فصل اول:

 

تعريف و مفاهيم پايه و اصول طراحي هتلها

و روند توسعه آن

 

 

 

 

 

1-1 بيتوته‌ي كوتاه جهان و ميهمان سرا

هتل خانه اي براي چند روز است. منزلي كه زماني كوتاه در آن بيتوته مي كنيم. آيا هتل آرامش و امنيت خانه را براي ما فراهم مي كند؟ آيا حس آشناي خانه را دارد و تمامي حس تعلقي را كه در طول ساليان دراز به خانه پيدا كرده ايم، يكجا و بي واسطه به ما عرضه مي كند؟

وظيفه‌ي هتل چيز ديگري است و كسي در هتل، خانه را باز نمي يابد. مسلماً هيچ مسافري در طي سفر خويش اقامت در يك منزل را به هتلي در همان شهر ترجيح نمي دهد. خانه مكاني ساكن، اما هتل فضائي سيال و شناور است كه حسي از تعليق را به جاي تعلق و احساس گمنامي را به جاي آشنائي مي نشاند. خانه حكايت ابديت و هتل آني و زودگذر است. در نهايت خانه معناي ثبات و هتل اهميت سفر را باز مي نماياند.

هتل پيش از اينكه هتل باشد يك عنصر شهري است و هيچ شهري بدون داشتن دست كم يك هتل يا حتي يك مسافرخانه‌ي بسيار كوچك هم كه شده كامل نيست. از اين زاويه هتل يك نماد شهري بوده و يا مي تواند باشد و بايستي به عنوان سمبلي از هويت شهر عمل كند.

از آنجايي كه هتل تنها بنايي از شهر است كه مسافرين غريبه حق استفاده و بهره برداري از آن را به طور رسمي دارند، قادر است هويت جمعي شهر را در يك جا گرد آورده و آن را عرضه كند. از طرفي هتل با واژه سفر همراه است. مسافري كه به شهر مي آيد يا از آن گذر مي كند نياز به محلي براي اقامت خويش دارد. هتل بايد قابليت اين را داشته باشد كه مسافر را در خود بپذيرد. اتاقهاي خالي هتل در انتظار ميهمان هايي هستند كه چون سايه مي آيند و مي روند. هتل نه مقصد است و نه مبدا، نه آغاز و نه پايان كه يك وقفه زماني و مكاني در طول مسير سفر است. ورود، خروج و تمام مشخصات فردي مسافر ثبت مي شود اما وي همچنان ناشناس باقي مي ماند. برخلاف انتظار،‌ اين گمنامي دلپذير است. اين جا فضاي برخورد نيست. خلائي در گذر زمان است كه ما را در افكار و انديشه هاي خويش رها مي سازد. به داستان يا خوابي مي ماند كه در آن زمان فشرده شده و مسيري دراز را در زماني كوتاه سپري مي كنيم.

مسافرت در دنياي امروز به عنوان يكي از منابع بزرگ تجارت بين المللي محسوب مي شود كه نقش مهم و ارزنده اي در اقتصاد كشورها دارد. از طرفي مسافرت تنها يك نيروي اقتصادي قدرتمند نيست بلكه عوامل ديگري نيز مي توانند در تقويت و تحكيم آن موثر باشند. مسافرت فعاليتي دو طرفه است كه ضمن حفاظت از تاريخ و فرهنگ قدرت تخريب طبيعت را هم به همراه دارد.

هتل به عنوان نماد فيزيكي و معمارانه سفر، مي تواند با طرح و برنامه ريزي درست، به رشد كيفي اين مقوله كمك شايان توجهي كند. با توجه به اهميتي كه امروزه محيط زيست پيدا كرده است رعايت ابعاد زيست محيطي و پايداري در هتل ها امري ضروري و اجتناب ناپذير است.

امروزه طراحي هتل ها غالباً از دست معماران خارج شده است. نه اينكه معماران آن را طراحي نمي كنند بلكه خواسته هاي كارفرما و ذهنيت كاذبي كه از هتل ايجاد شده به شدت تعيين كننده است. اين شدت را بخصوص در مناطق توريستي به عينه مي توان مشاهده كرد. اصولاً اين خاصيت مناطق توريستي است كه خوراك بصري كوتاه مدتي را براي جلب توجه مسافران توليد مي كنند كه حاصل امر كاريكاتورهاي مسخ شده از سبك‌هاي مختلف معماري است كه درهم ادغام شده و در پوسته هاي ظاهري بنا خودنمائي مي كنند. در واقع طراحي هتل هاي امروزه به تزئين پوسته ها تقليل پيدا كرده است.

از هتل در دسته بندي كاربري هاي شهري به عنوان يك فضاي عمومي ياد كرده اند حال آن كه بيشتر يك فضاي خصوصي است. گوشه و كنار هتل سرشار از فضاهاي مكث و شخصي است. هيچ نگاه آشنا يا بيگانه اي سنگيني نمي كند. مي توان ساعت ها در لابي هتل لم داد و در افكار و تخيلات خويش غوطه ور شد. ديگران سايه هايي بيش نيستند كه شبح وار بدون اينكه ديده شوند مي گذرند. هتل بيشتر يك فضاي ذهني است تا اينكه عيني باشد. خاطرات آن هم خاطراتي ذهني هستند. ممكن است هيچ اتفاق خاصي نيافتد حتي دريغ از يك سلام آشنا اما اقامت در هتل خاطره انگيز است.

بسياري از هتل هاي امروزي اين ويژگي ها را با امكانات رفاهي بالا تامين مي كنند. گرچه اين امكانات لازمه يك هتل خوب است اما آن فضاي غني و سرشار ذهني تنها از عهده قدرت مكان برمي آيد كه وظيفه معماران است.

حال اين سؤال مطرح مي شود كه چگونه آن فضاي رويايي و اسرارآميز كه قابليت ارتباط بي واسطه با فضا و زمان را داراست خلق مي شود.

 

1-2 جهانگردي

1-2-1 آغاز سخن

در فرهنگ عامه مردم ايران سفر و مسافرت جايگاه و اهميت ويژه اي از جهت گسترش اطلاعات آگاهي ها و شناخت دارد. انسان با تجربه در اين فرهنگ به انسان جهان ديده اي اطلاق مي گردد كه به سير و سفر در اطراف و اكناف جهان پرداخته و از هر قوم و ملتي شناخت و نشانه اي در ذهن خود دارد.

مرز و بوم ايران نيز بستر مناسبي براي بروز و ظهور اين نمادهاي فرهنگي است. به لحاظ طبيعي ما از آب و هوا و شرايط اقليمي متنوعي در هر گوشه از مملكت خود برخورداريم كه در هر فصل گوشه اي از آن، جذب كنندة انسان هاي خوش ذوق است.

فرهنگ غني و قدمت و تنوع فرهنگي ايران نيز شايستگي سير و سفر در آن را دوچندان مي كند. اقوام و مليتهاي فراوان با تنوع زباني و فرهنگي، هر يك جاذبه هايي را براي شناخت و تعمق در آنها فراهم نموده كه مي تواند بستر مناسبي براي سير و سفر ملل ديگر باشد.

آثار باستاني به جاي مانده از همين اقوام و مليتها، جاذبه هايي براي اين تبادل فرهنگي و ارتباطات فرامليتي است. غناي فرهنگي و تاريخي، از آغاز تاكنون و بويژه در عصر حاكميت اسلامي، قابليتها و جاذبه هاي فراواني را كه زمينه ساز صنعت توريسم مي‌باشد، به طور شگفت انگيزي با خود همراه دارد. اما اين قابليتها و جاذبه ها كمتر شناسايي و شناسانده شده است.

جهانگردي در دهه هاي اخير توسعه فزاينده اي يافته است. براي بهبود ارائه خدمات در اين بخش فنون و دانشهاي گوناگون جمع شده اند تا جايي كه جهانگردي لقب صنعت را به خود اختصاص داده است.

1-2-2 صنعت جهانگردي

شايد همة ما از واژة جهانگردي تصوير كم و بيش يكساني در ذهن داشته باشيم. تصويري از ماركوپولو، ابن بطوطه، ناصرخسرو، … كه جهان را گشتند و از خود سفرنامه و سياحتنامه هايي بر جاي گذاشتند. مقصود اين سياحان نام آور عمدتاً كشف نقاط ناديدة جهان و سفر به ناشناخته ها بود. اما امروز جهانگردي به مفهوم ديگر مطرح است و جهانگردان مقاصد و اهداف ديگري دارند. آنان ديگر به سفرهاي طولاني نمي روند، سفرنامه نمي نويسند و قصد كشف جايي را ندارند. جهانگردان امروز براي تفريح، تفرج، سياحت، زيارت، گذراندن اوقات فراغت، استراحت، آشنايي با ساير فرهنگها و بازديد ابنيه تاريخي و باستاني به سفر مي روند. گاهي نيز نقاطي را براي سفر مي‌گزينند كه آنها را بارها ديده اند. هدف صرفاً جستجو و اكتشاف نيست و جهانگردان يك گروه خاص و استثنائي نمي باشند. امروزه جهانگردي عموميت يافته و مقولة تازه اي مطرح گرديده است.

در فرهنگ لغات، جهانگردي را در اقطار عالم سفر كردن و شناخت و مسافرت براي تفريح و سرگرمي و سفري كه در آن مسافر به مقصد مي رفته و به محل سكونت خود باز مي گردد تعريف كرده اند.

در تعريف جامع جهانگردي بايد كليه عواملي را كه در اين موضوع به نحوي تاثير مي گذارند موردنظر قرار داد. اين عوامل عبارتند از:

الف) جهانگرد

ب) عرضه كنندگان خدمات و كالاهاي موردنياز جهانگرد

ج) جامعة ميزبان: فرهنگ ها و جاذبه هاي جهانگردي

بدين ترتيب جهانگردي مجموعه و منظومه اي است متشكل از جهانگرد و عرضه كنندگان خدمات و كالا و جامعه ميزبان كه با يكديگر در تعامل و ارتباط بوده و هدف جلب و جذب جهانگرد را دنبال مي كنند. جهانگردي صنعتي چند بعدي است كه دربرگيرندة هتلها و مهمانسراها، رستورانها، مراكز تفريحي جاذبه هاي جهانگردي، سيستمهاي حمل و نقل، واحدهاي خدمات جهانگردي و واحدهاي ديگري است كه مجموعاً جهانگردي را در يك كشور شكل مي دهند.

در تعريفي ديگر جهانگردي را چنين تعريف كرده اند:

جهانگردي عبارتست از به ديدار اقليمهاي گوناگون رفتن به قصد آگاهي يافتن بر احوال آن اقليم و مردمانش و فرهنگ و چگونگي زندگي ايشان در زمان و مكان[1] و جهانگرد كسي است كه به منظور تفريح، بازديد از نقاط ديدني، معالجه، مطالعه، تجارت، ورزش و يا زيارت به كشوري غير از كشوري كه در آن اقامت دارد سفر مي كند، مشروط بر اينكه حداقل مدت اقامت او از 24 ساعت كمتر و از 6 ماه بيشتر نباشد. در اسلام نيز تأكيدات خاصي در مورد مسافرت وجود دارد.[2]

در سنت اسلامي نيز تا حد زيادي بر مسافرت تأكيد شده پيامبر (ص) مي فرمايد: سافروا تصفحوا (وسايل: حديث 1498) در اجماع و عقل نيز در موارد متعددي به سفر و آداب آن تأكيد گرديده است و علاوه بر سفرهاي واجب (مانند حج) سفرهاي مستحب كه همان جهانگردي است توصيه شده است.

1-2-3- صنعت توريسم و اثرات فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي

اثرات اجتماعي و فرهنگي صنعت توريسم را مي توان در چند جمله خلاصه كرد.

1- توسعة روابط فكري، فرهنگي، هنري و اجتماعي بين افراد، كشورهاي صادر كنندة توريست و افراد پذيراي توريست.

2- گسترش مبادلات و همكاريهاي بين المللي و تقويت همبستگي ميان ملل مختلف جهان به منظور زمينه سازي در توسعة تفاهم و انتقال نكات مثبت و سازندة ساير فرهنگها به مردم.

3- افزايش اطلاعات و در نتيجه بالا رفتن سطح فرهنگي.

اثرات اقتصادي توريسم از مورد توجه ترين اثرات صنعت توريسم مي باشد.

در پايان قرن جاري صنعت جهانگردي به عنوان درآمدزاترين صنعت جهان مطرح مي‌باشد. بسياري از كشورها و مجامع بين المللي جهانگردي توريسم را به عنوان يكي از منابع مهم تأمين ارز در موازنه پرداختهاي كشور محسوب مي كنند و بدين لحاظ نقش صنعت جهانگردي در توسعة اقتصادي كشور ما امري محكوم تلقي مي گردد. چه اين صنعت همدوش با صنعت اكتشاف و استخراج و صادرات نفت گام برمي‌دارد و حتي در پاره اي از ممالك بعضاً به درآمدهاي حاصل از فروش نفت طعنه مي زند در كشور ما نيز برنامة اول توسعه اقتصادي اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ضمن توجه مخصوص به صنعت جهانگردي آنرا به عنوان جايگزين صادرات نفت پنداشته است.

به طور كلي آثار اقتصادي بهبود و گسترش صنعت توريسم را مي توان به شرح زير طبقه بندي كرد:

الف) جلوگيري از خروج ارز از كشور

ب) كشش ارز از خارج

ج) افزايش نرخ اشتغال

د) افزايش صادرات پنهان

هـ) صنعت توريسم به عنوان درآمد ملي

و) صنعت توريسم به عنوان درآمد دولت

آمارهاي منتشره از سوي سازمان جهاني توريسم W.T.O حاكي از آنست كه درآمدهاي حاصله از توريسم در جهان ظرف 40 سال گذشته (1990- 1950) بيش از 99 برابر شده است. يعني اين درآمدها كه در سال 1950 حدود 100/2 ميليون دلار بوده است در سال 1989 به بيش از 700/208 ميليون دلار رسيده است.[3]

با توجه به مطالب عرضه شده در اين بخش و به عنوان چكيده آن اين موارد قابل ذكر مي‌باشند:

1- ايران از سابقة طولاني در زمينة سير و سفر برخوردار است.

2- مفهوم سير و سفر همراه با جهان، در ايران نيز دگرگون شده است.

3- كشور ايران چه از نظر جاذبه هاي طبيعي و چه از نظر جاذبه هاي فرهنگي و اجتماعي غني مي باشد.

4- در زمينة حمل و نقل مشكل عمده اي بر سر راه گسترش سير و سفر وجود ندارد. امنيت راهها رو به بهبود است.

5- اكثريت قريب به اتفاق مناطق ايران از فقدان و يا كمبود خدمات مناسب و آبرومند بين راهي رنج مي برند.

6- امكانات اقامتي به طور مناسب توزيع نشده است و به امر اقامت در فضاي آزاد يا كمپينگ بهاي لازم داده نشده است.

7- بهره‌وري مناسبي از مواهب طبيعي ايران صورت نمي گيرد كه علت آنرا در عدم وجود امكانات بهره برداري مناسب دانستيم.

بنابراين هدف ما: (تلاش در جهت بهره برداري مناسب از مجموعة محيط اطراف سايت محل طراحي (كوه سنگي مشهد) و تلفيق اين بهره برداري با رساندن خدمات مناسب به مراجعه كنندگان اين مجموعه اعم از زائر، توريست داخلي و خارجي در شهر مشهد است.

 

1-3 دسته بندي هتلها

1-3-1 هتلها

يكي از مهمترين عوامل موفقيت اقتصادي هتل گزينش محل و مكان آن است. محل نسبت به جهت بندي اقتصادي بازرگاني ناحيه بايد چشمگير و مشرف به جاده هاي اصلي يا تقاطع جاده ها يا فرودگاهها و يا مراكز بازرگاني و مسكوني باشد.

1-3-2 محدوده هتل

اين نكات بايد در نظر گرفته شود: نسبت ارتفاع و عرض و طول ساختمان سهولت دسترسي مهمان، كافي بودن محل پاركينگ در اطراف و يا در ساختمان هتل، منظره كلي جهت بندي ساختمان، رابطه ساختمان هتل با مقايسه با ساختمانهاي مجاور و بلندي و پستي سطح زمين.

1-3-3 انواع هتل

جهت بندي تجاري محل در گزينش نوع هتل موثر مي باشد. ساخت تازه براي 70 الي 80 تخت اقتصادي نيست مگر اينكه با مديريت خانوادگي اداره شود.

الف. مركز شهر: هتلهاي لوكس، متعارف و توريستي در مراكز شهرها تأسيس مي شود. مشخصات ساختمان هتل شامل نسبت بلندي ارتفاع، سطح زيربنا، برج هاي مرتفع است. فعاليتها شامل فروشگاه يا دفاتر داخلي بوده و امكان توسعه آينده خواهد بود.

ب. هتلهاي ويژه خودرو و موتورداران: اين هتلها براي پذيرايي مسافران موتوري است و لذا در كنار شهر و تقاطع جاده هاي معتبر ساخته مي شود. به دليل ارزاني قيمت زمين محدوده هتل وسيع با پاركينگ بزرگ بوده و نيازي به ساختمان برجهاي مرتفع نيست. هتل حاوي خدمات مشابه هتل ولي محقر بوده و حتي سرويس اتاق از مهمان دريافت نمي شود.

پ. هتلهاي فرودگاه: اين هتل مشابه هتلها است، منتها به مسافرين هوايي سرويس مي‌دهد و لذا بخش پذيرش بايد تمام شب آماده كار باشد كه گاه نيز سالن كنفرانس و اجتماع در اختيار شركت هاي بين المللي قرار مي دهد.

ت. هتلهاي تفريحي- توريستي: اين هتلها معمولاً در كنار دريا يا دامنة كوهستان و يا مشرف به آبهاي معدني قرار دارد و براي پذيرايي دوره تعطيلات مهمانان گروهي كه قصد اقامت يك يا چند هفته دارند تخصيص يافته است. رستوران هتل بايد آماده مهمانان به صورت گروهي باشد و داراي سالن بزرگ استراحت، اتاق بازي، بار و در صورت امكان استخر شنا و تسهيلات ساحل كنار دريا است. همچنين به منظور رفاه بازرگاناني كه دوره مرخصي را مي گذرانند سالن اجتماعات و كنفرانس در اختيار مي گذارد.

ث. مجتمع ساختمانهاي مشاع و مشترك: در اين گونه مجتمع مالكيت مشاع بوده ضمناً هر واحد مسكوني در مالكيت اختصاصي قرار دارد و مالك حق هر گونه بهره گيري از واحد خود را دارد ولي همه مالكين اختصاصي به طور مشترك عهده دار تأمين هزينه نگهداري مجتمع كه معمولاً شامل خدمات مشابه هتل هاست مي باشند.

1-4 مفاهيم واژه هاي تجهيزاتي و تعاريف كيفيت خدماتي در هتلها:

هتلها:

تعريف: هتلها، واحدهايي هستند كه به قصد ارائه خدمات و انتفاع براي پذيرايي و اقامت مسافران در نظر گرفته مي شوند.

تعريف محل پذيرش: محلي است براي قبول كردن و ارائه خدمت به ميهمانان كه بايد در جاي مناسب و با دكوراسيون شيك تزئين و با پرسنل خوش برخورد و خوش لباس پذيراي مهمانان باشد.

تعريف سالن انتظار: فضاي بزرگي است كه مهمان براي دريافت پاسخ مدت زماني را منتظر مي ماند.

تعريف سالن نشيمن (لابي): فضايي است براي نشستن و پذيرايي. محلي مناسب و راحت با دكوراسيون شيك و مبلمان نوع مرغوب.

تعريف سالن غذاخوري: فضايي است براي خوردن انواع خوراك، اغذيه و اشربه.

تعريف سالن جشنها و ميهمانيها: فضاي بزرگي است براي برگزاري ميهمانيها، شادي و سرور و مناسبتهاي مختلف. فضايي مناسب با دكوراسيون زيبا، ميز و صندلي و پرده از نوع مرغوب و روشنايي كافي.

تعريف سالن كنفرانس: فضاي بزرگي است براي برگزاري اجلاس سخنراني، همايش ها، وعظ و خطابه.

تعريف پاركينگ: جا يا محل و يا مكاني است جهت توقف اتومبيلها، بديهي است اين محل مي تواند در فضاي باز يا بسته قرار گيرد. در محيطي روشن، خط كشي شده و مناسب و همچنين ابعاد آن با ضوابط موجود منطبق باشد.

تعريف سرويسهاي بهداشتي: محلي است براي ارائه خدمات و به منظور شستشو و استحمام.

تعريف نمازخانه: محلي است براي پرستش، سجود، اطاعت و اظهار بندگي نسبت به خالق مخلوقات. فضايي مناسب، روشن، آرام و تميز، معطر و بهداشتي.

تعريف آشپزخانه: مطبخ و جايي است براي پختن غذا. فضايي تميز و بهداشتي با ابعاد مناسب تا زير سقف كاشيكاري و داراي انواع دستگاه هاي مرغوب پخت.

تعريف كافي شاپ: محلي است براي صرف انواع اغذيه و اشربه گرم و سرد.

تعريف كافه تريا: فضايي است براي صرف انواع نوشيدني هاي سرد و گرم و غذاي سبك.

تعريف سالنهاي ورزشي: محلي است مجهز به دستگاه هاي بدنسازي كه در آن با حركات موزون تمرين مي نمايند.

تعريف استخر: حوض بزرگي است با آب فراوان، آبي تصفيه شده و بهداشتي.

تعريف سونا: اتاقك چوبي است كه گرما را به صورت بخار و خشك ايجاد مي نمايد. مجهز به اتاقك خشك و بخار، بهداشتي، مجهز به رختكن، دوش آب گرم و سرد، حوضچه بهداشتي و مجهز به وسايل بدنسازي و ورزشي.

تعريف جكوزي: حوضچه كوچكي است كه آبگرم با فشار زياد در آن جريان دارد كه مجهز به آبگرم فشار قوي، بهداشتي و تصفيه شده است.

تعريف اتاق: مكاني است مسقف كه با چهار ديوار محصور و داراي درب و پنجره و روشنايي باشد. ابعاد و كليه تأسيسات آن بايستي متناسب و مشخصات آن بايد با درجه هتل منطبق باشد.

1-5 بررسي روند هتل سازي در ايران

هتل سازي با تعاريف مدرن در ايران پيشينه‌اي هفتاد ساله دارد. اما اگر بخواهيم هتلها را توسعه معنايي ببخشيم و به عنوان فضاهايي اقامتي در نظر بگيريم، مي توانيم كاروان سراهاي ايران را هم به عنوان اولين محل هاي اقامتي ايراني قلمداد كنيم كه معماري و فرم خاص خود را دارا بوده اند. سير تحول مفهوم كاروان سرا و تبديل آن به فضاهاي اقامتي مدرن، همچون ساير وجوه عيني و ذهني خودآگاهي ايراني با گسست همراه بوده است و كاروان سراها، در كنار بادگيرها، خانه ها، بازارها و ديگر فضاهاي معماري سنتي در رديف حلقه هاي گمشده و ناموجود معماري ايراني قلمداد مي شوند.

پيشينه اماكن اقامتي در ايران با حذف سابقه اي بسيار خوب به كاروان سراها ختم مي‌شود. ما كاروان سراهايي داريم كه سابقه اي ديرينه دارند. در شهرهاي قديم ايران محلهايي براي اقامت مسافران و كاروان ها وجود داشته كه داراي ويژگي و معماري بسيار جذابي بوده است. كتاب دو جلدي كاروان سراهاي ايران به آگاهي ما از پيشينه‌ي معماري كاروان سراها كمك مي كند. شما هر منبع و يا تحقيقي كه در دنيا مي بينيد حتماً در پيش گفتارش يك پيشينه‌اي در مورد موضوع آن تحقيق وجود دارد. كاروان سراهايي كه وجود داشته اند بعداً به محل هاي اقامتي جديد خوب متصل نشدند. علت آن هم اين است كه بينش هاي در حال تحول بعضي وقتها بينش هاي گذشته را به صورت منفصل مي ديد. معماري در دوران تحول اش در آغاز قرن،‌ شاهد تغيير و تحول بناهاي مسكوني، عمومي و دولتي بود. مصادف با همين دوران، محلهاي اقامتي ما نيز تحول پيدا كرد؛ زيرا در دورة رضاشاه است كه اولين محل هاي اقامتي مدرن شكل مي گيرد. قبل از آن هم ما هتل داريم ولي به شكل خيلي گسترده، چون آن هتلها بيشتر محل اقامت سفرا و جهان گردان و كساني مانند آنها هستند كه در ايران اقامت مي گزيدند. اما اولين هتل ها در زمان رضاشاه ساخته مي شود، مثل هتل رامسر.

هتل رامسر در حقيقت بينشي بسيار جالب در خود دارد كه ما معادل اين بينش را در تهران داريم، به اسم هتل دربند. اين قبيل فضاها محل اقامت كساني بوده كه از خارج مي‌آمدند يا مهمانان صاحب منصبي بودند. جالب است بدانيد هتل رامسر در سال 1312 محل اقامت پادشاه سوئد بوده است. هتل رامسر و سايت رامسر را مي توان يكي از متحول ترين بناهاي اقامتي در ايران دانست كه متأسفانه روند تخريب آن از زمان شاه شروع شد و بعد متأسفانه آپارتمان هايي در آن سايت ساخته شد كه چهره‌ي آن سايت را به هم ريخت. طراحي اين سايت به گونه اي بود كه رابطه‌ي جنگل و دريا را حل كرده بود، ولي متأسفانه اين سايت تخريب شد. به هر حال آغاز تحول مجموعه هاي اقامتي را مي توان از اين زمان در نظر گرفت. در زمان رضاشاه تعداد زيادي هتل ساخته شد، مثل هتل آبعلي و يا گچسر، كه تعداد بسيار كمي از آنها باقي مانده. از بين هتلهاي باقي مانده مي توان به هتل رامسر اشاره كرد كه ايتاليايي ها در سال 1352 آن را بازسازي كردند، اما بقيه آنها تخريب شدند، مثل هتل بردون در چالوس.

 

هتل رامسر

 

 

از كارهاي بسيار خوبي كه در دوره‌ي قبلي انجام شد، تبديل كاروان سراي مادرشاهي به هتل عباسي بود. در همين زمان مهمان سراهايي در هتل هاي جهان گردي در سراسر ايران انجام و اجرا شد؛ مثل مهمان سراي نائين، همچنين در غرب كشور شاهد مهمان سراهاي خوبي بوديم كه هم با ديد مدرن ساخته شده بودند و هم لطمه اي به محيط و فضاي شهري نمي زدند. بعد از انقلاب، شرايط تغيير كرد و اين بر روي جايي مثل كيش اثر گذاشت.

در هر صورت ما بعد از انقلاب در زمينه صنعت توريسم فعال نبوده ايم و به بهبود و ارتقاي محل هاي اقامت كمك چنداني نكرده ايم؛ در صورتي كه در كشورهايي مثل دوبي، مالزي، سنگاپور و حتي شمال آفريقا، وضعيت فرق دارد. شمال آفريقا در سال، حدود 6 ميليون توريست دارد. مثلاً در پايتخت تونس در حال حاضر 1000 پروژه براي جذب توريست در حال اجرا است. حتي در مغرب و ديگر كشورها هم وضع به همين منوال است. ما مي توانيم آموزش بدهيم كه مردم به جاي آنكه به دوبي بروند و سرمايه هنگفتي را به آن جا ببرند، در همين جا خرج كنند. مجموعه باري اروميه با توجه به چنين شرايطي احداث شده است. شما وقتي به كيش مي رويد از احساس تراكم تهران خارج مي شويد و از آن شلوغي خلاصي مي يابيد. در حالي كه ما چنين كشوري با اين استعدادها داريم، چرا از امكانات موجود استفاده نكنيم؟

در مقام نتيجه گيري بايد بگوييم كشور ما در سطح كلان نيازمند تغيير نگرش ها در حوزه صنعت توريسم است. كشوري با 7000 سال سابقه بايد انديشه درست براي جذب توريست داشته باشد، آن هم نه براي زمان حال، بلكه براي زمان آينده. برنامه هاي معماري مي تواند در ساخت هتل موثر باشد، ما بايد در مقياس كلان در حوزه‌ي صنعت توريسم و ساخت هتل تغيير ايجاد كنيم. بايد نگاه ها را تازه كرد …

 

 

 

 

 

فصل دوم:

 

كاروانسراها

 

2-1 مقدمه: كاروان سراهاي ايراني

ارتباط بين انسانها و رفت و آمد ميان آباديها و شهرهاي مملكت، از ديرباز مورد توجه حكومتها بوده و همين امر باعث شده تا دولتها به ساخت جاده، پل و سد مبادرت ورزند. بقاياي هر يك از آن سازه ها، اكنون به عنوان ميراث پرافتخار و گرانبهاي ملتها حفظ و حراست مي شود. از ديرباز تردد منظم و دائمي كاروان ها بين گلوگاه هاي تجاري و بازرگاني ايران باعث به وجود آمدن توقف گاهها و كاروانسراهاي فراواني شده است. تا پيش از آنكه ماشين به عرصه اجتماعي و اقتصادي انسان ايراني قدم بگذارد، حكام و اميران محلي كاروان سراهايي را در فواصل معين بين آباديها و ولايات مي ساختند كه ساخت آنها براساس شرايط تجاري و حجم مبادلات و عبور قافله ها بود. همان طور كه مورخان گزارش كرده اند و در كتابهايي چون «عارف ديهيم دار» اشاره شده، در جاده‌هاي شاهي سراسر ايران كاروانسراها و قلعه هاي زيادي با كاربري تجاري و نظامي بنا شد كه تنها تعداد كمي از آنها باقي مانده و مرمت شده است. بقيه، يا به علت نامناسب بودن شرايط، عدم حضور كاروانيان يا تغيير مسير جاده و عوامل ديگر تخريب شده و بعضاً از بين رفته اند. كاروانسراها در دورهايي هم نقش مسافرخانه را ايفا مي كرده اند و كاروانهايي كه مسافر جابه جا مي كردند همراهان را در كاروانسرا اسكان مي دادند تا روزي ديگر فرا رسد و قافله به حركت درآيد. در بررسي روند ساخت كاروان سراهاي ايراني مي توان به مواردي چون، هدف از ساخت آنها، مصالح به كار رفته، نوع استفاده از ساختمان با توجه به شرايط اجتماعي و موقعيت جغرافيايي كاروان سرا در نقطة احداث شده، اشاره كرد.

2-2 كاروانسراها و فضاهاي وابسته به راه:

شايد در همه كتابهايي كه درباره تاريخ و جغرافياي ايران نوشته شده و در همه سفرنامه هاي جهانگردان از توجه ايرانيان به راه و ساختمانهاي پيوسته به آن و همچنين راهداري و پست منظم از روزگاران بسيار كهن سخن رفته باشد و نيز وجود واژه هايي چون ساباط و رباط و بريد در زبانهاي زنده و مرده جهان كه از گويشهاي كهن ايراني گرفته شده مؤيد اين نظر است كه پهناوري سرزمين و دوري شهرها و آباديهاي ايران و كشورهاي همسايه، ايراني را ناچار مي كرده است كه راههاي پاكيزه و امن داشته باشد و منزل به منزل و آبادي آسايشگاه بسازد و نيز براي اينكه كاروانها در بيابان راه خود را بيابند برجها و ميلهايي برافرازد كه از دور مانند برج دريايي رهسپاران را راهنمايي كند.[4]

در ميان نام ساختمان هايي كه بيرون از شهر و در كنار جاده ها بگوش مي خورد نام كهن كربات يا كارباط كه با كرا و كاروان پيوستگي تمام دارد اين واقعيت را مي رساند كه كاروانهاي ايراني و غيرايراني حتي در دشتهاي دراز و پهناور بي سروسامان نبوده اند و به آساني و آسودگي كالا و مسافر را از خاور به باختر و از شمال به جنوب مي برده اند.

هرچند ميلهاي راهنمايي كه در سراسر ايران زمين و بخصوص در بيابانها و جنگلها وجود دارند امروز اغلب تبديل به آرامگاه شده ولي از نام ميل كه مي توان آنرا به ميان راه تعبير كرد و نام ويژه آنها چون رادگان يا رايگان، رسكت و لاجيم و يا قدمگاه بخوبي برمي آيد كه نخست اينگونه بناها براي راهنمايي يا آسودن مسافران ساخته شده ولي پس از آن گاهي تبديل به آرامگاه باني خود يا بزرگي كه در آن نزديك يا در حين سفر در گذشته شده اند.

كاروانسراهاي كنوني ايران اغلب شاه عباسي خوانده مي شود و تقريباً براي كاروانسرا علم شده و در قرن چهارم هم كثرت رباطهايي كه به همت ابوالحسن ماه برپا شده نام ماهي براي بيشتر رباط ها علم بوده است و متاسفانه اكنون يك رباط آن به نام رباط ماهي در خراسان براي ما به جاي مانده است.

گاهي اشخاص نيك انديش پيدا مي شدند كه حتي حاضر نبودند نام آنها براثر خيرشان بماند. رباطي بسيار زيبا در نزديكي سبزوار هست كه به نام قطعه خدابنده مشهور شده و با نظر دقيق به سبك معماري آن بيننده به ترديد مي افتد كه چنين بنايي در زمان خدابنده معروف الجايتوايلخان شيعي مغول ساخته شده باشد و مي توان پنداشت نكوكاري تنها براي اينكه بنده خوبي براي خداي خود باشد اين رباط را ساخته است. در كتب مسالك نام بسياري از رباط ها و خانها آمده كه سازنده اغلب آنها معلوم نيست و فقط با آبادي نزديك آن نسبت داده شده مانند رباط ساغند، رباط پشت بادام، رباط سپيد، خان لنجان … . نمونه اي چند از رباط هاي معروف عبارتند از:

1- رباط مارنس- رباط بيابان- رباط پر- رباط نوااحمد- رباط جنگلي- رباط ماهي (پنج رباط)- رباط چشمه- رباط خديس و …

دربارة كاروانسراهاي شاه عباسي معروف است كه وزير او براي اينكه شماره آنها مشخص باشد و شماره هاي درست مانند ده و صد و هزار آسان بر زبان مي آيد دستور مي دهد يكي كمتر از هزار يعني نهصد و نود و نه رباط سازند تا در شمارش آنها اندكي درنگ شود و آيندگان ارج اين كار بزرگ را بدانند.

ويژگيهاي ساختمانهاي وابسته به راه:

2-2-1- ساباط: اين واژه كه تقريباً به همة زبانهاي خاوري و باختري و آرامي و ايراني و فرنگي و تازي رفته در زبانهاي ايراني و منجمله فارسي ريشه كهن دارد. جزء اول آن سا به معناي آسايش و جزء دومش پسوند بات نمودار ساختمان و بنا و آبادي و عمارت است و در آخر بسياري از واژه ها چون رباط و كاربات و خرابات و جز اينها آمده و روي هم رفته بجاي آسايشگاه و استراحتگاه امروز به كار مي رفته است.

ساباط به كليه بناهايي كه به منظور آسودن به پا مي شده چه در شهر و چه در بيرون از آن اطلاق مي شده، در شهرستانهاي جنوبي ايران هنوز هم اين واژه درست در جاي خود بكار مي رود.

در تاريخ يزد تأليف جعفري در چند جا آمده است كه فلان امير يا فلان خواجه در كنار خانقاه يا مسجد خود چند ساباط ساخت ولي امروز ساباط را به طور اخص براي بناي سرپوشيده كوچكي بكار مي برند كه بر روي جاده هاي بيرون شهر و يا كنار آنها ساخته شده و منحصر است به چند تختگاه و يك آب انبار و گاهي يك يا دو اطاق كوچك كه تنها مي توان به منظور رفع خستگي و اندكي آسودن پس از پيمودن راه خسته كننده، آن را مورد استفاده قرار داد.

در راه اصفهان- يزد ميان يزد و اردكان و نايين هنوز خوشبختانه دو دستگاه از اين ساباط بر جاي مانده و آب انبارهايي پر از آب خنك دارد و پناهگاه بسيار خوبي براي مسافران اين راه دراز و خشك و بياباني است.

2-2-2- رباط: رباط منحصراً به ساختمانهاي كنار راه و به ويژه بيرون از شهر و آبادي اطلاق مي شود و از روزگاري بسيار كهن به زبان تازي راه يافته و حتي از آن فعل نيز ساخته اند و رباط به معناي منزل گرفتن و آسودن در ميان راه به كار مي رفته و شايد برخلاف آنچه در آغاز به نظر مي آيد ربط و ارتباط هم از اين واژه آمده نه اينكه رباط مشتق از ربط باشد.

رباط علاوه بر حوض و آب انبار داراي اتاقهاي متعددي است كه گرداگرد حياطي را فرا گرفته و مسافران مي توانند يك يا چند شب در آن بياسايند.

2-2-3- كاربات: كاربات چنانكه پيداست خانه كاروان است و پيش از اسلام بجاي كاروانسرا بكار مي رفته و آن نيز مانند رباط داراي اتاق و حوض و يا پاياب است و گاهي فقط دو يا سه اتاق دارد و نمونه آن در آباديهاي كنار شاهراه كهن فارس خودنمايي مي كند.

2-2-4- كاروانسرا: به رباطهاي بزرگ و جامع كاروانسرا مي گويند چه در شهر و چه بيرون از آن باشد.

كاروانسرا علاوه بر اتاق و ايوان داراي باره بدن و طويله و انبار است و اغلب ورودي آنرا بازار كوچكي به نام غلافخانه تشكيل مي دهد و بر روي سردر آن چند اتاق پاكيزه قرار گرفته كه به كاروانسالار اختصاص دارد.

گاهي در دو سوي در كاروانسرا و رباط برجهايي جاي گرفته كه در مواقع ناامني مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار مي گرفته است.

2-2-5- خان: خان نيز همان كاروانسرا است و اين ويژه در زبان تازي به طور مطلق بجاي كاروانسرا بكار گرفته شده است.

2-2-6- آب انبار: (امبار) آب انبار و منابع آب نوشيدني در سراسر راههاي ايران و در شهرهاي اين سرزمين به تعداد بسيار ديده مي شود و بعضي از آنها كه در شهرهاي خشك و كم آب ساخته شده خود اثري بسيار زيبا و از لحاظ معماري شايان توجه است.

2-2-7- حوض، بركه، پاياب، چاه: تأمين آب نوشيدني براي مسافران و چهارپايان ايشان به ويژه در مناطق خشك مسأله اي بسيار مهم و حياتي بود كه با ساختن حوضهايي جهت ذخيره آب باران يا كندن پايابها به منظور دسترسي به آب روان كاريزهايي كه احتمالاً از ميان دشت و نزديك راه مي گذشت، حل مي شد.

در جاده هاي پيوندي كوير و دشت پهناور ميانه ايران كه كمتر به آب دسترسي پيدا مي شود و اگر هم آبي باريك مي گذشت چنان پرنمك و شور بود كه نمي شد نام آب را بر آن نهاد شماره بركه ها چاهها و حوضهاي آب باران بيش از همه جا بود و معمولاً هر دو فرسنگ يكبار و به ويژه در جايي كه رباط و آبادي نبود بركه هاي سرپوشيده يا چاه‌خانه به چشم مي خورد كه هنوز هم در راههاي ميان يزد و خراسان و راه دشتي تهران- كاشان- اردستان بر جاي مانده است و مورد استفاده قرار مي گيرد.

2-3 مهمانخانه و دسكره

در كنار شهرهاي نامي و آباد و به ويژه پايتختها كاروانسراهاي بزرگ و زيبا و باشكوهي ديده مي شود كه بيشتر آنها مهمانخانه بوده است. از جمله مهمانخانه بزرگ شاه عباسي در كاشان و كاروانسراي مادرشاه (جاي مهمانسراي شاه عباسي) اصفهان و كاروانسراي وزير در قزوين است كه تا صد سال پيش داير بوده و فلاندن و كست معمار و نقاش فرانسوي از آنها سخن رانده اند.

بيرون شهرهاي آباد و بزرگ پيش از اسلام و آغاز اسلام دسكره هايي وجود داشته كه پادشاهان و اميران به همين منظور و گاهي هم براي خوشگذراني و گذراندن اوقات فراغت و شكار خود مي ساختند. چند دستگاه از اين كوشكها تاكنون بر جاي مانده ولي مورد استفاده آن تغيير كرده مثلاً دسكره هاي جبليه كرمان (گنبد گبران) و هارونيه طوس (كه مي گويند مزار امام محمد غزالي است) و همچنين خواجه ربيع مشهد، و زنگيان يزد بعدها تبديل به آرامگاه و مصلي شده يا به علت خشك شدن باغ و پرديس كه معمولاً در پيرامون آنها بوده متروك مانده و رو به ويراني رفته است.

در كنار خانقاهها و پيوسته بدانها علاوه بر مسجد بناهايي بنام دارالسيادة- دارالعربا- دارالضيافة و غيره وجود داشته و بيشتر مسافران و رهگذران غريب و درويش كه راه به جايي نداشتند در اينگونه اماكن مسكن مي گزيده اند پذيرايي مي شدند. ساباطهاي خانقاه ميرشمس الدين يزد و مجموعه بسيار جالب و خوش طرح بندر آباد يزد، مسجد و خانقاه شيخ صفي الدين اردبيلي و مجموعه باارزش افوشته نطنز و خانقاه مولانا زين الدين ابابكر تايبادي و خانقاه پير بسطام و مزار شيخ جامي و مزار و خانقاه قطب الدين حيدر و مزار و خانقاه شاه نعمت الله ولي در ماهان و خانقاه فرزندش شاه خليل الله در تفت و صدها خانقاه ديگر كه در گوشه و كنار ايران تا هزاره نخستين اسلام برپاي بوده و نمونه هايي از مهمانخانه هاي رايگان هستند.

 

2-4 طرح رباط و كاروانسرا

گفتيم كه ساده ترين شكل آسايشگاههاي كنار راه همان ساباط است كه بيشتر استراحتگاه است تا منزل.

ساباط داراي سه تا هفت دهانه سرپوشيده است كه دو سوي آن تختگاههاي كوچكي به اندازه يك تخت يا نيمكت قرار دارد و اغلب دهانه مياني آن درگاه آب انباري است كه آب خنك و گوارا دارد.

رباط و كاروانسرا گاهي بسيار ساده و منحصر به حياط دور بسته است كه حوض يا پايابي در وسط دارد و آخيه و آخور ستوران در زير سكو و ايوان پيشان اطاقها يا كنار صفه هاي بيرون است و در نقاط سردسير بجاي حياط گنبد خانه اي در ميان دارد و گاه علاوه بر اتاق و ايوان و حياط داراي باره بند و انبار و بازار و بالاخانه و برج و بارو و علافخانه است.

در دالان كاروانسراهاي باشكوه چند حجره آراسته براي پذيرايي از مسافران نامدار و سرشناس ساخته شده و گاهي بالاي سردر، چند اتاق خوش منظر و مجلل دارد.

درباره بند و اصطبل كاروانسرا صفه ها و تختگاههايي براي ستوربانان و خربندگان ساخته شده و در مدخل اصطبل اتاقهاي پاكيزه تري هست كه از يكسو به حياط كاروانسرا و از سوي ديگر از ميان رخنه يا روزني درون باره بند را مي نگرد و به نظر مي آيد كه اين اتاقها به سران يا به اصطلاح چاروادارها اختصاص داشته است.

2-5 انواع كاروانسراها

1- كاروانسراهاي كاملاً پوشيده منطقه كوهستاني

2- كاروانسراهاي كرانه هاي پست خليج فارس

3- كاروانسراهاي حياط دار مناطق مركزي

الف. كاروانسراهاي مدور

ب. كاروانسراهاي چند ضلعي حياط دار

ج. كاروانسراهاي دو ايواني

د. كاروانسراها با تالار ستون دار

ه. كاروانسراهاي چهار ايواني

و. كاروانسراها با طرح متفرقه

- رجوع شود به معماري اسلامي (دوره اسلامي)- محمد يوسف كياني

 

2-6 نمونه هايي از كاروانسراهاي ايراني:

رابط ها و كاروانسراهاي ايران بيشمار است و هر يك جداگانه در خور پژوهش و بررسي مي باشد. نمونه هايي از كاروانسراهاي ايراني:

1- كاروانسراي نيره 17- خريط شورجستان

2- كاروانسراي امامزاده هاشم 18- خريط حوض سلطان

3- كاروانسراي گامبوشت 19- كاروانسراي نطنز

4- كاروانسراي پلوژ 20- كاروانسراي زواره

5- كاروانسراي نطنز عبدالله خان 21- كاروانسراي صفوي ده بيد

6- كاروانسراي شبلي 22- كاروانسراي صفوي امين آباد

7- كاروانسراي عباسي 23- كاروانسراي جمال آباد

8- كاروانسراي دروازه گچ 24- كاروانسراي نيك پي

9- خريط البيدا 25- كاروانسراي جم نزديك تبريز

10-خريط رباط كريم 26- كاروانسراي مادر شاه

11-خريط قطعه سنگي 27- كاروانسراي ده بيد دوره قاجار

12-خريط سرچم 28- كاروانسراي اردكان

13-خريط گيلك 29- كاروانسراي اتابكي

14-خريط مهيار 30- كاروانسراي مشيري

15-خريط پاسنگان 31- كاروانسراي راهدار

16-خريط يزد خواست 32-كاروانسراي حوض‌سلطان‌دوره قاجار

33- كاروانسراي علي آباد

34- كاروانسراي منظريه

35- كاروانسراي رباط زندان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

طرحي از كاروانسراي مادر شاه اصفهان، از كتاب بناهاي جديد ايران از انتشارات نگار

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

طرحي از كاروانسراي شاهي كاشان، از همان كتاب

 

تصاوير كاروانسراها

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

انواع نقشه‌هاي كاروانسراها

 

 

[1] - ديبايي، پرويز شناخت جهانگردي

[2] - در قرآن چهارده آيه وجود دارد كه گردش در زمين را براي پندآموزي توصيه مي كند. (بدون ذكر سال و صفحه و …)

سيروا في الارض فانظروا كيف بدا الخلق (20/9)

سيروا في الارض فانظروا كيف كان عاقبت الذين من قبل (42/30)

سيروا في الارض فانظروا كيف كان عاقبت المجرمين (69/27)

سيروا في الارض ثم انظروا كيف كان عاقبت المكذبين (11/6)

[3] - فيض بخش- هوشنگ- صنعت جهانگردي در ايران و جهان

[4] - رجوع شود به: محمدكريم پيرنيا- كرامت ا… افسر- راه و رباط- نشر سازمان ملي حفاظت آثار باستاني- تهران.