت برنج ............................................................................................................. ..................... جدول شماره 11-3: انواع طبقات خاك براي كشت برنج ............................................................................................................... ..................... جدول شماره 12-3: انواع برنج از لحاظ زمان رسيدگي.................................................................................................................. ...................... جدول شماره 13-3: مهمترين وشايعترين علفهاي هرز مزارع برنج.................................................................................................. .................... جدول شماره 14-3: مبارزه با انواع علفهاي هرز .......................................................................................................................... ...................... جدول شماره 15-3: انواع آفتهاي محصول برنج.......................................................................................................................... ...................... جدول شماره 16-3: انواع بيماريهاي بذرزا يا بيماريهاي شالي........................................................................................................ ....................

24 25 25 25 33 34   40 42 43 44 45 47 49 56 56 57 57 63 66 70 72 72

 

 

فصل چهارم جدول شماره 1-4: ميانگين درجه حرارت ماهيانه و ساليانه...................................................................................................................................... جدول شماره 2-4: ميانگين حداكثر و ميانگين حداقل............................................................................................................................................ جدول شماره 3-4: حداكثر ميانگين مطلق و ميانگين حداقل مطلق......................................................................................................................... جدول شماره 4-4: توزيع فصلي دما در منطقه...................................................................................................................................................... جدول شماره 5-4: ميانگين تعداد روزهاي يخبندان ماهيانه..................................................................................................................................... جدول شماره 6-4: دماي موثر روزانه و شبانه....................................................................................................................................................... جدول شماره 7-4: تاثير طيفهاي گوناگون نور خورشيد بر گياهان............................................................................................................................ جدول شماره 8-4: ميانگين ساعات آفتابي منطقه................................................................................................................................................ جدول شماره 9-4: ميانگين حداكثر و حداقل دماي، حداكثر و حداقل مطلق، ماهيانه دماي موثر روزانه و شبانه، يخبندان، ساعات آفتابي............. جدول شماره 10-4: انواع بارندگي از لحاظ شدت.................................................................................................................................................. جدول شماره 11-4: درصد نزولات ماهيانه و فصلي منطقه.................................................................................................................................... جدول شماره 12-4: نيمه متوسط ميانگين متحرك 10 و 20 ساله بارندگي ........................................................................................................... جدول شماره 13-4: متغيرها، مقادير مطلق بارندگي ماهيانه، انحراف متوسط، انحراف معيار و غزه Z................................................................. جدول شماره 4-4: فراواني وقوع و دوره بازگشت بارندگي...................................................................................................................................... جدول شماره 15-4: ميانگين ماهانه بارندگي، انحراف معيار، ضريب تغيير پذيري، احتمال ريزش به درصد و دوره برگشت.................................. جدول شماره 16-4: محاسبه دوره هاي برگشت خشكسالي و ترسالي در منطقه.................................................................................................... جدول شماره 17-4: ميانگين، نمره Z و انحراف معيار به تفكيك ماهها ................................................................................................................ جدول شماره 18-4: ميانگين رطوبت نسبي در منطقه............................................................................................................................................ جدول شماره 19-4: ضريب حرارتي ماهيانه و ساليانه بروش تورنت وايت............................................................................................................... جدول شماره 20-4: تبخير و تعرض اصلاح شله و اصلاح نشده بروش تورنت وايت.............................................................................................. جدول شماره 21-4: جدول ضريب P براي استفاده در روش بليني كرديل.............................................................................................................. جدول شماره 22-4: خصوصيات كلي 5 گروه اقليمي كوپن.................................................................................................................................... جدول شماره 23-4: نواحي مختلف اب و هوايي جهان بر اساس روش كوپن......................................................................................................... جدول شماره 24-4: ميانگين دما و بارش ماهيانه و ساليانه .................................................................................................................................... جدول شماره 25-4: تقسيم بندي اقليمي بروش دمارتن......................................................................................................................................... جدول شماره 26-4: تعيين اقليم منطقه بروش آمبرژه............................................................................................................................................ جدول شماره 27-4: تيپ هاي اقليمي تورنت وايت............................................................................................................................................... جدول شماره 28-4: تيپ هاي اقليمي بر اساس كارائي حرارتي بروش تورنت وايت.............................................................................................. جدول شماره 29-4: تيپ هاي اقليمي بر اساس كفايت رطوبتي فصلي .................................................................................................................. جدول شماره 30-4: تيپ هاي اقليمي بر اساس تراكم تابستاني كارايي حرارتي ..................................................................................................... جدول شماره 31-4: تبديل واحدهاي سرعت باد به يكديگر ................................................................................................................................... جدول شماره 32-4: بادهاي منطقه ميانه (آچاچي – ممان) .................................................................................................................................... فصل پنجم جدول شماره 1-5: ارقام برنج كشت شده در منطقه ميانه....................................................................................................................................... جدول شماره 2-5: توزيع ميانگين ماهيانه، فصلي، حداقل، حداكثر و مطلق دما .................................................................................................... جدول شماره 3-5: ميانگين دماي ماهيانه، ساليانه، حداقل، حداكثر و مطلق دما در نيمسال گرم منطقه................................................................. جدول شماره 4-5: دماي موثر شبانه و روزانه در نيمسال گرم منطقه..................................................................................................................... جدول شماره 5-5: روزهاي يخبندان در نيمسال گرم منطقه.................................................................................................................................... جدول شماره 6-5: ميانگين ساعات آفتابي نيمسال گرم منطقه............................................................................................................................... جدول شماره 7-5: ميانگين رطوبت نسبي در نيمسال گرم منطقه........................................................................................................................... جدول شماره 8-5: ميزان بارندگي در دوره نيمسال گرم منطقه................................................................................................................................ جدول شماره 9-5: وضعيت بادهاي منطقه در نيمسال گرم....................................................................................................................................

81 82 83 84 85 88 90 90 93 95 95 98 100 111 114 115 117 119 123 124 126 129 130 130 132 133 137 137 138 139 140 141   163 166 166 169 170 172 173 174 177

 

 

1-1- مقدمه

امروزه بزرگترين مشكل در اقليم شناسي كشاورزي،‌اثر عناصر آب و هوايي بر محصول است. رشد گياه به تمام عواملي بستگي دارد كه در محيط زيست اعمال مي شوند. هيچ مطلوبيت ساده اي براي هر يك از عوامل وجود ندارد كه بدون توجه به وضعيت ديگر عوامل توجيه شود. تمام محصولات كشاورزي در اين مساله كه به طور طبيعي رشد نكنند داراي حدود آستانه طبيعي معيني از عناصر آب و هوايي هستند، ولي پرورش و انتخاب تدريجي اين آستانه ها براي بسياري از محصولات مانند: گندم، جو، برنج، ذرت و … قابل ملاحظه و دسترسي است. يعني روش هاي مورد استفاده كشت گاهي در ارائه تغيير قابل ملاحظه در ميكروكليما نقش مهمي را ايفا مي كند.[1]

انسان بر خلاف جانوران و گياهان سعي نموده است محيط اطراف خود را بشناسد و سپس به نفع خود ان را تغيير دهد و بعبارت ديگر بر محيط آب و هوايي پيرامون خود احاطه يابد. همين انسان مجبور بوده است براي تهيه غذا، خوراك، پوشاك و بهداشت از طريق كشاورزي اقدام نمايد و به همين جهت است از بدو تاريخ و هم اكنون نيز ثبات و پيشرفت ملل بستگي موثر و مستقيم نسبتت به توسعه و ترقي در توليدات كشاورزي آنها دارد[2].

با بررسي و آناليز عوامل اقليمي مطابق با تغييرات زماني و مكاني نه تنها در بخش زراعي، باغباني و دامپروري و امور زيربنايي مي توان به اقدامات بسيار اساسي مبادرت نمود، بلكه مي توان با استفاده از كاربريهاي ثانويه عوامل اقليمي از پتانسيل هاي منابع طبيعي نيز به نحو احسن بهره گيري كرد.

گرچه نمي توان ادعا كرد كه از اولين خاستگاههاي كشت محصول برنج، كشور ما ايران بوده است، اما اين پذيرفتني است كه در اين خطه نيز هزاران سال است اين محصول مورد توجه اقوام وگروههاي انساني ساكن در آن بوده و گونه هاي سازگار با پارامترهاي محيطي و آب و هوايي خاص هر منطقه مورد استفاده قرار مي گرفته و هم اكنون نيز روزبروز توسعه مي يابد. در منطقه آذربايجان نيز فقط در بخشي از آن در جنوب شرقي منطقه ميانه برنج كشت مي شود. بطوري كه امروزه سطح زير كشت اين محصول در حدود 6-5 هزار هكتار مي باشد.

كشت محصول برنج در بيش از 50 روستاي منطقه ميانه اهميت وافري به اين خطه بخشيده است و با عنايت به اينكه برنج در تغذيه مردم منطقه نقش بسيار مهمي دارد، بطوريكه در اكثريت خانواده ها غذاي يك وعده از سه وعده تغذيه روزانه را برنج تشكيل مي دهد و همچنين نوع يا واريته هايي كه در اين منطقه استحصال مي شوند از لحاظ كيفيت در مرغوبيت، ارزش غذايي، پخت، تجارت و … مي‌توانند مورد توجه قرار گيرند، بنده را بر آن داشت تا آنجايي كه توان علمي و امكانات موجود و … اجازه مي دهند، نقش عوامل اقليمي را در چگونگي كشت و توليد اين محصول در منطقه سكونتي را مورد بررسي قرار دهم. اميدوارم كه ويژگيهاي ديگر مربوطه نيز از ناحيه متخصصان مربوطه مورد بررسي قرار گرفته و با اجماع و تحليل مجموعه مطالعات بتوان يك چشم انداز مطمئن و ارزشمندي را در فراسوي توسعه كشت محصول برنج درمنطقه ميانه فراهم آيد.

 

2-1- طرح مساله و اهداف موضوع مورد مطالعه

هدف از اين مطالعه حصول اطلاعات لازم و استفاده عمومي از داده هاي هواشناسي درارتباط با برنامه ريزيهاي كشاورزي و احياناً پروژه هاي توسعه كشاورزي است. مخصوصاً توليد و كشت محصول برنج در منطقه ميانه مي باشد كه داراي ايستگاه هواشناسي سينوپتيك است. همه مي‌دانيم كه شكست يا توفيق در فعاليتهاي كشاورزي وابستگي عميقي به عوامل متعدد از جمله ساختمان ژنتيكي و شرايط محيطي از قبيل خاك و آب و هوا بستگي دارد. در صورتيكه بتوان به اين عوامل در صورت كلي شناخت يافت، بي گمان توليد محصول از نقطه نظر كيفي و كمي افزايش مي يابد و بر عكس عدم توجه، منجر به شكست گرديده و خسارات مالي و اتلاف نيروي انساني و تكنولوژيكي را بدنبال خواهد داشت.

بي گمان يكي از عواملي كه باعث اختلاف در ميزان عملكرد محصولات كشاورزي در مناطق مختلف مي گردد، عوامل اگروكليماتيكي است. در يك برنامه‌ريزي منسجم و اصولي در بخش مديريت زمين و محصول، انتخاب سيستم زراعي، احتياجات زيربنائي و … درنظر گرفته مي شود. دراينجا لازم به ذكر است براي آنكه بتوان از رژيم اقليمي حداكثر بهره وري اقتصادي را به دست آورد، لازم است قبل از هر گونه برنامه ريزي ميزان تابش، تبخير، تعرق و دامنه تغييرات روزانه دما، توازن آب و ديگر عوامل اقليمي را در نظر گرفت. براي دستيابي به اين مقاصد سعي شده است با محاسبه آمار و داده‌هاي 29 ساله در منطقه ميانه (آچاچي – ممان) بتوان يك رژيم اقليمي را مشخص نمود و با توجه به نوع اقليم غالب بتوان گياهاني را كشت نمود كه داراي حداكثر سود اقتصادي هستند، از جمله محصول برنج.

از طرف ديگر نقشي كه اين محصول در تغذيه مردم منطقه ايفا مي‌نمايد، تا جائيكه بعد از گندم مهمترين قلم غذايي مصرفي مي‌باشدو به لحاظ رشد روزافزون جمعيت منطقه اهميت آن بطور مداوم در سبد تغذيه مردم افزايش مي‌يابد. بنابراين افزايش كمي و كيفي توليد اين محصول بايد به دقت مورد توجه مسئولين در سطح ملي، استاني، منطقه‌اي و … قرار بگيرد.

براي افزايش توليد علاوه بر عوامل و عناصر اقليمي، اكولوژيكي، خاك و … روشهاي فني و مهندسيب و … نيز بسيار مهم است كه در نظر گرفته شود. چنانچه كليهپ پارامترهاي طبيعي وقتي در يك چارچوب آگاهانه و تحت مديريتي كارآمد درهم تلفيق شوند، بطوري كه برآيند آنها اتخاذ شيوه‌اي مطلوب و سازگار جهت كشت بهينه اين محصول باشد، نتيجه‌ي تمامي مساعي، هزينه‌ها و … مثمرثمر خواهد بود.

با توجه به اراده‌اي كه مديريت محترم كشاورزي شهرستان ميانه براي ترويج مسائل بهزراعي مثل تهيه بذر مناسب برنج، استفاده از سموم و كودهاي شيمايي، استفاده از روشهاي مكانيزه در مراحل توليد، كاشت، داشت و برداشت و … از خود نشان داده و برنامه‌كاري را بر اين مبنا تنظيم نموده‌اند، از جمله مواردي بود كه لزوم پرداختن به اين مساله را تقويت مي‌نمود و مرا برآن داشت تا با توجه به نوع گرايش و پيوندي كه كشت اين محصول با رشته تحصيلي بنده داشت، بخشي از نيازهاي اوليه اقليمي محصول برنج را با عنايت به ويژگي‌هاي جوي منطقه حل كرده باشيم.

 

3-1- سابقه و پيشينه تحقيق:

منطقه ميانه (آچاچي – ممان) در مجموع با داشتن 1250 هكتار شاليزار در استان مقام اول را در بين ساير شهرستانها به خود اختصاص داده است و قرنهايست كه اين محصول با توجه به سازگاري آن با شرايط اقليمي در منطقه كشت مي‌شود. زراعت اين محصول در طول تاريخ اين خطه در حاشيه رودخانه‌هاي پرآب و دائمي جائيكه سرشار از رسوبات حاصلخيز و آبرفتهاي غني مي‌باشد، صورت گرفته و هم‌اكنون نيز منطبق با همان موقعيت‌هاي ديرين صورت مي‌گيرد. در آثار متقدمين، ويژگي‌هاي طبيعي و انساني منطقه ميانه مكرراً مورد تفحص و تدقيق قرار گرفته است. اين مطلب از ميان نوشته‌هايي چون: «كتاب البلدان ابن يعقوبي، بلاذري، اصطخري، ابن حقول بغدادي، معلوم مي‌شود كه در همه‌ي آنها به عمارن و كشاورزي منطقه ميانه و كشت انواع فلات و حبوبات از جمله گندم، جو، برنج و … اشاراتي شده است.»[3]

« بنا به نوشته حمدا… مستوفي اين شهر در اثر حملات مغلو يكبار بطور كلي ويران شده و در ادوار بعدي دوباره رو به آباداني گذاشته است و اين منطقه گاهي ميانج و گاهي هم گرمرود ناميده شده است.»[4]

از اين مطلب چنين استنباط مي‌شود كه وجو.د رودهايي مانند گرمرود كه امروزه هم اكثر مناطق كشت برنج در ملتقاي اين رودخانه با رودخانه قزل‌اوزن وجود دارد، موجبات توسعه كشاورزي و كشت انواع محصولات در اين مناطق ويراتن شده (از جمله برنج بر حسب شرايط مناسب طبيعي) گرديده و به مررو با افزايش و بهبود وضعيت تغذيه (امنيت غذايي) اوضاع اجتماعي، عمراني و … هم بهبود يافته است. كمااينكه مناطق آچاچي و ممان نيز درست جلگه‌هاي ساحل اين رودخانه‌ها (گرمرود، قرانقو، قزل‌اوزن و… ) قرار گرفته‌اند.

در آثار متاخرين كه بويژه از دهه‌ي 1350 تا كنون به چشم ديده مي‌شوند، چنانكه بايد مساله كشت برنج در منطقه ميانه پيرامون آن بطور اختصاصي مورد تفحص قرار بگيرد، مطالعه نگرديده است، مگر اينكه در خلال بررسي موضوعات مختلف به امر كشت برنج در منطقه ميانه نيز اشاراتي به عمل آمده است. از جمله اين آثار شايسته كتاب «ميانه دروازه آذربايجان»[5] تاليف جناب آقاي قاسم مهداد و كتاب ديگر «جغرافياي شهرستان ميانه»[6] تاليف جناب آقاي سيد رحيم طاهري مي‌باشد. از جمله اينكه در كتاب اخير آمده است: « در منطقه ميانه از زمانهاي قديم كشت برنج رواج داشته است و اين ناحيه به همين جهت مشهور بوده است و شايد يكي از دلايل شيوع زياد بيماري مالاريا در اين ناحيه بوده است كه قربانيان زيادي گرفته است.»[7] از لحاظ بيولوژيكي چون حشره‌ي ناقل بيماري مالاريا (آنوفل) در مناطق مرطوب و باتلاقي سريعاً تكثير مي‌يابد. وجود شاليزارهاي وسيع درطول زمانهاي گذشته در ميانه و روستاهاي اطراف آن بوده است.

از سال 1375 نيز آثاري چند مي‌توان در اين زمينه يافت. از جمله‌ي اين آثار بسيار شايسته پايان‌نامه كارشناسي ارشد تحت عنوان «مطالعات ناحيه‌اي ويژه ميانه»[8] مي‌باشد كه در آن بطور اجمالي توليدات و توانهاي كشاورزي منطقه پرداخته گرديده و به توليدمحصول برنج و مناطق مهم آن از جمله آچاچي – ممان اشاره شده است.

به نظر مي‌رسد در يكي دو سال اخير توجه خاصي به توسعه كشت اين محصول مبذول شده، بطوري كه آثار اختصاصي مربوط به كشت برنج انتشار يافته از اين آثار ارزشمند مي‌توان به مقاله‌ي «كشت برنج به روشهاي مستقين و با دستگاه نشاء‌كار در شهرستان ميانه»[9] به قلم مهندس قاسمي از كارشناسان محترم اداره جهاد كشاورزي منطقه و ديگر آثار ارزشمند «بررسي وضعيت بهزراعي كشت برنج در منطقه ميانه»[10] تاليف مهندس شقاقي مي‌باشد. در هر دو اثر فوق ‌الذكر سعي شده است كه اصول فني، مهندسي، كوددهي، نشاءكاري، آماده‌سازي زمين، تا حدودي مبارزه با آفات و بيماري‌ها و … بطور ساده و عملي توضيح داده شود.

 

4-1- سوالات اساسي تحقيق:

امروزه مطالعات ناحيه‌اي و منطقه‌اي يكي از رويكردهاي اساسي در توسعه ملي و منطقه‌اي محسوب مي‌شود. لازمه توسعه يك منطقه داشتن شناخت دقيق از توانائيهاي بالقوه طبيعي و انساني و بعبارت ديگر عوامل و عناصر زيربنايي توسعه مي‌باشد. عوامل طبيعي بخش بسيار مهمي از فرآيند توسعه را تحقق مي‌بخشد، تا جائيكه در صورت عدم وجود توانائي‌هاي طبيعي در يك منطقه، توسعه فراگير آن مشكل و در برخي موارد بسيار ناموفق خواهد بود. اين عوامل مربوط به (آب و هوا، (اقليم)، خاك، توپوگرافي، زمين‌شناسي، ژئومورفولوژي، پوشش گياهي و … ) مي‌باشند كه هر يك به نحوي يا ديگر و شايد هم از موانع امر پيشرفت توسعه به شمار مي‌روند.

به عنايت به توانهاي بالقوه مناسب طبيعي منطقه ميانه و نواحي پيرامون آن (آچاچي – ممان) براي توسعه بخش كشاورزي و كشت انواع محصولات (غلات، حبوبات، ميوه‌جات و … ) از جمله برنج كه قرنهاست در اين نواحي به كشت آن پرداخته مي‌شود. همواره در باب وضعيت فعلي كاش برنج و امكانات توسعه آن در آينده نظرات و ديدگاه‌هايي مطرح مي‌شوند. اين فرضيه‌ها هر كدام با توجه به ماهيت آن (تخصصي بودن) توسط اشخاص و متخصصين مربوطه طرح شده و احياناً پاسخهايي مناسب هم ارائه مي‌گردند. ولي آنچه كه به نظر بنده در اين ميانه توجه جدي به آن مبذول نشده، يك مطالعه جامع از ويژگي‌هاي اقليمي منطقه و سپس انطباق شرايط اكولوژيكي و بيولوژيكي محصول برنج با عناصر و عوامل اقليمي مي‌باشد، چرا كه اين مطالعه مي‌تواند بطور علمي و مطمئن راه‌گشاي توسعه كشت انواع محصولات و واريته‌هاي سازگار آن، بالاخص برنج باشد و برنامه‌ريزي را با ريسك‌هاي كمتري مواجه سازد.

از جمله اين سوالات بسيار مهم كه براي من مطرح بوده، در تدوين اين مطالب نقش داده است، مي‌توانند به قرار زير مطرح گردند.

1- آيا توانهاي بالقوه طبيعي بويژه اقليم منطقه مي‌تواند يك بستري مطمئن براي توسعه كشت برنج را فراهم آورند؟ اگر چنين امكاناتي هستند برد توسعه ناحيه‌اي تا كجا خواهد بود؟

2- اگر نوع اقليم در انتخاب واريته‌هاي مقاوم، پرمحصول، خوش خوراك و … نقش دارد. با توجه به آب هواي حاكم بر منطقه ميانه و نواحي اطراف آن كدام نوعه واريته‌ها مي‌توانند سازگاري خوبي داشته و درآينده سرمايه‌گذاري بر اساس توسعه كاشت آنها باشد؟

3- در بعضي از مواقع نوسانات اقليمي ممكن است بخش كشاورزي از جمله محصول آبدوست برنج را با مخاطراتي مواجه سازد. راه‌كارهاي عملي براي كاستن از اثرات تخريبي ناملايمات آب و هوايي تا چه حدي مثبت بوده و يا اصلاً مي‌تواند مقرون به صرفه باشد يا نه؟ و چه نوع اقداماتي بايد صورت بگيرد؟

4- يكي از ابهامات اساسي براي بنده اين بوده كه چرا بعضي از واريته‌هاي كشت شده در منطقه بويژه در آچاچي و ممان با اينكه از لحاظ خوراكي(عطر – طعم)، ظاهر محصول (طول،‌ پهنا و … )، پخت عالي و … مناسب است .ولي بدليل خرد شدت زياد آن پس از برداشت محصول كه باعث افت ارزش تجاري و رقابتي آن در بازار مي‌شود، چيست؟ آيا علت اقليمي است يا مربوط به رعايت اصول فني در برداشت و برنجكوبي است؟ براي مقابله با آن چه اقداماتي مي‌توان به عمل آورد؟

 

5-1- انگيزه و علت گزينش منطقه

مهمترين دلايل گزينش منطقه به دلايل زير بوده است:

اهميت محصول برنج از لحاظ تامين بخش مهمي از مواد غذايي مردم منطقه

وجود پتانسيلهاي فراوان طبيعي و انساني در منطقه

وجود شرايط اگروكليمايي مناسب، زمينهاي آبرفتي و جلگه اي، منابع آبي فراوان، استعداد بسيار عالي از نظر آبهاي زير زميني

احداث سدهايي عظيم مانند سد استور بر روي رودخانه قزل اوزن و سد آي دوغموش و …

داشتن كيفيت بسيار عالي واريته هاي كشت شده در منطقه

معرفي منطقه بعنوان يكي از مناطق مستعد كشت اين محصول و واريته هاي باارزش غذايي و تجاري بالا.

ايجاد انگيزه و دادن اگاهيهاي لازم، تجزيه و تحليل، كمبودها و مشكلات و عواملي كه باعث مي شوند محصول اين منطقه با ديگر مناطق رقابت كنند.

بررسي طرقي كه بتوان بوسيله آنها ميزان توليد در واحد سطح را افزايش داد يا با اجراي آنها از ميزان خسارات ناشي از بحرانهاي اقليمي كاست.

سكونت بنده در منطقه كه پيوسته با اين موضوع برخورد دارم و علاقه اي كه به توسعه منطقه بعنوان يك مكان مستعد جهت كشت محصول برنج دارد.

 

6-1- محدوده‌ي تحقيق:

در يك رويه منطقي هر تحقيق و پژوهشي يا هركار علمي بايد از يك سري اصول و قوانين معيني بهره‌بگيرد. بعبارت ديگر هر تحقيقي بر اساس يك فرضيه شكل بگيرد و بر اساس اثبات همان فرضيه به انجام برسد و براي اثبات هم از منابع و موضوعاتي كه بنوعي مرتبط با ماهيت فرضيه مورد نظر باشند، استفاده جويد، به نحوي كه چارچوب اساسي و منطقي تحقيق با تداخل و درهم‌آميزي موضوعات گوناگون مخدوش نگردد و در حريم موضوعات ديگر صدماتي را ايجاد نكند. بنابراين هر تحقيق يا پژوهشگر بايد از حدود و اسكلت‌بندي (آغاز و انجام) مسئله مورد نظر خود آگاه باشد، بداند قصد اثبات چه قضيه‌اي را دارد.

در اين تحقيق نيز سعي برآن گرديده ابتدا موضوعي طرح و سپس به آن پرداخته شود. تلاش شده اولاً حدود جغرافيايي موضوع تحقيق برآورده گردد و از لحاظ اوضاع طبيعي تا حد لزوم مورد بررسي و كنكاش قرار گيرد. چون اصل موضوع تاثير شرايط اقليمي بركشت محصول برنج بوده در بخش ديگري از تحقيق سعي گرديده تا ويژگي‌هاي اكولوژيكي، فيزيولوژيكي و بيولوژيكي آن تعيين و مورد شناسيي قرار بگيرد، لازم است كه در اين مرحله از اصول علوم‌ ديگري مانند علوم زيستي، كشاورزي، جانورشناسي، مبارزه با آفات، هواشناسي، آمار … استفاده گردد.

در بخش ديگري از تحقيق، عوامل و عناصر مهم اقليمي كه به نحوي موثر مي‌تواند در توسعه بخش كشاورزي مفيد باشند. اين عوامل شناسايي، تعريف و بررسي شده‌اند و ميزان، حدود و آمار آنها بر اساس سالنامه‌هاي هواشناسي منطقه برآورد گرديده. ميانگين‌ مقادير مطلب، حداقل، حداكثر و … محاسبه شده، نوع اقليم منطقه بر اساس چندي از روش‌هاي علمي پذيرفته شده تعيين گرديده است.

در قسمت ديگري از پروژه تحقيق سعي شده است كه با گردآوري نتايج حاصل از نيازهاي زيستاي محصول برنج كه مربوط به عناصر و عوامل اقليمي مي‌باشد و به همين ترتيب انطباق اين نيازها با شرايط اقليمي حاصل از بررسي پارامترهاي آب و هوايي منطقه آچاچي و ممان برقراري ارتباطي منطقي بين گياه برنج با محيط اقليم آن به عمل آمده و موارد ضعف و قدرت مسئله برآورده شده است.

به صورت اجمال مي‌توان اذعان نمود كه محدوده‌ و چارچوب كلي اين تحقيق مربوط به ارتباط متابلي است كه گياه برنج مي‌تواند در پناه اين رابطه با متاثر شدن از عناصر و عوامل آب و هوايي رشد و توليد مثل و بالاخره محصل بدهد و اينكه شرايط مطلوب زيست اقليمي براي افزايش راندمان در واحد سطح به چه صورت مي‌باشد.

 

7-1- روش تحقيق

در اين پايان نامه كه قسمت اساسي آن مباحث اقليمي و كشاورزي است. روش كار بر اساس تهيه لوازم و اطلاعات زير صورت گرفته است:

تهيه سالنامه هاي آماري حداقل 29 ساله هواشناسي

انجام بررسي هاي تحليلي بر اساس آمارهاي موجود در ايستگاههاي هواشناسي سينوپتيك و كليماتولوژي شهرهاي ميانه و تبريز

بررسي نوسانات اقليمي بر اساس تغييرات دما، بارش، رطوبت نسبي، باد، يخبندان و …

تعيين نوع اقليم منطقه بر اساس روشهاي مختلف

تجزيه و تحليل اطلاعات حاصله از اداره جهاد كشاورزي استان و شهر ميانه

گردآوري اطلاعات از منابع كتابخانه اي (مآخذ نويسي)

مطالعه ميداني و مشاهدات مستقيم

مصاحبه محلي با كشاورزان، افراد متخصص و آگاه.

 

 

 

 

 

 

8-1- محدوديت و مشكلات تحقيق:

بطور طبيعي هر فرضيه‌اي براي اثبات حتماً با كمبودها و كاستي‌هايي مواجه خواهد بود و اين كمبودها، مشكلاتي را در روند دستيابي به نتايج مورد نظر ايجاد خواهند نمود. بديهي است كه سعي هر محقق تا حد امكان صرف از ميان برداشتن اين تنگناها باشد تا بتواند ماحصل تلاش تفحص خود را از با يقين و اطمينان توام گرداند. اهم تنگناهايي كه براي انجام اين پروژه در جريان كار بود عبارتند از:

1. كمبود منابع و مراجع مربوط به موضوع و عدم سهولت دسترسي به آنها كه با وجود اين مشكل سعي گرديد منابع اوليه تهيه گردد.
2. كمبود آمار و داده‌هاي كليماتوژيكي درازمدت در ايستگاه هواشناسي منطقه و حتي استان، بطوري كه داده‌هاي اقليمي مربوط به 29 سال گذشته منطقه قابل حصول بوده.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل دوم

كليات جغرافيايي طبيعي شهرستان ميانه

(آچاچي – ممان)

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش اول

كليات طبيعي شهرستان ميانه (آچاچي – ممان)

موقعيت جغرافيايي

1-1: موقعيت رياضي

منطقه ميانه محدوده اي از ايران اسلامي را شامل مي شود كه داراي مساحتي معادل 3/5590 كيلومتر مربع بوده و 3/12 درصد كل مساحت استان آذربايجان شرقي را شامل مي شود. در قسمت جنوب شرقي اين استان واقع شده است و داراي مختصات ْ37-َ25-ً15 عرض شمالي و ْ47-َ43-ً00 طول شرقي از نصف النهار گرينويچ مي باشد (غربي ترين و شرقي‌ترين حدود شهرستان). بنابراين ابعاد بلندترين طول و عرض اين شهرستان حدود 95*80 كيلومتر مي باشد.

روستاهاي آچاچي و ممان از مناطق مربوط به بخش مركزي ميانه مي‌باشند. ارتفاع منطقه از سطح دريا حدود 110 متر مي‌باشد. اين منطقه حدود 6 الي 7 كيلومتري جنوب شرقي ميانه قرار گرفته است. منطقه مذكور در كناره رودخانه قزل‌اوزن قرار گرفته و كوهستاني كم ارتفاع آنها احاطه نموده است. اين منطقه با مختصات ْ37َ27 و در عرض شمالي و ْ47 و َ47 طول جغرافيايي قرار گرفته است.

 

2-2: حدود جغرافيايي

بر اساس نقشه با مقياس 250000/1 سازمان نيروهاي مسلح و انطباق آن با نقشه تقسيمات سياسي سازمان مديريت و برنامه ريزي استان حدود طبيعي و سياسي منطقه بصورت زير توجيه مي گردد:

خط الراس ارتفاعات بزقوش در امتدادي حدود 90 كيلومتر حد شمالي اين منطقه را با استان اردبيل و شهرستان سراب تشكيل مي دهد و خط القعر رودخانه قزل اوزن حدود اين منطقه را در قسمت جنوب شرقي با استان زنجان وشهرستان خلخال تشكيل مي دهد. غير از دو عارضه فوق عوارض قابل توجه ديگري وجود ندارد كه حدود طبيعي منطقه را تشكيل دهند. البته ارتفاعات كوچكي هستند كه در شرق و جنوب غرب آنها را مي توان بعنوان حدود طبيعي منطقه در نظر گرفت.

منطقه ميانه از سمت غرب با شهرهاي هشترود و شمال غرب با بستان آباد هم داراي مرزهاي مشترك مي باشد[11]. در نقشه شماره 2-1 موقعيت جغرافيايي منطقه آچاچي – ممان نشان داده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

زمين شناسي

3-2: پيوندهاي طبيعي منطقه ميانه (آچاچي – ممان)با مناطق ديگر

بر اساس منطقه بنديهايي كه تاكنون در كشور انجام گرفته، منطقه ميانه با مناطق ديگر كشور داراي پيوندهاي ارگانيكي زير است.

1- از لحاظ توپوگرافيكي و برخي ويژگي هاي زمين شناسي ديگر جزو گروه كوهستاني ارمنستان و آذربايجان و زيرناحيه آتشفشاني با حوضه آبخيز قزل اوزن مي باشد.

2- از نقطه نظر تكنونيك و زمين ساخت جزو واحد سايزموتكتونيك آذربايجان و ايران مركزي است.

3- از لحاظ تقسيمات اقليم حياتي بر اساس تقسيمات تصحيح شده كوپن جزو نواحي با اقليم مديترانه اي همراه با باران بهاره و بر اساس تقسيمات دمارتن جزو مناطق دشتي منطقه، جزو اقاليم خشك و نيمه خشك و مناطق كوهستاني جزو اقاليم نيمه مرطوب خيلي سرد قرار مي گيرد.

 

1-3-2: ويژگيهاي زمين شناسي منطقه ميانه(آچاچي – ممان)

اين منطقه در شمال غربي ايران جزء واحد زمين ساختي البرز ـ آذربايجان محسوب مي‌شود و به دليل تحمل فازهاي متعدد زمين ساختي از تنوع تشكيلات زمين ساختي برخوردار است، بطوريكه سنگهاي عهد كامبريني تا عهد حاضر را شامل مي شود. از سنگهاي دگرگوني پره كامبرين تا سنگهاي كربناته و تخريبي پالئوزيك از شمال شرق ميانه گرفته تا جنوب رشته كوه بزقوش برونزد دارند و مابقي مساحت شهرستان عمدتاً از سنگهاي ولكانيكي پالئوژن و سنگهاي ولكانيكي، تخريبي و كربناته نئوژن و بالاخره نهشته‌هاي رسوبي كواترنري و رسوبات عهد حاضر پوشيده شده است.

در حالت كلي منطقه از لحاظ تكنونيكي به چهار واحد زمين ساختي بقرار زير تقسيم مي شود:

الف- واحد A يا مجموعه ولكانيكي برقوش – آيلي داغ:

اين واحد در شمال منطقه ميانه قرار دارد. سنگهاي اين واحد عمدتاً ولكانيكي توفي با تركيب اسيدي تا خنثي و بعضاً بازيك هستند و اكثراً مربوط به ائوسن بوده و بطوري كه بر روي چينه هاي قديمي تر از اتوسن قرار گرفته اند. زمين شناسان اين واحد را جزو البرز غربي مي دانند.

ب: واحد B يا سنگهاي ماگمايي اواخر پالئوژن – ولكانيك نئوژن كواترنر:

اين واحد با تركيب بازيك تا اسيدي و در ارتفاعات مركزي اين شهرستان تا حوالي غربي ميانه گسترش دارند. در زمين شناسي اين واحد جزو واحد اروميه است.

ج: واحد C يا فروافتادگيهاي ( گرابن ها) محصور بين واحدهاي A,B:

اين واحد نيز توسط رسوبات ميوسن – پليوسن و كواترنر پوشيده شده است.

د: واحد D مجموعه رسوبي قديمتر از ائوسن:

اين واحد در جنوب برقوش برونزد دارد و توسط گسل تراستي غرب سياه منصور بر روي سنگهاي ترشياري واحد A رانده شده است.

اين منطقه همانطوري كه در فوق ذكر شد از عهد پره كامبرين تا كنون شاهد رويدادهاي تكنونيكي متعددي بوده است، بطوري كه آثار مربوط به كوهزائيهاي اواخر پره كامبرين سيميرين پيشين – كرتاسه پاييني، فاز لاراميد،‌ فاز پيرنين ( بين اتوس و اليگوميوسن) و كوهزائيهاي بين ميوسن و پليوسن و نيز پين پليوسن و دوران چهارم در نواحي مختلف اين منطقه قابل مشاهده مي باشد كه نتيجه اين فعاليتها ايجاد چين خوردگي‌ها، دگرشيبها و گسل هاي متعدد است.

بر اساس نقشه زمين شناسي منطقه، قديمي ترين سنگهاي موجود در ناحيه سنگهاي دگرگوني ميكاشيت و آمفيبوليت و مرمر مربوط به اواخر پره كامبرين است كه در شمال شرقي شهرستان ميانه توسعه يافته اند.

سنگهاي رسوبي كربناته و تخريبي پالئوزوئيك و مزوزوئيك نيز غالباً در شمال شرق ميانه و در جنوب برقوش (واحد زمين ساختي) و بطور محدود در مشرق ميانه و برخي نقاط ديگر ديده مي شود.

واحدهاي سنگي مربوط به ترشياري عمدتاً سنگهاي ولكانيكي و ولكانوكلاستيك وتوده هاي نفوذي اسيدي است كه بخش بزرگي از منطقه را پوشش داده اند. در گرابن‌هاي محصور بين ارتفاعات قديمي تر نيز هم قطعات آواري حاصل از فرسايش ارتفاعات و سنگهاي رسوبي ميوسن وپليوسن و كواترنر نيز ديده مي‌شود.

با توجه به اينكه پوسته قاره اي طي پره كامبرين پسين با دگرگوني گرانيتي چين خوردگي و گسل خوردگي پيدا كرده است ( 600 – 960 ميليون سال قبل ) ولي در طي كوهزايي بايكالين يا كاتانگايي اثراتي از تشكيل سنگهاي منطقه آذربايجان بجاي مانده كه به صورت گسل خوردگي – دگرگوني و چين خوردگي مي باشد كه همزمان با آن فعاليت ماگمايي نيز آغاز شده است و بخشي از آمفيبوليت و شيست هاي سبز منطقه را بوجود آورده است.

در اثر حركات كالدونين (390-435 ميليون سال قبل) بخش شمالي غربي ايران بالاخص منطقه ميانه بطور ضعيف تحت تاثير قرار گرفته و باعث استحكام اين مناطق شده است. ملافيرها و بازالت هاي آلكالن دار در داخل شيست هاي لياس‌دار منطقه نشان دهنده يك فاز كششي و بازشدگي قاره اي است كه پس از فاز كمپرسيوني ترياس مياني حادث شده است. در كوهزايي سيميرين پسين (155 ميليون سال قبل) رسوبات آهكي و ماسه سنگي و همچنين فليش از ارتفاعات به داخل حوضه رسوبي آذربايجان وارد شده و متعاقب آن در كرتاسه زيرين فورانهاي آتشفشاني به سن آپسين و در اواخر دوره كرتاسه هم فورانهاي بازالتي زيردريايي و آندزيتي باعث پيدايش توده هاي آندزيتي در منطقه آذربايجان و ميانه گرديده است كه اين فورانهاي شديد هم مربوط به زير راندگي‌هايي بوده كه در حاشيه قاره فعال ايران اتفاق مي افتاده و از طرف ديگر ريفت هايي كه در طول اين دوره خرده قاره ايران را محدود ميكرده باز و بسته مي شده اند.

در طي ائوسن پاياني و اليگوسن آغازي (حدود 37 ميليون سال پيش) و در جريان فاز كوهزايي پيرنه كه منجر به تشكيل اكثر كانسارهاي فلزي ايران گرديده فعاليت آتشفشاني سهند بزمان فعاليت داشته و اكثر سنگهاي آتشفشاني اسيدي ميانه را بوجود آورده است. در اين دوره سينيت هاي فلدسپاتوئيددار برقوش ميانه در داخل توفيت هاي سيز به سن اتوسن مياني تزريق شده‌اند. در اوليگوسن فوقاني پيش روي دريا سبب تشكيل رسوبات آهكي و مارنهايي شده اند كه تا ميوسن ادامه داشته است و قسمت مهمي از سازنده هاي منطقه ميانه را تشكيل مي دهند كه به حالت ناپيوسته بر روي رسوبات قديمي تر قرار گرفته اند. در شمال شرق ميانه (بخش علياي گرمي چاي – شمال شرقي دهكده ساري قميش از نظر ليتولوژي شامل ميكا شيست هاي آندالوزيت دار، ميكاشيست هاي دوميكادار،‌ مرمر آمفيبول، ولاستونيت دار و دايك هاي ديابازي دگرگون شده است كه در رخساره شيست سبز دگرگون شده اند.

گسترش ميكاشيست هاي زياد و تركيب كاني شناسي ثابت مي كند كه سنگ اوليه از نوع پليت پتاسيم و منيزيوم دار بوده و در آن لايه هايي از آهك وجود دارد. در ميكاشيست‌هاي مزبور دو فاز تغيير شكل ديده مي شود بسن اين مجموعه را پركامبرين ذكر مي كنند.

در جنوب شرقي شرقي ميانه مجموعه دگرگوني هايي ديده مي شوند كه شامل ميكاشيست هاي كوارتزيتي گنيس هاي چشمي كه با فاسيس ميگماتيتي مشخص‌اند قابل ملاحظه است. اين تشكيلات بوسيله توده بزرگ گرانيتي قطع مي شوند.

روي هم رفته درجه دگرگوني اين منطقه شديد بوده و چه سنگهاي بازيك به آمفيبوليت گرونادار تبديل شده اند و توف هاي قديمي تر نيز به آمفيبوليت هاي لكه دار بدل شده اند. در برخي از گنيس ها آغاز ميگما تيتي شدن نمايان گشته است. مجموعه دگرگوني جنوب شرقي ميانه بوسيله رسوبات تبخيري ميوپليوس و يا تراورتن كواترنر پوشيده شده است.

 

 

 

 

 

 

طرح جامع شهرستان ميانه مهندسين مشاور زيستا معماري و شهرسازي

A: مجموعه ولكانيكي A.V.A B: مجموعه ماگمايي اروميه دختر C: فروافتادگيهاي پالئوژن (گرابن) D: مجموعه رسوبي قبل از ترشياري

 

 

4-2: توپوگرافي و ژئومورفولوژي منطقه ميانه (آچاچي – ممان)

با توجه به وضعيت پستي و بلندي و توپوگرافي و بر حسب مقدار شيب و اختلاف ارتفاع و … و در كل از لحاظ مورفولوژيكي يا شكل شناسي اراضي 5 تيپ مورفولوژيكي در منطقه ميانه قابل شناسايي است[12].

1. تيپ اراضي كوهستاني با 2260 كيلومتر مربع كه 30 درصد مساحت منطقه را تشكيل داده و بطور پراكنده قرار گرفته اند.
2. تيپ اراضي تپه اي با مساحت 2352 كيلومتر مربع كه 40% از سرزمينهاي منطقه را تشكيل داده و بغير از دهستان گرمه شمالي در جاي جاي منطقه پراكنده اند.
3. تيپ اراضي فلاتي و تراسهاي بالايي با مساحت 767 كيلومتر مربع كه 13% مساحت منطقه را تشكيل داده و بيشتر در بخشهاي شرقي و غربي قافلانكوه، قزل اوزن، اوچ تپه غربي و شرقي و كله بوز غربي و شيخ درآباد، كرمه جنوبي، كندوان، تيرچاي، بروانان شرقي و غربي پراكنده اند.
4. تيپ اراضي دشتهاي آبرفتي با مساحت 440 كيلومتر مربع و 6/7% از مساحت منطقه را پوشش داده و بيشتر در حاشيه رودخانه هاي دائمي و دهستانهاي قافلانكوه غربي و شيخ درآباد، گرمه جنوبي وبروانان غربي است.
5. تيپ اراضي واريزه اي بادبزني شكل و سنگريزه با مساحت 3/1 كيلومتر مربع تقريباً 0022/0 از مساحت شهرستان را در بر گرفته و بيشتر در بخش مركزي دهستان تيرچاي قرار گرفته است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

از لحاظ توپوگرافيكي نيز مي توان 7 واحد جداگانه رادر سطح منطقه از هم متمايز ساخت.

1. طبقات با ارتفاع كمتر از 1000 متر كه 5/0 % مساحت منطقه را اشغال كرده و از لحاظ جغرافيايي بيشتر در بخش مركزي كاغذكنان است.
2. ارتفاعات بين 1000 تا 1400 متر كه حدوداً 33% مساحت منطقه را پوشانيده و از لحاظ توزيع فضايي نيز عمدتاً در بخش مركزي كاغذكنان و مركز شهر ميانه است.
3. ارتفاع 1400 تا 1800 متر كه درحدود 24% مساحت منطقه را اشغال كرده وتوزيع فضايي آن بيشتر درقسمت جنوبي كندوان وتركمنچاي، بخش وسيعي از دهستانهاي كرمه جنوبي، كاغذكنان، كله بوز غربي و شرقي را شامل مي شود.
4. ارتفاعات 1800 تا 2200 متر كه سطح اشغال آن در منطقه 14% بوده و از لحاظ توزيع فضايي نيز عمدتاً در بخشهاي كندوان، تركمنچاي، دهستانهاي كرمه جنوبي و كاغدكنان شمالي است.
5. ارتفاعات 2200 تا 3000 متر كه سطح اشغال آن در منطقه 5/2% و توزيع فضايي آن درنوار شمالي بخشهاي تركمنچاي و كندوان است.
6. ارتفاعات بيش از 3000 متر كه داراي سطح اشغال 15/0% بوده و توزيع فضايي آن در شمالي ترين بخش كندوان و تركمنچاي مي باشد.
7. شيب متوسط منطقه ميانه در حدود 9% مي باشد و حداكثر شيب 26/24% و حداقل آن 35/1% است.

 

5-2: خاكشناسي منطقه ميانه (آچاچي – ممان)

طبق مطالعات مهندسين سازمان برنامه خاكهاي منطقه ميانه عبارتند از:

1. خاكهاي بروانBrown: كه به معني قهوه اي است كه به تدريج در قسمت تحت الارضي به رنگ قهوه اي روشن و قهوه اي مايل به خاكستري روشن كه طبقه تجمع كربنات كلسيم است، تبديل مي شود. در منطقه ميانه و اطراف آن اين خاكها روي سنگهاي آتشفشاني و خاكسترهاي آذرين تشكيل شده است كه لايه زيرين آن داراي سنگهاي بازالت بوده و با كربنات كلسيم كم و بيش آميخته شده و سيماني گشته .
2. خاكهاي چسناتChesnat: اين خاكها شبيه خاكهاي براون است ليكن رنگ آنها تيره تر و غالباً در ارتفاعات بلندتري از آنها قرار گرفته است. در خاكهاي چسنات بعلت پوشش گياهي انبوه و بلندتري كه نسبت به خاكهاي براون دارند مقدار مواد آلي بيشتر و ميزان آهك سطحي نيز بدليل انتقال به لايه هاي زيرين كمتر از خاكهاي قهوه اي است.
3. خاكهاي قهوه اي توام با ليتوسل Litosol : اين خاكها كم عمق بوده وكم و بيش رنگ روشن قهوه اي براون را داشته ودر مناطق كوهستاني و تپه ماهور واقع شده اند و پوشش گياهي كمتري دارند. اين خاكها بيشتر در قسمت جنوب شرقي منطقه ديده مي شوند.
4. خاكهاي ليتوسل آهكي: اين خاكها معمولاً بر روي مواد آهكي و يا طبقاتي كه هنگام تخريب مواد اوليه مقدار زيادي كلسيم آزاد ساخته تشكيل شده اند. اين خاكها بر روي خاكسترهاي آتشفشاني دامنه جنوب شرقي سهند در اطراف منطقه ميانه تشكيل شده اند. بطور كلي Ph خاك منطقه 1/8 و حداقل آن 1/7 مي باشد و همچنين Ph تمام خاكهاي اين مناطق تقريباً قليايي ضعيف مي باشد و از پروفيل كلي خاك منطقه استنباط مي گردد كه خاكهاي اين منطقه بر اثر فرسايش به قسمت پاييني آورده شده و تنها مواد رسوبي به علت حل شدن بوسيله آب رودخانه هاي قرانقو و آي دوغموش به پشت سد سفيد رود منتقل شده ولي مواد شني در قسمتهاي پايين دست كه تقريباً مسطح است باقي مانده است[13].

با توجه به تقشه شماره 5-1، كه تيپ اراضي منطفه آچاچي و ممان در آن ديده مي‌شود بيشتر تيپ اراضي دشتي و به مقدار كمتر اراضي تپه‌اي تشكيل مي‌دهند.و اراضي مناطق تپه‌اي غالباً متشكل از تپه‌هاي كم ارتفاع خاكي مي‌باشند. پوشش گياهي اين مناطق روي لايه‌هايي از سنگ‌هاي گچي[14] (سنگ هاي آلي – گچي) كه اغلب از اراضي فقير مي‌باشند، قرار گرفته‌اند. شيب در اين اراضي از 40 درصد الي 70 درصد متغير است. خاك اين اراضي نسبتاً عميق شور از نوع Marls – Cypsypherau و Cypsocalcaric – Reyosols [15]مي‌باشد. در قسمتهايي كه خاك عميق باشد و از نوع Cambisals كشت آبي وجود دارد.

بخش ديگري از خاكهاي منطقه آچاچي و ممان را خاكهاي دانه‌ريز[16] تشكيل مي‌دهد. خاك اين اراضي از خاكهاي مركب از دانه بنديهاي ريز و درشت نسبتاً عميق تا عميق تشكيل شده است[17]. در قسمت‌هاي ديگري از نيز خاكهاي متوسط كم‌عمق تا نسبتاً عميق كلوخدار آلي و آلي رسي با تركيبات آهكي از نوع[18] ديده مي‌شوند.

 

6-2: واحدهاي ژئومورفولوژيكي مهم منطقه ميانه (آچاچي – ممان)

بطور كلي منطقه ميانه را دو رشته كوه كه هر دو داراي اهميت فوق العاده اي هستند دربرمي گيرد. يكي در قسمت شمالي ميانه بنام رشته كوه بزگوش يا بزقوش و ديگري رشته كوه جنوبي بنام قافلانكوه مي باشد كه جزو كوههاي مركزي ايران است. بسياري از روستاهاي منطقه دردامنه بزقوش و تعداد ديگري در دامنه هاي قافلانكوه قرار گرفته اند و خود شهر ميانه در يك جلگه آبرفتي قرار گرفته است.

 

1-6-2: رشته كوه بزقوش

اين رشته كوه در قسمت جنوبي سبلان قرار گرفته است دره علياي تلخه‌رود از كوههاي بزگوش شروع مي شود. امتداد شرقي – غربي اين رشته كوه بطول 120 كيلومتر مي باشد. در جنوب شهرستان سراب بيشترين ارتفاع آن به 3170 متر مي رسد و در شيشك كوه به 2450 متر مي رسد. از طرف مشرق به كوههاي طالش كه همان بآغرو مي‌باشد مي‌پيوندد.

رشته كوه بزقوش تا فاصله اي با سراشيب تند پايين مي آيد و در نزديكيهاي بستان‌آباد توسط دره رود بستان آباد از ساير قسمتها جدا مي شود و امتداد آن دوباره بنام كوههاي عون بن علي در شرق تبريز نمودار مي گردد و در حدود شهرستان بستان آباد به رشته سهند پيوسته و تا درياچه اروميه امتداد مي يابد.

بطور كلي وضع بزگوش از نظر ساختماني نسبتاً مسطح و سنگي است كه قسمت غربي آن قابل عبور است. قلعه معروف آن آغ داغ است كه اغلب اوقات مستور از برف است و منبع تغذيه رگه هاي شهر چايي، بلانليق، گرم رود و … مي باشد. اين رشته كوه به دليل داشتن رطوبت نسبي فراوان از پوشش گياهي غني برخوردار است و داراي چشمه‌هاي آبگرم معدني سراب و آبگرم اردهال مي باشد كه نمودار فعاليتهاي آتشفشاني در گذشته است.

اين كوهستان در محدوده سياسي ميانه از ده ليوانلو شروع و تا دهستان بروانان بطول 48 كيلومتر امتداد مي يابد. بزگوش با دامنه هاي سرسبز و وسيع بهترين محل دامپروري و جذب ايلات و عشاير مي‌باشد.

2-6-2: رشته كوه قافلانكوه

معروفترين و مهمترين رشته كوه آذربايجان در جنوب شرقي آن قافلانكوه است. قسمتي از اين كوهستان بنام اصلي خود قافلانكوه جنوب منطقه ميانه را فرا گرفته است. قافلانكوه رشته كوهي است جوان كه فشارهاي تحت الارضي دوران سوم آن را مرتفع ساخته است. اين رشته كوه توده اي است عريان و سنگستاني و بدليل قرار گرفتن در جنوب شرقي منطقه ميانه و جريان رودخانه قزل اوزن با دو مانع طبيعي داراي اهميت فوق‌العاده نظامي است.

قافلانكوه مجموعه اي متشكل از انواع سنگهاي آذرين و گرانيتي و فرورفتگيهاي مناطق پايين دره رود قزل اوزن است. در قسمت جنوب و جنوب غربي و شمال شرقي ميانه از مواد گچي پوشيده شده و حاوي تشكيلات قرمز رنگ دوره نئوژن مي باشد. شيب قافلانكوه بطرف رودخانه قزل اوزن بسيار زياد است. در مجاورت قزل اوزن ارتفاع آن به 1888 متر مي رسد كه در ارتفاعات خاكي آن فسيل هاي دوران سوم بوفور يافت مي‌شود.

مهمترين قسمت قافلانكوه رشته كوه معروف به تخت سليمان مي باشد كه مشرف به منطقه افشار است كه در غرب آن مرمر داغ بصورت فلاتي مرتفع قرار گرفته. در مغرب قزل اوزن ارتفاعات قراول داغ وجود دارد. قزل اوزن در ملتقاي خود با رود قرانقو در حوالي ميانه با خميدگي خود فلات وسيعي را از اطراف جدا مي كند.

3-6-2: رشته كوه ميدان داغي

اين رشته كوه در غرب شهرستان خلخال و شمال شرقي ميانه درمنظقه گرمرود با جهتي شمالي جنوبي قرار گرفته و بلندترين نقطه آن در نزديكي روستاي ني باغ بنام چنير مي باشد كه ارتفاع آن در حدود 2600 متر مي باشد. از شمال و جنوب اين كوه دو جاده عبور مي كند كه ميانه را به اردبيل و خلخال وصل مي نمايد.

 

7-2:هيدرولوژي منطقه ميانه (آچاچي – ممان)

دشت ميانه به دليل جريان دائمي رودخانه هايي چون قرانقو – آي دوغموش- شهر چايي و همچنين رودخانه قزل اوزن يكي از دشتهاي پرآب آذربايجان است. بطوري كه قطب كشاورزي منطقه در حواشي اين رودخانه ها شكل گرفته است. دبي متوسط آب خروجي شهرستان ميانه در ايستگاه اسطور 7/19 مترمكعب بر ثانيه برآورد گرديده است.

علاوه بر رودخانه ها استفاده از چاههاي نيمه عميق و كم عمق براي مصارف كشاورزي و شهري و صنعتي استفاده فراوان دارد، بطوري كه امروزه چاهها بعنوان دومين منابع تامين آب در منطقه هستند.

در سطح حرضه هاي منطقه ماههاي فروردين و اسفند به علت ذوب برفها و شروع بارشهاي بهاره رودخانه ها داراي بيشترين آبدهي و برعكس درمرداد و شهريورماه به علت قطع بارشها و افزايش مصارف و درجه حرارت و تبخير رودخانه ها داراي كمترين آبدهي هستند.

با عنايت به كوهستاني بودن منطقه در واقع ذوب يا بارش زياد دبي رودخانه ها شديداً بالا رفته و سيلابي مي گردد، بطوري كه در بخش هاي مختلف موجب خسارت به اراضي كشاورزي و روستاها مي‌گردد.

عمده مصرف آب در منطقه بخش كشاورزي بوده كه اكثراً از طريق آبهاي زيرزميني تامين مي‌شود، بطوري كه راندمان مصرف در اين بخش 35% است.

جدول 1-2: مجموع آبهاي سطحي منطقه ميانه (آچاچي – ممان)[19]

آبهاي سطحي	حجم به ميليون متر مكعب
بارندگي جريان سطحي آب ورودي	3723 1168 1757
مجموع آبهاي سطحي	2925

اكثر ساكنين منطقه ميانه (آچاچي – ممان) در اطراف حوضه وسيع آبريز قزل اوزن به كشاورزي و دامداري اشتغال دارند و با عنايت باينكه شيب عمومي منطقه در جهت شمال غرب به جنوب شرق بوده و نسبتاً هم تند است اكثر نزولات آسماني در كوتاه مدت از منطقه تخليه و از دسترس خارج مي شود و تاثير منفي آن در فرسايش و خروج مقدار قابل توجهي از خاكهاي منطقه كه مفيد براي كشاورزي بوده در اثر شست و شو توسط رودخانه ها مي باشد.

با توجه به گسترش زياد طبقات مارني در منطقه چون ميزان نفوذ آبهاي سطحي كمتر است بغير از چند مورد استثنايي در بقيه مناطق، سفره هاي آب زيرزميني بسيار ضعيف است. در منطقه ميانه رودخانه هاي متعددي جريان دارند كه عموماً 9 ماه از سال آبدار هستند و اغلب رودهاي اين منطقه از حوضه هاي هشترود سرچشمه مي‌گيرند.

از مشخصه هاي اقاليم نيمه خشك كوهستاني ريزش بارانهاي سيل آساي بهاري است كه امكان نفوذپذيري آب را در خاك سلب مي نمايد و جريانهاي شديدي را موجب مي گردند. به همين دليل بيشترين تخريب را در سطح منطقه رودخانه آي‌دوغموش ايجاد مي كند چون بيشتر از ساير رودخانه ها جريان گل آلود دارد.

از نقطه نظر سيل خيزي عمدتاً امتداد رودخانه هاي اصلي و همينطور مناطقي كه سرشاخه ها به هم پيوسته و يا رودخانه اصلي به دشت هاي دامنه اي سرازير مي شوند، از نواحي سيل خيز منطقه محسوب مي شوند. مساحت كل مناطق سيل خيز منطقه ميانه 7/130 كيلومتر مربع است كه تقريباً 34/2 درصد مساحت شهرستان را تشكيل مي دهند.

1-7-2: آبهاي زير زميني

بهره برداري از انواع آبهاي زيرزميني در دشت ميانه به قرار جدول زير است:

 

جدول شماره 2-2: تعداد قنوات منطقه ميانه[20]

آبدهي (ليتر بر ثانيه)				حجم دبي لحظه‌اي بر متر مكعب	تخليه قنات به ميليون متر مكعب
تعداد قنوات	حداقل	حداكثر	متوسط
154	1	30	76/2	425/0	14

 

جدول شماره 3-2: تعداد چاه هاي منطقه ميانه[21]

آبدهي (ليتر بر ثانيه)				دبي آرتزين متر (مكعب بر ثانيه)	حجم دبي لحظه اي (متر مكعب بر ثانيه)
تعداد قنوات	حداقل	حداكثر	متوسط
2188	2	71	59/8	7/17	116

 

جدول شماره 4-2: تعداد چشمه هاي منطقه ميانه[22]

آبدهي (ليتر بر ثانيه)				حجم دبي لحظه‌اي (متر مكعب بر ثانيه)	تخليه چشمه (ميليون متر مكعب)	جمع تخليه منابعه آب (ميليون متر مكعب)
تعداد چشمه‌ها	حداقل	حداكثر	متوسط
836	1	35	44/1	7/17	39	169

 

با توجه به جداول بالا و منابع آب در منطقه ميانه (آچاچي – ممان) بيشترين نوع بهره برداري از آبهاي زيرزميني با حفر چاههاي عميق و نيمه عميق است و چاههاي عميق بيشترين بهره برداري را به خود اختصاص داده است.

در منطقه ميانه (آچاچي – ممان) چشمه ها عمدتاً كم آب بوده و آبدهي آنها از نيم ليتر تا دو ليتر بر ثانيه بوده و بيشتر براي شرب و بهداشت استفاده مي شود و درصورت مازاد به مصرف كشاورزي مي‌رسد. در قسمت جنوب غربي ميانه كه سرچشمه رودهاي آي دوغموش و قرانقو است، چشمه هاي پرآب قوي تري وجود دارد.

قنوات منطقه نيز داراي طول و ميزان آبدهي متوسطي بوده و حدود 5/2 ليتر در ثانيه مي باشد و اكثراً به مصرف شرب اهالي مي رسد. تعداد قنوات در دشت ميانه – هشترود حدود 154 حلقه مي باشد.

از نقطه نظر استفاده از چاهها نيز بعلت اينكه ضخامت آبرفتهاي منطقه كم است عمق چاهها نيز در اين دشت كم مي باشد و حداكثر به 80 متر مي رسد. چاههاي مورد بهره برداري عمدتاً از چاههاي كم عمق (3 تا 8 متر) بوده كه اغلب در حواشي رودخانه ها حفر شده اند. از آب چاهها در اكثر نقاط منطقه براي توليد علوفه و محصولات كشاورزي استفاده مي شود . بهره برداري از اكثر چاهها با استفاده از موتور و با لوله هايي به قطر 2 الي 6 اينچ انجام مي شود. تعداد چاهها تا سال 1373 در حدود 3569 حلقه بوده است.

بطور كلي ارزيابي ترازنامه منابع آبهاي منطقه بويژه زيرزميني تا سال 1373 نشان مي دهد كه مجموع تخليه و تغذيه از سفره ها با هم برابر است. با توجه به مطالعات انجام گرفته توسط مهندسين مشاور (تماب) در اين منطقه تا 150 ميليون متر مكعب امكان توسعه و بهره برداري وجود دارد.

 

8-2: فرم و تراكم شبكه آبراهه ها

تراكم شبكه آبراهه ها در بخشهاي شمالي، غربي، و جنوب شرقي كم و در قسمتهاي حوزه شهرستان متوسط مي باشد. ميزان تراكم آبراهه ها در حدود 2/32% مي‌باشد. انشعابات شبكه آبراهه‌ها نيز در قسمتهاي شمالي، غربي و جنوب شرقي بصورت موازي و در ديگر قسمتها شاخه درختي است.

 

 

 

 

9-2: شبكه آبهاي جاري

1-9-2: رودخانه قزل اوزن

رودخانه قزل اوزن از ارتفاعات چهل چشمه كردستان سرچشمه مي گيرد كه در مجاورت مرز ايران و تركيه قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دريا 1050 متر مي باشد. اين رودخانه پس از آنكه مسير خود را به طرف شرق ادامه مي دهد با عبور از منطقه قره قوتوره وارد منطقه گروس مي شود. دريافت رودخانه گروس كه از كوههاي باباعلي همدان سرچشمه مي گيرد با ادامه مسير خود از سرزمينهاي متعدد شعبات زيادي مانند كالي‌رود، قزل ناژان، قمش قشلاق، چلپ رود و آجرلو را ضميمه خود كرده و با عبور از منطقه قرا آفتاب وارد جلگه خمسه زنجان مي شود و با الحاق زنجان رود و تشكيل مآندرهاي متفاوت در محل ارتفاعات قافلانكوه و پل دختر وارد منطقه ميانه مي شود (آچاچي – ممان) و پس از آن با پيچ و خم هاي زيادي با الحاق رودخانه هاي آي دوغموش، قرانقو، شهرچايي، قره چمن، تركمنچاي و هشترود چاي به سمت درياي خزر جريان مي يابد.

طول اين رودخانه 500 كيلومتر و حوضه آن بالغ بر 33004 كيلومتر مربع است و ميزان آبدهي آن 24/1243 ميليون متر مكعب است. قزل اوزن با عبور از كنار ارتفاعات ماسوله و الحاق رودخانه هايي مانند هزار رود و خان‌چايي و ساير رودها به تنگ منجيل وارد و از اين پس با دريافت شاهرود و خلخال چايي و امام رود با نام سفيد رود به درياي خزر وارد مي شود.

2-9-2: رودخانه آي دوغموش

اين رودخانه از معروفترين رودخانه منطقه هشترود است كه پس از طي مسافتي به منطقه ميانه وارد مي شود و با الحاق رودخانه ميانه چاي وارد قزل اوزن مي شود. طول آن 140 كيلومتر و سطح حوضه آن 1802 كيلومتر مربع مي باشد. آبدهي آن از 10 تا 35 متر مكعب در ثانيه است. اين رودخانه از ارتفاعات گرگر (قورقور) و كوه شاه وند سرچشمه مي گيرد و با كسب يكي از شعبات خود بنام آجرلو در نزديكي سرچشمه به سمت دشت ميانه جريان مي يابد. آبدهي ساليانه آن حدود 46 ميليون متر مكعب مي باشد و حجم برداشت ساليانه آن حدود 73/80 ميليون متر مكعب است.

3-9-2: رودخانه قرانقو

رودخانه قرانقو يكي از معروفترين و پرآب ترين شعبات قزل اوزن مي باشد كه از كوههاي مركزي و شرقي ارتفاعات سهند و كوههاي آريت داغ و آق داغ و او داق و هرم داغ سرچشمه گرفته و در مسيري شرقي – غربي به سمت ميانه جريان مي يابد. پس از طي مسافتي رودخانه شور به آن ملحق مي‌شود. رودخانه بستر خود را با شيب تندي ميان دو رشته از ارتفاعات نسبتاً بلند حفر كرده و با عبور از كنار ميانه در قسمت جنوبي منطقه به رودهاي قزل اوزن و آي دوغموش مي پيوندد.

طول قرانقو حدود 190 كيلومتر و سطح حوضه آبريز آن 3526 كيلومتر مربع است. ميزان آبدهي آن 5/1 تا 5/2 متر مكعب در ثانيه است. ميزان آبدهي ساليانه آن 45 ميليون مترمكعب و برداشت ساليانه 5/23 ميليون مترمكعب مي باشد.

4-9-2: ميانه رود (شهرچايي)

ميانه رود يا شهرچايي از اتفاعات تيكمه داش و حاج آقا در حدود بستان آباد سرچشمه گرفته و بطرف جنوب شرقي در يك بستر نسبتاً مسطح جريان يافته و در نزديكي ميانه و قبل از رسيدن به آن با انحراف ناگهاني به سمت جنوب به رودخانه قرانقو وصل مي شود. طول اين رودخانه حدوداً 100 كيلومتر و حوضه آبريز آن حدود 900 كيلومتر مربع، حجم جريان خروجبي حوضه 8/69 (M.C.M) و حجم برداشت ساليانه 30/4 (M.C.M) مي‌باشد.

5-9-2: رودخانه گرم رود

اين رودخانه از كله گاه مرز بين خلخال و ميانه سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از روستاهاي صوفي‌، سيه منصور و … به قزل اوزن مي پيوندد. گرم‌رود از لحاظ كشاورزي بسيار مهم مي باشد، بطوري كه از بركت آن كشاورزي و باغداري و دامداري در منطقه پايين دست رودخانه بسيار پررونق مي باشد.

6-9-2: رودخانه قوري چاي (خشك رود)

اين رودخانه از بزگوش سرچشمه مي گيرد و پس از طي مسافتي زياد بالاخره در قسمت شمالي منطقه ميانه به شهر چايي مي پيوندد. چون در فصل تابستان بي نهايت مورد استفاده كشاورزي قرار مي‌گيرد، تقريباً بدون آب مي شود. اين رودخانه در حيات اقتصادي مناطق اطرافش نقش صددرصد دارد و چون به بخشهاي سفلي نمي رسد به همين دليل به آن قوري چاي يا خشك رود مي گويند.

7-9-2: رودخانه آق چاي

رودخانه آق چاي از كوههاي خانقان بزگوش سرچشمه مي گيرد و پس از طي مسافتي در نزديكي چتاب به گرمرود مي پيوندد.

 

 

 

8-9-2: رودخانه بلانق

اين رودخانه نيز از بزگوش سرچشمه گرفته و بيشتر آب آن به مصرف روستاهاي اطرافش مي‌رسد. اين رودخانه ها بدليل شيب زياد اكثر اوقات گل آلود است و به همين جهت به بلانق معروف است.

9-9-2: رودخانه تركمن چاي

رودخانه فوق از اطراف تركمن سرچشمه مي گيرد و از لحاظ تاريخي در ايران معروف است، چون معاهده تركمنچاي بين ايران و روسيه در كنار همين رودخانه منعقد شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

آب و هواي منطقه ميانه (آچاچي-ممان)

10-2: كليات

استان آذربايجان شرقي در محدوده عرضهاي جغرافيايي 36 درجه و 47 دقيقه و 30 درجه و 30 دقيقه قرار دارد و از عرضهاي جغرافيايي بلند ايران و عرضهاي مياني جهان محسوب مي شود. بنابراين فاكتور، بايستي دما، تبخير، تابش و … مشخصي داشته باشد.

ارتفاع يكي از عوامل مهم تنوع اقليمي آذربايجان شرقي است، بطوري كه اختلافات ميزان فشار، دما، بارش، تبخير، نوع ريزش، باد يا نسيم هاي محلي و … را در سطح استان تحت تاثير قرار مي دهد.

آب و هواي آذربايجان در كل يك آب و هواي سرد و نسبتاً خشك است كه در منطقه بندي كوپن، اسپتي سرد گفته مي شود. داراي تابستانهاي خشك و بهار و زمستان نسبتاً مرطوب است. پراكندگي دما و بارش در آذربايجان از الگوي خاصي پيروي نمي كند و اين بدليل بي نظميهايي است كه در توپوگرافي منطقه ديده مي شود.

حداكثر بارندگي در محورهاي كوهستاني نازل مي شود. در مجموع نواحي جنوبي آذربايجان بدليل ارتفاع بيشتر سردتر از نواحي شمالي آن است كه داراي ارتفاع كمتري است.

توده هاي هوايي كه آذربايجان را تحت تاثير قرار مي دهند عبارتند از:

1-توده هواي پرفشار آسياي مركزي و سيبري: اين توده هوا از مركز پرفشار ارمنستان وارد ايران شده و هواي گرم و خشك مداري را عقب رانده و چون جريان سردي را با خود به همراه دارد باعث افت شديد دما و بروز زمستانهاي سرد در آذربايجان مي شود. حدوث زماني آن از آبانماه تا اوايل بهار دراين منطقه است.

2-توده هواي غربي: اين توده هوا كه از درياي مديترانه و اقيانوس اطلس حاصل مي‌شود، اكثراً با سيستم هاي كم فشار همراه بوده و در بهار و اواخر زمستان و اوايل پاييز منطقه آذربايجان را تحت تاثير قرار مي دهد.

3-توده هواي اروپايي و اسكانديناوي: اين توده هوا كه از شمال غرب وارد منطقه مي‌شود، در بهار و پاييز موجب رگبارهاي موقت و رعد و برق در فصل زمستان مي شود.

4-توده هواي گرم و خشك حاره اي: اين توده هوا كه از شمال آفريقا و عربستان نشات مي گيرد اكثراً در فصل تابستان ايران را تحت تاثير قرار مي دهد و بدليل اينكه داراي درجه حرارت زياد و رطوبت كم است در منطقه آذربايجان نيز بويژه درمناطق پست و جلگه اي آب و هواي گرم و خشكي ايجاد مي كند.

1-10-2: عوامل طبيعي حاكم بر اقليم منطقه ميانه (آچاچي – ممان)

1- عرض جغرافيايي (Lattitude):

منطقه ميانه در عرض جغرافيايي َ47 ْ36 و َ52 ْ37 عرض شمالي قرار گرفته است. با توجه به اينكه اين محدوده از عرض جغرافيايي جهان جزو مناطق خشك جهان است در صورت ناديده گرفتن تاثير عوامل محلي منطقه، ميانه از آب و هواي نيمه خشك برخوردار است. بنابراين زمستانهاي سرد و تابستان گرم از ويژگي هاي اين نوع اقليم است. حداكثر مطلق دما درمردادماه در دوره آماري (1377-1349) در منطقه ميانه حدود45 درجه و حداقل مطلق در بهمن ماه درهمين دوره آماري 6/25- ثبت شده است. يعني بيش از 6/70 درجه سانتي گراد اختلاف است.

 

2-10-2: توده هاي هوايي

جريانهاي توده اي هوايي كه اقليم ميانه را تحت تاثير قرار مي دهد به شرح زير هستند:

1-توده هواي تروپيكال بري (حاره اي) Tropical :اين توده هوا از فلات ايران منشاء گرفته و در جهت جنوب شرقي وشمال غرب حركت مي كند.

2- توده هواي قطبي بري: اين توده هوا از شمال قفقاز به سمت جنوب حركت مي‌كند و منطقه ميانه را تحت تاثير خود قرار مي دهد.

3- توده هواي تروپيكال بري: اين توده هوا در جهت جنوب غربي به شمال شرقي از مبداء آفريقا جريان مي يابد.

4- توده هواي مديترانه اي: اين توده در جهت غرب به شرق حركت مي كند.

توده هاي فوق الذكر اكثراً در فصل تابستان اقليم منطقه ميانه را تحت كنترل قرار مي دهند ولي در دوره سرد سال نيز توده هاي هواي زير وارد منطقه مي شوند.

1. توده هواي بري قطبي: اين توده هوا از سمت شرق و شمال شرقي پس از عبور از درياي خزر به محدوده شهرستان ميانه مي رسند.
2. توده هواي بحري مديترانه اي: اين توده هوا از غرب و جنوب غربي بطرف مشرق و شمال شرقي حركت مي كند و به محدوده ميانه وارد مبي شود.
3. توده هواي تروپيكال: اين توده هوا باز هم از مبداء آفريقا و در جهت جنوب غربي به شمال شرقي جريان مي يابد.

3-10-2: تاثير اقليمي ناهمواريهاي منطقه

از ويژگيهاي بارز طبيعي ميانه وجود دو تيپ متضاد شكل زمين يعني كوهستان و دشت مي‌باشد. كوهستانهاي منطقه با ارتفاعي تا 3000 متر از شمال و 2000 متر از شرق و شمال شرقي و جنوب غربي دشت تقريباً هم شيب، ميانه را محاصره كرده اند. فلذا تحت تاثير آنها دو اقليم متمايز از هم ايجاد شده است.

4-10-2: فاصله از دريا

منطقه ميانه به علت دوري از دريا و قرار گرفتن رشته كوههاي البرز و طالش بين اين دو منطقه و درياي خزر از يك اقليم خشك و نيمه خشك برخوردار است.

 

[1] . خالدي، دكتر شهريار، آب و هوا شناسي كاربردي، 1374، ص 81

[2] . نصوحي، مهندس غلامحسين، هواشناسي در كشاورزي، 1380، ص4

[3] . جغرافياي استان آذربايجان شرقي، سال دوم آموزش متوسطه عمومي، تاليف گروه جغرافيايي دفتر برنامه‌ريزي و تاليف كتب درسي، ص40، سال 1375

[4] . همان منبع، ص47

[5] . مهداد، قاسم، ميانه دروازه آذربايجان، 1359

[6] . طاهري، سيد رحيم،‌جغرافياي شهرستان ميانه، سال 1364، چاپ نشر سپيد ميانه

[7] . طاهري، سيد رحيم،‌جغرافياي شهرستان ميانه، سال 1364، چاپ نشر سپيد ميانه، ص21

[8] . رضاقليزاده، زهرا، پايان‌نامه كارشناي ارشد دانشگاه آزاد اسلامي، سال 1375

[9] . قاسمي، اكبر، كشت برنج ره روشهاي مستقيم و با دستگاه نشاءكاري در شهرستان ميانه، نشر واحد اداره‌ي كشاورزي ميانه، 1382

[10] . شقاقي، محمد، بررسي وضعيت بهزراعي برنج درمنطقه ميانه، نشر واحد ترويج اداره جهاد كشاورزي ميانه، 1382

[11] . طاهري، رحيم، جغرافياي شهرستان ميانه، اننشارات سپيد ميانه، 1364، ص8

[12] . رضاقلي زاده، زهرا،‌ پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي، 1375، ص81

[13] . طاهري، سيد رحيم، جغرافياي ميانه، انتشارات چاپ سپيد، 1364، ص210

[14]. Marly

[15]. Marls – Cypsypherau و Cypsocalcaric – Reyosols

[16]Aluvium , Regosols

[17]. Calcaric - regosols

[18]. Euric Cabisols , Haplic Costanozems

[19] . رضاقليزاده، زهرا، مطالعات ناحيه‌اي شهرستان ميانه، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، 1375، ص170

[20] . همان منبع، ص173

[21] . همان منبع، ص173

[22] . همان منبع، ص173