مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول : چهار چوب كلي تحقيق

1-1 -طرح مساله...... .. 1

2-1 -ضرورت تحقيق .. 1

3-1- قلمروتحقق . 2

4-1- اهداف تحقيق..... 2

5-1- سئوالات اساسی... . 2

6-1- فرضيات پژوهش..... . 3

7-1- روش تحقيق .. . 3

8-1- پيشينه تحقيق..... 5

9-1- محدوديت تحقيق . .6

فصل دوم : مباني نظري تحقيق

1-2- شهر چيست..... .7

2-2- تعاريف مختلف شهر... .....8

3-2- عوامل مؤثر در تكوين و تكامل شهر نشيني..... ...9

1-3-2- ديدگاههاي كلاسيك(درونزا) در شكل گيري شهرها .. .......10

1-1-3-2-نظریه هیدرولیک یا مبنای محیط گرایی....... 10

2-1-3-2- نظريه اقتصادي : شهر به عنوان يك بازار ... ....13

3-1-3-2- نظريه شهر به عنوان يك پايگاه نظامي و دفاعی.... ......15

4-1-3-2- نظريه مذهبي، گسترش معابد و عبادتگاهها...................................................................16

5-1-3-2- موقعيت چهاراهي در ايجاد شهرها................................................................................17

2-3-2 ديدگاههاي مدرن (برونزوا) در شكل گيري شهرها ...........................................................17

1-2-3-2 سياستهاي استعماري كشورهاي توسعه يافته ..................................................................19

2-2-3-2- سياستهاي دولتها در مسائل مرزي و استراتژيك..........................................................22

3-2-3-2- اهداف سياسي – اداري دولتها ....................................................................................23

4-2-3-2- وجود قطب هاي صنعتي ..............................................................................................24

5-2-3-2- وجود راهها .................................................................................................................26

4-2- نظريه هاي ساخت شهر ........................................................................................................29

1-4-2- ساخت دواير متحدالمركز............................................................................................... 29

2-4-2- ساخت قطاعي شهر..........................................................................................................30

3-4-2- ساخت ستاره اي شكل....................................................................................................31

4-4-2- ساخت چند هسته اي......................................................................................................33

5-4-2- ساخت عمومي شهرها.....................................................................................................35

6-4-2- ساخت طبيعي شهرها .....................................................................................................35

7-4-2- ساخت خطي يا كريدوري..............................................................................................36

فصل سوم : بررسي ساختار جغرافياي طبیعی و انساني شهر زاهدان

1-3- ويژگيهاي جغرافياي طبيعي شهر زاهدان.............................................................................38

1-1-3- موقعيت جغرافيايي .........................................................................................................38

2-1-3- موقعيت رياضي و نسبي شهر زاهدان..............................................................................38

3-1-3- ويژگيهاي زمين شناسي منطقه زاهدان................................................................................41

4-1-3- ويژگيهاي زمين شناختي حوضه آبريز زاهدان...................................................................42

5-1-3- ژئومورفولوژي حوضه زاهدان...........................................................................................44

1-5-1-3- ژئومورفولوژي ساختمانی حوضه زاهدان.......................................................................47

2-5-1-3- ژئومورفولوژي اقليمي حوضه زاهدان...........................................................................48

6-1-3- شرايط اقليمي محدوه زاهدان...........................................................................................51

1-6-1-3- عوامل ماكروكليمايي...................................................................................................51

2-6-1-3-عوامل میکرو کلیمایی...................................................................................................51

7-1-3- بادهاي منطقه ...................................................................................................................52

8-1-3- ميزان دما و طوبت در منطقه .............................................................................................54

9-1-3- بارندگي و ريزش جوي درمنطقه.....................................................................................56

10-1-3- منابع آب منطقه..............................................................................................................57

1-10-1-3-آبهای سطح الارضی...................................................................................................58

2-10-1-3- آبهاي زير زميني حوضه زاهدان................................................................................60

2-3- ساختار دموگرافي و ويژگيهاي انساني شهر زاهدان..............................................................61

1-2-3-تعداد جمعیت و تحولات آن طی سالهای(1335 تا1375).................................................61

2-2-3- تراكم نسبي جمعيت در سطح شهر ..................................................................................64

3-2-3- ساختمان جمعيت .............................................................................................................73

1-3-2-3- ساخت سنی.................................................................................................................73

2-3-2-3- نسبت جنسي................................................................................................................77

4-2-3- بعد خانوار .......................................................................................................................80

5-2-3- حركات جمعيت .............................................................................................................81

1-5-2-3- حركات زماني جمعيت ..............................................................................................82

2-5-2-3- حركات مكاني جمعيت ..............................................................................................82

6-2-3- عوامل مهاجرت به زاهدان ..............................................................................................84

1-6-2-3- عامل جغرافيايي..........................................................................................................84

2-6-2-3- عوامل اجتماعي و فرهنگي و اداري...........................................................................85

3-6-2-3- عوامل اقتصادي..........................................................................................................85

7-2-3- فعاليت و اشتغال...............................................................................................................86

8-2-3- وضعيت اشتغال در بخشهاي مختلف ...............................................................................87

1-8-2-3- شاغلين بخش كشاورزي.............................................................................................89

2-8-2-3- شاغلين بخش صنعت ..................................................................................................91

3-8-2-3- شاغلين بخش خدمات ................................................................................................92

9-2-3- وضعيت كلي سواد در زاهدان..........................................................................................94

فصل چهارم : بررسي روند شهر نشيني و تغييرات كاركردي شهر زاهدان

1-4- روند شكل گيري شهر زاهدان.............................................................................................96

1-1-4- تحولات جهاني و اهميت يافتن منطقه به لحاظ ژئوپولتیك..............................................96

1-1-1-4- منطقه بلوچستان و سرحد ............................................................................................96

2-1-1-4- منطقه دزداب.............................................................................................................100

2-1-4- تغيير قدرت از قاجار به پهلوی و استراتژي شهر زاهدان .................................................102

2-4- سياستهاي دولت در توسعه شهر نشيني زاهدان.....................................................................103

3-4- تغييرات كاركردي در شهر زاهدان ....................................................................................124

1-3-4- كاركرد نظامي سياسي....................................................................................................124

2-3-4- كاركرد اداري................................................................................................................125

3-3-4- كاركرد خدماتي ...........................................................................................................126

4-4- موانع عمده توسعه و جهت توسعه شهر زاهدان ..................................................................128

1-4-4- موانع درجه يك توسعه (موانع طبيعي)...........................................................................128

2-4-4- موانع درجه دو توسعه (موانع مصنوعي).........................................................................128

3-4-4-موانع درجه سوم توسعه (موانع اقتصادي).......................................................................129

4-4-4- توسعه اراضي شهر در ادوار مختلف و جهت توسعه شهر ...........................................129

فصل پنجم :بررسي توسعه آپارتمان نشيني در زاهدان

1-5 آپارتمان چيست ...........................................................................................................132

2-5- سابقه آپارتمان نشيني در جهان ...................................................................................132

3-5- سابقه آپارتمان نشيني در تهران ...................................................................................134

4-5- سابقه آپارتمان نشيني در زاهدان .................................................................................135

5-5 مكان يابي مجتمع هاي آپارتماني در شهر زاهدان ..........................................................136

6-5- ضرورت ايجاد آپارتمان سازي در زاهدان ..................................................................137

7-5- بررسی وضعيت آپارتمان نشيني در زاهدان ..................................................................138

1-7-5- بررسي رابطه شغل ساكنين در مجتمع هاي آپارتماني ..............................................142

 

2-7-5- بررسي رابطه ميزان تحصيلات در مجتمع هاي آپارتماني .........................................143

3-7-5- بررسي رابطه ميزان درآمد در مجتمع هاي آپارتماني.................................................145

4-7-5- بررسي رابطه بعد خانوار در مجتمع هاي آپارتماني...................................................146

5-7-5- بررسي رابطه قوميتهاي ساكن در مجتمع هاي آپارتماني............................................148

6-7-5- بررسي رابطه انتخاب مجتمع هاي آپارتماني براي سكونت .......................................149

8-5- بررسي فرهنگ آپارتمان نشيني در مجتمع هاي آپارتماني ............................................151

9-5- بررسي روابط اجتماعي در مجتمع هاي آپارتماني ........................................................152

10-5- بررسي ويژگيهاي كالبدي مجتمع هاي آپارتماني.......................................................153

1-10-5- بررسي تعداد طبقات در مجتمع هاي آپارتماني......................................................153

2-10-5- بررسي تعداد اطاق در مجتمع هاي آپارتماني ........................................................154

3-10-5- بررسي نوع مصالح ساختماني در مجتمع هاي آپارتماني ........................................155

4-10-5- بررسي عمر بنا مجتمع هاي آپارتماني ...................................................................155

5-10-5- بررسي امكانات و خدمات محله اي در مجتمع هاي آپارتماني ...............................155

6-10-5- بررسي وضعيت بهداشت در مجتمع هاي آپارتماني ...............................................156

11-5- بررسي نقاط قوت و ضعف در مجتمع هاي آپارتماني شهر زاهدان .............................158

1-11-5- نقاط قوت ............................................................................................................158

1-1-11-5- دسترسي به منابع مالي .......................................................................................158

2-1-11-5-صرفه جویی در مصرف مصالح..........................................................................159

3-1-11-5- سرعت در فرآيند ساخت .................................................................................160

4-1-11-5- ارتقاي تكنولوژي و ارتقاي كيفيت ..................................................................161

5-1-11-5- دسترسي به تسهيلات عمومي ...........................................................................161

2-11-5- نقاط ضعف .........................................................................................................161

1-2-11-5- كمبود امكانات، خدماتي و رفاهي ...................................................................162

2-2-11-5- مشكلات سيستم جمع آوري زباله....................................................................163

3-2-11-5- كبمود پاركينگ .............................................................................................164

4-2-11-5- كمبود فضاي بازي مناسب براي كودكان ........................................................165

12-5- عوارض زيست محيطي در مجتمع هاي آپارتماني .....................................................166

1-12-5- موقعيت و قطه بندي زمين ....................................................................................166

1-1-12-5- موقعيت ساختمانها ...........................................................................................166

2-1-12-5- قطعه بندي زمين ..............................................................................................167

2-12-5- عوارض طبيعي ....................................................................................................168

1-2-12-5- عوارض مربوط به خاك و زمين ......................................................................168

2-2-12-5- هوا .................................................................................................................168

3-2-12-5- صدا ...............................................................................................................169

4-2-12-5- نور..................................................................................................................169

5-2-12-5- حرارت و برودت ...........................................................................................169

3-12-5- عوارض انساني ..................................................................................................170

1-3-12-5- خصوصيات خانوار ........................................................................................170

2-3-12-5- سنت ها و فرهنگ ها .....................................................................................170

3-3-12-5- مسائل جنبي اجتماعي ....................................................................................171

4-3-12-5- ايمني در برابر حوادث ....................................................................................172

5-3-12-5- بهداشت محيط ...............................................................................................172

6-3-12-5- تاسيسات وتجهيزات عمومي و زير بنايي ..........................................................173

7-3-12-5- عوارض زيبا شناسانه .......................................................................................174

فصل ششم:نتیجه گیری وآزمون فرضیات و ارائه پیشنهادات

1-6-نتیجه گیری کلی.........................................................................................................175

2-6-آزمون فرضیات..........................................................................................................179

3-6-ارائه راهبردهای مناسب در فرایند توسعه آپارتمان نشینی..............................................181

منابع و مآخذ

ضمائم

چكيده :

پس از انقلاب صنعتي آپارتمان نشيني شكل نويني به خود گرفت و جنبه هاي گوناگون زندگي بشري از جمله نظام هاي سكونتگاهي را تحت تاثير قرار داد موج اين تاثير گذاري از كشورهاي صنعتي آغاز گشت و به كشورهاي در حال توسعه از جمله ايران رسيد .

توسعه آپارتمان نشيني نه تنها در شكل گيري و روند شهر نشيني تاثير داشته بلكه رشد كالبدي و فيزيكي شهرها را تحت تاثير خود قرار داده است .

رشد فزاينده و شتابان جمعيتي و فيزيكي شهر زاهدان و به دنبال آن توسعه آپارتمان نشيني از اين منظر قابل توجه است، به طوري كه جمعيت اين شهر در طي هشتاد سال كمتر از 5000 نفر در هسته اوليه (حدود 1300) و به 17954 نفر در 1335 و به 419518 نفر در 1375 رسيده است و پيش بيني مي شود كه در سال 1380 به 548886 نفر رسيده باشد اين افزايش كه رشد جمعيت متوسط 27/8 درصد اين سالها را داشته است گسترش فيزيكي فزاينده شهر را نيز توجيه مي كند اين رشد همراه با پديد آمدن شرايط خاص سياسي، اجتماعي و اقتصادي توسعه آپارتمان نشيني را در شهر زاهدان تقويت خواهد نمود .

در اين راستا با بهره گيري از نظريات كلاسيك ومدرن در زمينه تكوين و تكامل شهرها و نظريات ساخت شهرها، شهرنشيني را از دوبعد درونزوا و برونزا بررسي كرده و در انتها به طريق مطالعه ميداني تاثير بر آيند اين دودسته عوامل را بر توسعه آپارتمان نشيني مورد آزمون قرار داده ايم نتايج حاصله از اين بدين گونه است كه رشد شتابان شهر عمدتا ناشي از عوامل برونزا شامل اهداف سياسي و اداري دولت مي باشد .

 

-1- طرح مساله :

نظام سكونتگاههاي شهر ي پس از انقلاب صنعتي دچار تغيير و تحولات زيادي از نظر اقتصادي سياسي فن آوري و كالبدي شده است و در سالهاي اخير نرخ رشد سكونتگاههاي شهري از سكونتگاههاي روستايي پيشي گرفته است . با توجه به رشد روز افزون شهر نشيني وجمعيت شهرها و با به هم خوردن نظام سلسله مراتبي و رابطه بين شهرها و روستاها روند شهر نشيني متعادل نبوده و مشكلات زيادي را از نظر اقتصادي اجتماعي سياسي و كالبدي ايجاد نموده است كه در ناحيه مورد مطالعه اين روند حاكم بوده و در صورتي كه از ديديگاه جغرافياي كاربردي نظام رشد و توسعه تعيين نشود تبعات زيادي را به دنبال خواهد داشت اين وضعيت را مي توان بحراني ناميد . لذا در اين رساله به دنبال پاسخگوي به اين سئوال هستيم كه شهر نشيني چه تغيير و تحولاتي داشته و در راستاي اين تغيير و تحولات چه چالشهايي ايجاد شده است و چه راهكارهايي مي توان براي ساماندهي و رشد توسعه ارائه نمود .

2-1- ضرورت تحقيق :

عوامل بسياري در روند شهر نشيني شهرها نقش دارند كه بعضي از آنها در حوزه اقتصادي و برخي ديگر در حوزه اجتماعي سياسي و محيطي مطرح ميگردند بدين معنا كه شهرها با توجه به بستر محيطي خود و با بهره گيري ا زتوانها و ويژگيهاي اقتصادي و اجتماعي و سياسي شرايط لازم را جهت توسعه پيدا مي كنند .

توسعه شهرها از جمله شهر زاهدان به عنوان مركز استان سيستان و بلوچستان وبا توجه به موقعيت خاص جغرافيايي خود ابعاد تازه اي پيدا كرده است .

توسعه افقي اين شهر در سالهاي اخير و همچنين افزايش جمعيت موجب نگراني مديران شهر شده است كه با توجه به اين نابسامانيها شكل توسعه شهر از حالت افقي به عمودي تغيير نمايد بنابر برخي از سياستهاي دولت ساخت مجتمع هاي مسكوني آپارتماني در سالهاي اخير در زاهدان گسترش پيدا كرده است لذا در اين رساله سعي شده است روند شهر نشيني در زاهدان از آغاز تاكنون مورد بررسي و تحليل قرار گيرد و همچنين ضروري است بدانيم توسعه آپارتمان نشين چه پيامدهايي در روند زندگي ساکنین داشته است .

3-1- قلمرو تحقيق :

ناحيه مورد مطالعه در اين پژوهش شهر زاهدان مي باشد كه در 60 درجه و 52 دقيقه شرقي و عرض 29 درجه و 30 دقيقه شمالي واقع شده است

شهر زاهدان با جمعيت 548886 نفر در سال 1380 مركز و اولين شهر بزرگ استان سيستان و بلوچستان مي باشد

4-1 اهداف تحقيق :

اهداف كلي :

بررسي و تحليل روند شهر نشيني در زاهدان با تاكيد بر آپارتمان نشيني

اهداف اختصاصي:

1- مطالعه ساختار جغرافياي شهر زاهدان و نقش آن درمنطقه

2- بررسي عوامل درون زا و برون زا در روند شهر نشيني زاهدان

3- بررسي روند شكل گيري وتوسعه شهر نشيني و تغييرات كاركردي شهر زاهدان

4- بررسي توسعه آپارتمان نشيني و فرهنگ آپارتمان نشيني در زاهدان

5- بررسي چالشهاي موجود در روند شهر نشيني و آپارتمان نشيني در زاهدان

6- ارائه راهكارهاي مناسب براي توسعه و رفع مشكلات

5-1- سئوالات اساسي :

1-آيا روند شهر نشيني در زاهدان سير تاريخي و تكاملي خود را طي كرده است ؟

2-آيا عوامل رشد شتابان شهري دروني است يا بيروني؟

3-با توجه به روند بالاي شهر نشيني در زاهدان آيا توسعه آپارتمان نشيني مي تواند جوابگوي نياز مسكن ساكنين باشد ؟

4-آيا توسعه آپارتمان نشيني در زاهدان مي تواند فرهنگ آپارتمان نشيني را تقويت كند ؟

6-1- فرضيات پژوهش :

1-به نظر مي رسد شهر نشيتي زاهدان نسبت به شهر نشيني نيمه شرقي كشور فاقد سير تاريخي و تكاملي است و پديده جديدي محسوب مي شود .

2- با توجه به جديد بودن پديده شهري رشد شتابان شهري زاهدان بيشتر ناشي از عوامل برونزا از جمله سياستهاي كلان دولت در برنامه ريزي توسعه از بالا و سياست قطب رشد مي باشد

3- به نظر مي رسد عواملي چون محدوديت امكانات شهري و گران بودن زمين و همچنين سرمايه گذاريهاي دولت و بخش خصوصي در زمينه مسكن موجب گسترش آپارتمان سازي و آپارتمان نشيني در زاهدان شده است .

4- به نظر مي رسد در سالهاي آينده با توجه به آپارتمان سازي و آپارتمان نشيني می توان فرهنگ آپارتمان نشيني را تقويت نمود .

7-1 روش تحقيق :

نوع تحقيق از نظرهدف، كاربردي و از نظر روش ماهيت، روش تحليلي و توصيفي مي باشد

مراحل علمي اجراي اين طرح به ترتيب عبارتند از :

1- مطالعه كتابخانه اي

2- مطالعه ميداني از طريق مشاهده و نمونه گيري

3- تجزيه و تحليل اطلاعات به دست آمده

4- نتيجه گيري آزمون فرضيه ها و ارائه راهبردها

در روشهاي نمونه گيري : تجزبه و تحليل اطلاعات در مطالعه ميداني از نمونه گيري طبقه بندي استفاده شده است زيرا از شرايط خاص اين نوع نمونه گيري تفاوت هاي نسبتا زيادی بين مجتمع هاي آپارتماني و تفاوت كم در بين افراد هر مجتمع مي باشد و اين روش با نوع و اهداف اين پژوهش نيز هماهنگي دارد .

بنابراين در اين پژوهش ابتدا براساس روش نمونه گيري طبقه بندي شهر را به مناطق مختلف دسته بندي كرده ايم و شاخص اين طبقه بندي نيز مجتمع هاي آپارتماني مناطق بوده است كه براساس مطالعات اوليه و مشاهده و اطلاعات شخصي محقق و در بعضي موارد پرس و جو از افراد مطلع و آشنا با شهر انجام گرفته است سپس در هر مجتمع با شماره گذاري كليه بلوكها در نقشة مربوطه اقدام به نمونه گيري تصادفي ساده نموده و يك بلوك را از ميان بلوكهاي هر مجتمع به تصادف انتخاب كرده ايم سپس در هر يك از مجتمع ها بلوكها را با روش نمونه گيري سيستماتيك به تعداد نمونه هاي تعيين شده از واحدهاي مسكوني موجود(نمونه گيري توسط پرسشگر)انجام شده است براي اين كار پرسشگر ابتدا با دور زدن بلوك و تمام شماري واحدهاي مسكوني به تعداد آنها واقف گشته(N)و براساس تعداد نمونه مورد نظر(n)عدد K را كه فاصله نمونه گيري ناميده مي شود يافته و به طريق سيستماتيك با شروع از نقطه شمال شرقي آن در جهت عقربه هاي ساعت نمونه ها را انتخاب نموده ایم .

جامعه آماري :

جامعه آمار ي در اين پژوهش كليه سرپرست هاي خانوار در شهرستان زاهدان مي باشد كه حدود 000/80 خانوار برآورد مي شود .

 

 

جامعه نمونه :

تعداد 200 خانوار به صورت نمونه گيري طبقه بندي و سيستماتيك با هدف ويژگيهاي اجتماعي و اقتصادي و جمعيتي آپارتمان نشينان انتخاب شده است براي تجزيه و تحليل اطلاعات به دست آمده از روشهاي آماري استفاده شده است

8-1 پيشينه تحقيق :

در مورد روند شهرنشيني در ايران مطالعات نسبتا زيادي انجام شده است اما در مورد روند شهرنشيني در زاهدان كه مورد نظر پژوهش است مطالعاتي در قالب پايان نامه و رساله انجام گرفته است اما در خصوص آپارتمان و آپارتمان نشيني در ايران مطالعات جامع و كاملي انجام نگرفته است و در شهر زاهدان هم هيچ گونه مطالعاتي در اين خصوص انجام نشده است .

برخي كتابها و مقالات موجود در موردروند شهر نشيني در ايران عبارتند از :

- اماني، مهدي : «شهر گرايي و شهر نشيني در ايران» انتشارات دانشگاه تهران، 1350

- پيران، پرويز: «شهر نشيني شتابان و ناهمگون» سال دوم شماره 16 بهمن 1367

- چاوشي، اسماعيل «بنيادهاي تاريخي شهر و شهر نشيني در سيستان و بلوچستان» فصلنامه تحقيقات جغرافيايي شماره 44 بهار 1376

- حبيبي، سيد محسن، «مقدمه اي بر تاريخ شهر نشيني در ايران» دانشگاه تهران، 1367

- حساميان، فرخ و ديگران «شهر نشيني در ايران» نشر آگاه، 1363

- سلطانزاده، حسين «مقدمه اي بر تاريخ شهر و شهر نشيني در ايران» انتشارات امير كبير، 1367

- هادياني، زهره «جغرافيايي شهري زاهدان» دانشگاه شهيد بهشتي 1372

- مشهديزاده دهاقاني«تحليلي از ويژگيهاي برنامه ريزي شهري در ايران»انتشارات دانشگاه علم و صنعت،1378

-كريمي پور، ناهيد«پژوهش پيرامون جغرافيايي شهري زاهدان» دانشگاه سيستان وبلوچستان، 1371

9-1 محدوديت تحقيق :

با توجه به اين كه موضوع پژوهش بررسي و تحليل روند شهرنشيني در زاهدان با تاكيد بر آپارتمان نشيني مي باشد اطلاعات كم و ناقص و قديمي در رابطه با اين پژوهش يافت مي شود كه مشكلات عمده اي را به وجود مي آورد به طور خلاصه به برخي از انها اشاره خواهيم كرد .

مهمترين مشكلي كه در اين پژوهش عنوان شد كمبود منابع و ماخذ در خصوص آپارتمان و آپارتمان نشيني است .

از جمله مشكلات اين پژوهش عدم همكاري بعضي از ادارات و سازمانهاي دولتي و همچنين عدم همكاري مردم در خصوص جواب دادن به پرسشنامه ها مي باشد كه زياد تملايلي براي جواب دادن از خود نشان نمي دادند .

2- شهر چیست

به عبارت ساده ،شهر را می توان یک واحد اجتماعی و سیاسی، یک واحد فعالیتی، فیزیکی و جمعیتی دانست. به عبارت کلی تر، شهر عبارت از الحاق یک مکان فیزیکی با مردم ساکن آن است. ولی می توان این تعریف را کاملتر نمود و گفت: شهر مجموعه ای از ترکیب، عوامل طبیعی، اجتماعی و محیطهای ساخته شده توسط انسان است که در آن جمعیت ساکن متمرکز شده است. جمعیت در این مجموعه به صور منظمی درآمده و آداب و رسومی را برای خود ابداع کرده است. علاوه برآن، این جمعیت به صورت مختلف تخصص یافته، ولی از نظر تولید انرژی و غذا معمولا" وابستگی شدیدی به مجموعه های مشابه با طبیعت با مجموعه های روستایی دارد.

شهر به معنای کامل یک سیستم باز است، یعنی نمی تواند از هر نظرکامل و مجموعه ای از تمام عناصر لازم جهت ادامه حیات خود باشد. بنابراین بطور مجزا و جدا از سایر نقاط نمی تواند به فعالیت خود ادامه دهد. بنابراین مبادله احتیاجات فیزیکی، طبیعی و اقتصادی ،اجتماعی، فرهنگی و خلاصه تمام ضروریات بین شهر و دیگر واحدهای زیستی، از مهمترین شرایط ادامه حیات شهرهاست.

برای شهر یعنی پدیده ای که همه آن را می شناسیم و به روشنی به وجود آن آگاهی داریم، تعاریف زیادی شده است. اگر تمام شهرهای دنیا را نیز مطالعه کنیم به یک مفهوم کلی نخواهیم رسید. ولی قدر مسلم آنست که وقتی صحبت از شهر می شود، معمولا" پدیده ها و تصاویری در ذهن انسان شکل می گیرد که غیر از آن چیزهائیست که در روستاها وجود دارد.

 

 

 

 

2-2-تعاریف مختلف شهر

تعریف عددی: تعریف عددی ساده ترین تعریفی است که می توان از شهر نمود. زیرا یکی از بهترین وجه تمایز بین شهر و ده، تعداد جمعیت آنست. براساس عدد می توان شهر را چنین تعریف نمود: مرکزی از اجتماع نفوس که در نقطه ای گردآمده و تراکم و انبوهی جمعیت در آن از حد معینی پایین تر نباشد. براین اساس در بیشتر ممالک، حد جمعیت شهر 2500 نفر است. یادآور می شود که تعداد و رقم شاخص برای شناخت شهر، هم از نظر زمانی و هم از نظر مکانی متفاوت است، و مهمتر آنکه در هر کشور بنا به موقعیت خاص آن کشور حد جمعیت شهر تفاوت می کند. مثلا"، در فرانسه مقیاس شناخت شهرازده، تعداد 2000 نفر ساکن است. در آلمان ،چکسلواکی و ترکیه هم، رقم 2000نفرملاک مشخص شده از روستا است . در ایالات متحده و مکزیک رقم 2500 نفر و در هلند و یونان و ایران 5000 نفر و در ایرلند رقم 1500 نفر مشخص کننده شهری بودن یا روستائی بودن یک نقطه می باشد. بعضی معتقدند، منطقه شهری به مناسبت آنکه دائما" در حال توسعه است و شهرها را نمی توان در یک چهار دیواری قرار داد که بتوان حدود و تعداد آنها را مشخص کرد، بهتر است که به این گونه موارد بجای کلمه شهر، منطقه شهری اطلاق شود. تعریف آماری و عددی ضمن آن که تعریف روشن و ساده ایست، ولی از نظر علمی نمی توان آن را تعریف جامعی دانست.

تعریف تاریخی: برخی از علما معتقدند که مراکزی که از قدیم نام شهر به آنها اطلاق شده است، به عنوان شهر شناخته می شوند و در واقع به افتخار قدمتی که دارند، همیشه شهر باقی می مانند.

تعریف حقوقی: نوع دیگر تعریف شهر تعریف حقوقی واداری است. در دوره های گذشته، شهرها دارای امتیازاتی بودند که در روستاها وجود نداشت. مانند بسیاری شهرهای قرون وسطایی که حق داشتند برای خود بازار داشته باشند، یا به خدمات نظامی بپردازند. در حالی که روستاها از این امتیازات برخوردار نبودند.

تعاریف دیگری نیز از شهر شده است که ذیلا" به اهم آنها اشاره می شود:

- شهر جائی است که شغل سکنه آن غیر ازکشاورزی باشد.

- سیمای شهر و مناظر و مساکن آن ، وجه تمایز شهر با روستا است.

- شهر جائی است که در آن نوع مسکن، رفتار، درآمد، سیمای شهری و پوشاک مردم آن با روستا متفاوت است.

به نظر جغرافیدانان،شهر منظره ای مصنوعی از خیابانها، ساختمانها، دستگاهها و بناهایی است که زندگی شهری را امکان پذیر می سازد. جغرافیدانان، شهر را به عنوان یک واحد مجزا بحساب نیاورده و ارتباط متقابل آن را با منطقه و کشور مورد مطالعه قرار می دهند. روهم رفته از تعاریفی که ذکر شد، هر چند که هیچ کدام به دلایلی آنطور که باید گویا نمی باشند، شاید بتوان برای شهرها مشخصاتی قائل شد. این مشخصات می تواند از نظر جمعیتی، مساحت نوع مشاغل، روابط مردم، امکانات رفاهی و تاسیسات عمومی، عوامل تجاری و اداری و صنعتی، بافت و ساختمان فیزیکی، تصاویری از شهر را در ذهن بوجود آورد. در حقیقت شهر جایی است با جمعیتی تعلیم یافته در بخش خدمات اداری، بانکداری، آموزش و پرورش، بهداشت، صنایع و کارخانه های بزرگ، با سبک زندگی متفاوت از جامعه روستایی.

3-2- عوامل موثر در تکوین و تکامل شهرنشینی

جغرافیا دارای یک دیدگاه ترکیبی است که در تحلیل خود از عوامل محیط طبیعی نظیر: ژئومورفولوژی، هیدرولوژی،اقلیم، پوشش گیاهی و زندگی حیوانی؛ عوامل انسان ساخت همچون: مکان گزینی صنعتی، کشاورزی و انباشت سرمایه و همچنین عوامل محیط اجتماعی مانند: جنبشهای اجتماعی در شهرها، برخوردهای قومی- مذهبی، تاثیر ایدئولوژی ها و سیاستها در محیط، نقش ادیان در فضای جغرافیایی و نظایر اینها سخن می گوید(شکویی؛ 1375،ص 39و38و27)

این دیدگاه به جغرافیدان کمک می کند که علاوه بر مطالعه عینیت پدیده های مکانی- فضایی، روابط بین آنها را نیز در بستر زمان با توجه به شرایط طبیعی، اجتماعی و اقتصادی مکان مورد بررسی قرار دهد و سازمان فضایی زیستگاههای انسانی، شهری و ناحیه ای را نتیجه مستقیم فرایندهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نهادی بداند(شکویی؛ 1375، ص 119- 118).

از این رو در تعیین عوامل مؤثر در تکوین وتکامل شهر نشینی که مد نظر این تحقیق است نظریه های گوناگونی مورد بررسی قرار می گیرد که ما آنها را به دو دسته نظریه های کلاسیک (درونزا)ونظریه های مدرن (برون زا)تقسیم کرده ومورد مداخله قرار می دهیم .

1-3-2- دیدگاههای کلاسیک (درونزا)در شکل گیری شهرها

اساسی ترین نظریه های کلاسیک در مورد پیدایش شهر وشهر نشینی عبارتند از:

الف)نظریه هیدرولیک یا مبنای محیط گرایی :مفهوم مازاد تولید

ب)نظریه اقتصادی یا شهر به عنوان یک بازار

ج)نظریه شهر به عنوان یک پایگاه نظامی ودفاعی

د)نظریه مذهبی گسترش معابد وعبادتگاهها(شکویی؛1373،ص145-137)

ه)موقعیت چهار راهی در ایجاد شهرها

1-1-3-2-نظریه هیدرولیک یا مبنای محیط گرایی:مفهوم مازاد تولید

در تاریخ اقتضای این یک حکم کلی است که تمدن واقعی تنها در نقاطی می تواند ریشه بگیرد که خاصیت زمین زراعتی و وضع اقلیمی، تولید اضافی آذوقه را میسر و مهیا کرده باشد. چرا که بشر فقط در این شرایط توانایی آن را می یابد که از اجبار به صرف کردن همه نیروها و تمامی اندیشه اش در راه حفظ خویش رهایی پیدا کند.(مرزبان؛ 1356، ص 106)

چنان که کوین لینچ نیز معتقد است که شهرهای اولیه پس از یک انقلاب کشاورزی که طی آن نباتاب و حیوانات اهلی شده و کشاورزان به تشکیل مجتمع های زیستی کوچک و دائمی پرداختند، پدیدار گردید. این یک شرط لازم برای ظهور شهرها بود اما کافی نبود. در بسیاری از موارد کشاورزی دائمی بوجود آمدن مستقل شهرها نیانجامید. نباتات اهلی در حدود 5000 سال قبل از میلاد مسیح در سومر پدیدار شد، در حالی که اریدو*که اولین شهری است که ما در این منطقه می شناسیم حدود 4000 سال پیش از میلاد مسیح وجود داشته و چندین هزارنفر را در خود جای می داده است(لینچ؛ 1376،ص 4-3)

این نظریه که تاثیر عوامل محیطی را در ایجاد شهرها مبنا قرار می دهد بی شک با عقاید راتزل نزدیک است، زیرا در رابطه با شرایط طبیعی و تاثیر مستقیم آن در زندگی و فرهنگ انسان در نیمه دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با عقاید راتزل(1904- 1844)روبرو هستیم. وی بر رابطه شرایط طبیعی سیاره زمین با فرهنگ انسانی تاکید بسیار دارد. بعدها نظریه علمی او جغرافیدانان معروف آمریکایی مثل ویلیام موریس دیویس ، الن چرچیل سمپل والسورث هانتینگتن را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد و گسترش مرزهای محیطی را به همه زوایای زندگی انسانی سبب می گردد(شکویی؛1375،ص 29)

توسعه کشاورزی- که باعث بدست آوردن مازاد محصول می شود- تا حدود بسیاری به یک سیستم آبیاری پیشرفته و همه این موارد سازمانهای اجتماعی و سیستمهای اداری بستگی دارد. وجود این تحولات از ویژگی های شهری به شمار می رود و پیامد تحولات مذکور به یک نوع سازمان یابی شهری منجر می شود.

برخی از طرفداران نظریه هیدرولیک، در پیدایش شهرها معتقدند گذر از کشت بارانی به سیستم آبیاری در تاریخ همواره با رشد سریع جمعیت، تمرکز گرایی، ساختن بناهای یادبود قشر بندیهای اجتماعی وگسترش یافتن جنگها همراه بود و بدین ترتیب سکونتگاههای شهری بوجود آمده است. بنابراین می توان گفت در بررسیهای شهری بر مبنای مازاد محصول، مسئله آبیاری از عوامل اصلی پیدایش شهرها و توسعه شهرنشینی است.(شکویی؛1373،ص 143- 141)

البته، جان رنه شورت در کتاب خود عکس این مطالب را بیان می کند و معتقد است که این فرضیه ای نسبتا" ظریف است و با استناد به کتاب«اقتصاد و شهرها»1962 از خانم جین جاکوبز، می گوید که شهرها بوجود آورنده محصولات کشاورزی هستند، و این موتور تجارت شهری بود که کشاورزی را به حرکت درآورد. انقلاب کشاورزی دلیل توسعه شهری نبود بلکه نتیجه منطقی آن بود(شورت؛ 1381ص 14-10).

در هر حال، اگر نظریه جان رنه شورت نیز درست باشد، باز هم تفاوتی در این موضوع ندارد که عوامل درونی در ایجاد شهرهای اولیه موثر بوده اند و عوامل برونزا کمتر در تکوین آنها نقش داشته اند.

 

 

 

2-1-3-2 نظریه اقتصادی: شهر به عنوان یک بازار

سازمان اقتصادی در تغییرات فضایی، نقش عمده ای دارد. هر سازمان اقتصادی از طریق تاثیر در تغییرات جمعیتی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تکنولوژیکی ،سبب تغییرات فضایی می شود. البته این امر به صورت تاثیرات متقابل علت و معلولی عمل می کند. از این رو سازمان اقتصادی هم تاثیر گذار و هم تاثیر پذیر می باشد. اما تاثیر گذاری سازمان اقتصادی در تغییرات فضایی بسیار توانمند است، در عین حال سازمان اقتصادی در تغییرات سیاسی نیز موثر می افتد.

پال ناکس و جان اگنیو(1994) این مسئله را در نمودار زیر به خوبی نشان داده اند(شکویی؛ 1375، ص 155)

 

 

 

 

 

 

از قدیمی ترین نظریاتی که در رابطه با تاثیر عوامل اقتصادی و افزایش بازده تولیدی در تکوین و شکل گیری شهرها مطرح شده نظریه ابن خلدون است . وی منشاء بنیاد شهرها را خصوصیات تجمل خواهی بشر و زندگی در ناز و نعمت می داند و آن را بیشتر با نحوه زندگی اقتصادی بشر مربوط می داند، که ابتدا فقط نیازهای ضروری خود را تولید و سپس با افزایش بازده تولیدی به خواستهای تجملی هم روی می آورد. به عبارت دیگر، شهر را محل طبقه حاکم می داند که برای ارضای نیازهای تجملی خود، از افراد دیگر جامعه استفاده می کند (ابن خلدون؛ 1379، ص 230- 229 و همچنین در کوش؛1380، ص 19-18)

در نظریه های اقتصادی ، شهر مرکز مبادله کالا و کانون اصلی تجارت شناخته می شود، که با آنچه خانم جین جاکوبز می گوید تطابق دارد. در این نظریه شهر کانون برخورد مسیرهای تجاری به شمار می آید که در بخش بازار، این مسیرها به هم می رسند. برای حفظ ثروت شهر و امنیت تجاری آن ، اطراف شهر برج و بارو می سازند تا دفاع از آن امکانپذیر شود. عده ای از محققان نه تنها اساس شهرهای اولیه، بلکه شکل گیری بسیاری از شهرهای قرون وسطایی اروپا را در قلمرو تجاری آنها جستجو می کنند*. این عده تا آنجا پیش می روند که تمدن انسان را زاده غریزه تجاری انسان می دانند(شکویی؛ 1373، ص 143).

در کنار این موضوع، ماکس وبر معتقد است علاوه بر اینکه می توانیم شهر را از نظر اقتصادی تعریف کنیم، اما این خصیصه به خودی خود به عنوان یگانه خصیصه ممیزه شهر، مناسب به نظر نمی آید. چرا که در این تعریف شهر همانا زیستگاه ساکنانی خواهد بود که در درجه اول از راه بازرگانی و نه کشاورزی زندگی می کنند و این متضمن آن خواهد بود که زیستگاههای جمعی را که از اعضای خانواده تشکیل می شود و دارای یک بنیاد معاملات عملا"موروثی است، مانند نمونه روستاهای مبادله گر روسیه و آسیا، نیز در مفهوم شهر بگنجانیم و لازم است که نوعی«تنوع» در انجام معاملات را به خصیصه های شهری افزود.

تنوع اقتصادی شهر می تواند حداقل بر دو پایه استوار باشد اول، بر پایه وجود املاکی که به صورت فئودالی اداره می شوند ودوم بر پایه وجود بازار ،به مثابه مکان مبادله ثروت . روش دیگر ایجاد تنوع اقتصادی ،اهمیت جامعتری برای «شهر»دارد وآن حضور داشتن در مکان استقرار یک مرکز دادو ستد کالا ،آنهم به طورمنظم ونه اتفاقی است .بنابراین در این حالت از شهر به عنوان محلی سخن می گویم که ساکنان محلی آن ،بخش مهمی از خواسته های اقتصادی روزانه خود را در بازار محلی بر آورده می کنند .

ماکس وبرهمچنین انواع شهرهای اقتصادی ،مانند شهر مصرف کننده،شهر تولید کننده وشهر سوداگر را مطرح می کند (وبر؛1375،ص68-64)

برخی طرفداران نظریه پیدایش شهرها در نتیجه عامل تجاری ،معتقدند حدود سال 9000قبل از میلاد ،تجارت محلی با گروههای شکارچی مجاور باعث پیدایش شهرها شده است .در آغاز تجارت این مراکز شهری ،حیوانات زنده و انواع دانه ها بود .موقعیت بازار ،شکل اصلی شهر را نشان می داد ودر یک فضای بزرگ ،معامله پایاپای شهروندان وبازرگانان نواحی مجاور صورت می گرفت (شکویی؛1373،ص144)

3-1-3-2-نظریه شهربه عنوان یک پایگاه نظامی ودفاعی

در این نظریه عده ای از مردم ضرورتا"برای دفاع از سکونت گاههای خود دور هم جمع می شدند ومسئله دفاع هسته اولیه شهر را بوجود می آورد .در برابر این نظریه عده ای از محققان معتقدند مسئله دفاع در شهرها –البته نه در همه آنها –مهم به نظر می رسد اما لازم است ابتدا در یک مکان ،زمینه های مساعدی برای زندگی دسته جمعی فراهم شود تا دفاع از آن نیز ضرورت یابد .شاید بتوان این نظریه را چنین توجیه کرد که در شهرها از همان آغاز پیدایش باید به مسئله دفاع توجه می شد وبه موازات تجمع مردم وایجاد سازمانهای شهری مسئله دفاع نیز اهمیت بیشتری می یافت (شکویی؛1373،ص145-144).

در این نظریه عامل دفاعی به عنوان یک عامل درونی در ایجاد شهرهای اولیه مطرح است .لازم به ذکر است که این عامل در شهرهای امروزی بدلیل اینکه توسط قدرتهای مرکزی ودولتها بوجود می آید وگاها"برای حفظ مرزها ووجود یک موقعیت استراتژیکی نظامی دولتها اقدام به ایجاد پایگاههای نظامی ودفاعی می نمایند وهمین امر نیز منجر به ایجاد شهر در اطراف آن خواهد شد ،به عنوان یک عامل بیرونی در نظر گرفته می شود وآن را در قسمت بعد توضیح خواهیم داد.

4-1-3-2-نظریه مذهبی،گسترش معابد وعبادتگاهها

فوستل دوکولانژ،که ارائه دهنده وپیشگام نظریه شهر محسوب می شود ،نهاد حساس شهر را دین دانسته است .هسته اصلی اجتماع پیش از شهر نشینی ،خانواده بود که نقطه تمرکز وتجمع خود را در قلب ،نهاد دینی خود وستایش پدر به عنوان کشیش می یافت واتحاد چند خانواده قلب یا هسته فراتری (قبیله)را تشکیل می داد؛چند قبیله نیز مشروط بر اینکه دین هر یک محترم شمرده شود ،با هم متحد می شدند روزی که چنین اتحادی صورت گرفت،شهر به وجود آمد نقطه تبیین کننده در پیدایش شهر اتحاد دینی واستقرار قلب ومرکز شهر بود .شهر شکل جدیدی از تقدیس را برای پرستش عمومی پیش گذارد .در واقع ،شهر باستانی نوعی اجتماع دینی بود(وبر؛1375،ص59).

بطور کلی طرفداران نظریه مذهبی در پیدایش شهر ها معتقدند عوامل مذهبی در برهم پیوستن گروههای مختلف اجتماعی در سکونتگاههای مختلف انسانی ونیز در تمرکز جمعیت وپیدایش شهرها بویژه در دوره های قدیم بسیار موثر بوده است .چنانکه در بسیاری از شهرهای اولیه ،قدرت اصلی در دست کاهنان شهر بود ومازاد تولید به دستور کاهنان یا در انبارهای شهر ذخیره می شد وبه مصرف می رسید ویا با تولیدات سکونتگاههای مجاور مبادله می شد .بدون شک عامل مذهب از عوامل اصلی در پیدایش وتوسعه شهر نشینی در دوره های قدیم بوده است (شکویی؛1373،ص146)

5-1-3-2-موقعیت چهارراهی در ایجاد شهرها

علاوه بر نظریات فوق چارلزاچ ،کولی در مورد چگونگی ایجاد شهرها به مسئله حمل ونقل اهمیت می دهد .به اعتقاد وی اگر چه در زمان گذشته شهرها در نزدیکی مراکز مذهبی وپایگاههای نظامی قرار داشت وبرخی شهرها از لحاظ موقعیت تابع ملاحظات سیاسی بود ،اما زمینه های نخستین موقعیت شهرها را مسئله حمل ونقل تشکیل می داد وشهرها معمولا"در مصب رودخانه های مهم ومناطق ویژه ای از تپه ها ودشتها بنا می شد (وبر؛ص33-32ومزینی؛1373ص24-21).منابع تاریخی مملو از نمونه هایی است که چگونه ناتوانی وسایل حمل انسان وکالا سبب رشد شهرهای سر راهی شده، در دو سوی راههای مهم ارتباطی سکونتگاههای گذری بسیاری روئیده ودر زمان های بعد برخی به کلان شهرهای عظیمی تبدیل شده اند (پیران؛1370ص61-60).

2-3-2-دیدگاههای مدرن (برونزا)در شکل گیری شهرها

نظریات کلاسیک که دربالا مطرح شد عمدتا"در مورد شهرهای اولیه وعلت وجودی آنهاست ؛که البته می توان این نظریات را به شهرهای دوره های بعد وحتی امروزی نیز تعمیم داد اما برای تعیین علل پیدایش وتکامل شهرهای امروزی این نظریات کافی نیستند وعوامل دیگری وجود دارد که به نوعی در تکوین وتکامل شهر دخالت دارند .در گذشته برای وجود آمدن یک سکونتگاه شهری در طول زمان،عوامل درونی مانند عوامل محیطی،مازاد تولید،وجود یک بازار ویا یک عبادتگاه کافی به نظر می رسید ؛قدرت سیاسی در آن زمان اغلب در خود هر شهر بود وبیشتر شهر ها بصورت دولت شهر اداره می شدند.از زمانی که قدرت های سیاسی مرکزیت یافت ودولت های مرکزی رشد یافتند شهرهایی بوجود آمدند که علل وجودی آنها را نمی توان تنها در درون آنها جستجو کرد .

رشد جوامع بشری وتحول در دولتهاونحوه اداره جوامع باعث ایجاد سیستم های به هم پیوسته در جوامع گردید.بنابراین تأثیر وتأثرات نقاط مختلف اجتماعی بر روی هم واعمال قدرت از طرف قدرت مرکزی بر مناطق جمعیتی این سیستمها را نظم وقدرت بخشید .بطوری که امروزه بقول کلود شالین ،هیچ کانون جمعیتی بطور مستقل وجود ندارد وتمام تغییرات داخلی جوامع انسانی از تعلق به مجموعه هایی که برحسب مورد اصطلاح«فضای جغرافیایی»«سیستم» یا« شبکه»به آنها اطلاق می شود،ناشی می شوند ودر واقع این سیستمها هستند که ریتمهای اساسی خود مثل جفت وجوریهای اقتصادی یا رفتارهای جمعی ومخصوصا"جاذبه های دموگرافیک را برشهرها تحمیل می کنند .این نیروها که «نیروهای برونزا»نامیده می شوند در سطوح متفاوتی عمل می کنند؛بطوری که گاهی تأثیر آنها در چهار چوب ناحیه ای پر اهمیت تر است مثل اثرات یک تکنولوژی جدید در قلمرو ساختمان سازی یا حمل ونقل .روشن است که یک کانون جمعیتی ،برخورد نیروهای خارجی را بطور غیر فعال تحمل نمی کند ،این نیروها بر حسب نهادهای موجود در محل تصفیه وانتخاب می شوند واگر این مجتمع انسانی ،شهر متروپل بزرگی باشد به یک کانون نوآوری وانتشار که موجبات ارتباط متقابل با خارج را فراهم می آورد تبدیل می گردد.مثل آنچه که مخصوصا"در جریانات مهاجرتی دیده می شود (شالین؛1372،ص15).

سیستمهای ذکر شده گاهی در درون یک وگاهی بین دو یا چند فضای جغرافیایی بوجود می آیند .نمونه وجود ارتباط وسیستم بین دو یا چند فضای جغرافیایی را می توان ارتباط بین کشورهاخصوصا"کشورهای توسعه یافته وتوسعه نیافته دانست.

بطور کلی برخی از عوامل برونی که در رشد وتوسعه شهر نشینی مؤثرند،عبارتند از:

1-سیاستهای استعماری کشورهای توسعه یافته در کشورهای در حال توسعه شامل سیاستهای تجاری ،اقتصادی،صنعتی وغیره

2-سیاستهای دولتها در مسائل مرزی واستراتژیک

3-اهداف سیاسی-اداری دولتها

4-وجود قطبهای صنعتی

5-وجود راهها(جاده ها،خط آهن وراههای دریایی وهوایی)

6-اهداف تجاری

7-اهداف خوابگاهی

8-اهداف جمعیتی (جذب جمعیت سرریز)

ودر اینجا برخی از این عوامل را با آوردن مصداقهایی توضیح خواهیم داد.

1-2-3-2-سیاستهای استعماری کشورهای توسعه یافته در کشورهای در حال توسعه شامل سیاستهای تجاری-اقتصادی ،صنعتی وغیره

در راستای نظریه کلود شالین ،کاترین په نیز این نظریه را مطرح می کند که در حال حاضر هیچ قسمت از فضای جهانی جدا از سایر قسمتهانبوده ودرک روند شهر نشینی در کشورهای توسعه نیافته وعوامل اصلی آن تنها در پرتو بررسی روابط فضاهادر چهار چوب اقتصاد جهانی عملی می باشد ماهیت ونوع تکامل یک سیستم شهر نشینی به روابطی بستگی دارد که یک فضا با فضاهای دیگر برقرار می کند (که در مورد کشورهای مختلف ممکن است متفاوت باشد)این مسئله اهمیت فوق العاده دارد،زیرا ظهور عناصر تازه در ساخت یک فضا ممکن است معلول رابطه این فضا با عوامل خارجی (فضاهای دیگر )باشد.این روابط ،که شکل مادی آن توسط یک جریان مشخص می شود (جریان کالا،افراد،سرمایه ،اطلاعات وغیره )

ممکن است امکان بوجود آوردن عناصر تازه ای را فراهم بیاورد که خود آنها در داخل سیستم،تحولاتی را به همراه دارد .بدین ترتیب می توانیم تصور کنیم که هرسیستم شهر نشینی وابسته به ساختمایی است که در فضا های گوناگون جایگزین شده اند (په ،1358،ص122)

در این رابطه کاستللو نیز نظرات مشابهی را ارائه می دهد وی که در مورد شهرهای خاورمیانه مطالعه داشته ،مطرح می کند که شهری شدن خاورمیانه ابتدا به صورت درونزا وارگانیک بوده وبعدها به دلیل روابط استعماری کشورهای قدرتمند در این منطقه ،شهری شدن آن به صورت تحمیلی ،مشروط واز خود بیگانه گشته است (کاستللو؛1371،ص107-1)وبه عبارات وابسته به سیستم های برونی رشد شهری انجام می گیرد .

بررسی سیاستهای روابط استعماری کشورهای قدرتمند در کشورهای تحت سلطه را می توان در دو مقطع زمانی انجام داد:

--قبل از جنگ جهانی دوم

--بعد از جنگ جهانی دوم تاکنون

در مورد اول ازآغاز قرن شانزدهم تا آخر نوزدهم ،تسلط اروپا بر اقتصاد وتجارت بین المللی وبهره برداری از بعضی از محصولات فضاهای (کشوری های )وابسته ،یک سیستم زیر بنایی وشهری جدید را در این مناطق ایجاب کرد .

انتقال افرادی از قطبهای حاکم به این مناطق ،دفاع مسلحانه از موقعیت بدست آمده ،کنترل منابع مستعمرات وکنترل تجارت فضاهای وابسته ،همگی موجب افزایش تعداد شهرها وتوسعه شهرهای ما قبل استعماری در این مناطق می شود (په؛1358،ص126)

اما به دلیل وابسته بودن شهرها واینکه اصولا"ایجاد آنها صرفا"بر مبنای منافع تجاری وسیاسی کشورهای استعمارگر بود وشرایط رشد وتوسعه داخلی در آنها بوجود نیامده بود لذا شهر نشینی رشد چندانی نداشت .از اواخر قرن نوزدهم با افزایش بهره برداری از محصولات اولیه برای سرمایه گذاری های کلان کشورهای استعمارگر در کشورهای وابسته،لازم بود که یک نوع توسعه شهری در این کشورها ایجاد شود.توسعه صنایع وحمل ونقل در رشد فعالیتهای شهری ودر نتیجه رشد اشتغال موجب افزایش سریع جمعیت در این شهرها گردید .افزایش جمعیتی که هیچگونه تطابق وهمراهی با توسعه اقتصادی نداشت واین شهرها را بیش از پیش به قطبهای قدرت وابسته ساخت واین روند همینطور ادامه یافت تا اوائل قرن بیستم که در این زمان سودهای حاصل از صادرات مواداولیه در بخش صنعت بکار می افتد .(نگاه کنید :به؛ص136-130وکاستللو؛فصل سوم وهمچنین ممتاز؛1379،ص90-79).

بعد از جنگ جهانی دوم وانقلاب علمی وفنی در قطب های مسلط وتقسیم جهان به دوبلوک اقتصادی –سیاسی متمایز ،حاکمیت وسلطه با اشاعه«نوآوری ها» که اساس روند شهرنشینی را در این دوره تشکیل می دهد ،رنگ تازه ای به خود می گیرد.

چیزی که در این دوره تازگی دارد این است که سرمایه های خارجی وملی تا آنجا که بازار داخلی اجازه می دهد به دنبال بخش های صنعتی برای سرمایه گذاری هستند؛ولی این صنایع به ندرت منجر به ایجاد یک سیستم صنعتی می شوند واکثرا"در جهت سود رساندن به قطبها تحول می یابند .این صنایع در واقع قطب های رشد را می سازند تا قطب های تحول وتوسعه وتعلق آنها به کشورهای وابسته تنها یک تعلق جغراقیایی وفضایی است واز نظر سرمایه وتکنیک ونیروی کار ماهر همگی وابسته به قطب های حاکم اقتصاد جهانی می باشند وهمه اینها جهت خاصی به محتوی وروند شهر نشینی می دهد(په؛ص137-136).

نوآوری ها یا مدرن شدن که زائیده سلطه یک سیستم برتر است اساس سازمان یابی فضایی را تشکیل می دهد .روند اشاعه این نورآوری ها توسط قطب های حاکم در فضاهای توسعه نیافته ،اگر چه ممکن است در بعضی دوره ها نقش عمده ای نداشته باشد ولی بطور کلی عامل مهمی در درک وشناخت عملکرد شهرنشینی در این فضاها به شمار می آید (په؛ص142).رشدسریع روند شهر نشینی وشهری شدن در این دوره از شاخص های بارز آن است .

2-2-3-2-سیاستهای دولتها در مسائل مرزی واستراتژیک:

دفاع از مرز وبوم هر کشوربه عهده دولت مرکزی آن است و دولتها برای انجام این وظیفه معمولا" اقداماتی را به عمل می آورند .این امر از گذشته تا به امروز ادامه داشته ودارد .یکی از انواع اقداماتی که دولتها برای محافظت از مرزها انجام می دهند ایجاد شهرها ومراکز سکونتی در مناطق مرزی است .

ایران به دلیل موقعیت خاص واستراتژیکی که در منطقه دارد همواره مورد هجوم ودست اندازیهای اقوام مجاور بوده است ولذا حاکمان آن مجبور بوده اند از مناطق مرزی در برابر هجوم بیگانگان محافظت کنند .یکی از مؤثرترین شیوه ها برای آمادگی دربرابرحمله احتمالی ،همانطور که گفته شد،احداث شهرهای مرزی در نقاط حساس بوده است .

به عنوان مثال ،کورش برای تثبیت مرزهای شرقی ،در سالهای 539-545به آن سو حرکت کرد وپس از تصرف مناطقی از جمله هیرکانیا ،پارت،درانگیان،اراخوزی،سغد،سیردریا وخوارزم وشهرهایی بارو دار ومستحکم مانند مرکنده،(سمرقند امروزی)احداث کرد.تیسفون شهری مرزی ونظامی بود که در برابر سلوکیه در ساحل دجله احداث شد .هتره در زمان پارتیان نقش اردوگاهی نظامی وپایگاهی مستحکم رادربرابرروم ایفا می کرد.

پیروز(فرزند یزد گرد دوم)که در سال 459میلادی به سلطنت رسید ،سه شهر مرزی ودفاعی بنا کرد .وی شهر «رام پیروز»را در جنوب کرانه دریای خزر در ناحیه ری ونزدیک تهران امروز ساخت.شهر دوم موسوم به «روشن پیروز»را در کرانه جنوب شرقی دریای خزر وشهر سوم به نام «شهرام پیروز» را در کرانه غربی دریای خزر یعنی در آذر بایجان بر پا کرد.درهمین منطقه اقداماتی احتیاطی به منظور تقویت موضع دفاعی مرزهای نزدیک به قفقاز ،ازجمله استحکام شهر «پرتو»موسوم به« پیروزکواد»به عمل آورد (سلمانزاده؛1367،ص48-45).

3-2-3-2-اهداف سیاسی –اداری دولتها:

بسیاری از شهرها به دنبال اهداف اداری-سیاسی دولتها بوجود آمده اند ؛دولتها برای انجام امور سیاسی واداری در مناطق مختلف سرزمینشان به شهرها ومکانهایی نیاز داشته اند تا بتوانند تاسیسات لازم را در آن قرار دهند .از اینرو در مناطقی که فقدان این مکان احساس می شده اقدام به ایجاد شهر کرده اند ؛ودر مناطقی که این شهرها موجود بوده به تقویت آن پرداخته اند.

روایات موجود در باب علت پیدایش نخستین شهر مادی یعنی «هگمتانه»حاکی از آن است که این شهر در پی تشکیل اولین نهادهای اداری-سیاسی در کشور،به سبب ضرورت وجود سکونتگاهی جهت استقرار نهادی مذکوروکارگزاران آن توسط «دیااکو»بنیانگذار شاهنشاهی ماد ساخته شد همچنین شهرهایی مانند پاسارگاد وپارسه (تخت جمشید)توسط شاهان هخامنشی احداث شدند(سلطانزاده؛ص43-42).

دردوره پس از اسلام بیشتر توجه حاکمان وخلفا به تقویت ورشد شهرهای موجود معطوف بود تا به ساخت شهرهای جدید .در این دوره بسیاری از شهرها با کارکردهای مختلف رشد وتوسعه یافتند.مانند نیشابور،شیراز،اصفهان، تبریز،مشهدوقزوین .دراین شهرها اهداف سیاسی واداری دولتها نیز مطرح بوده است .برخی از آنها به دلیل اینکه برای پایتختی انتخاب می شدند به لحاض اداری وسیاسی مورد توجه بیشتری قرار می گرفتند ومسلما"رشد وتوسعه بهتری می یافتند .تهران یکی از شهرهایی است که به دلیل انتخابش به عنوان پایتختی رشد وتوسعه یافت .البته قبل از آن در زمان شاه طهماسب مورد توجه قرار گرفته بود وبعدها آقا محمد خان قاجار تهران را به سبب نزدیکی به استرآباد ومازندران –محل اسکان ایل وهمپیمانان او-به پایتختی برگزید وهمین امر موجب گسترش شهر شد (سلطانزاده؛ص144-137).

از دیگر شهرهای سیاسی –اداری شهر یاسوج است .این شهر در سال 1342با سیمای دولتی وبرای حصول به اهداف اولیه اجتماعی وسیاسی توسط دولت بنیان گذاشته شد .این شهر که به دلایل سیاسی وامنیتی وبه منظور اسکان جمعیت کوچ رووایجاد پایگاهی برای استقرار ادارات وسازمانهای دولتی در آن منطقه بوجود آمده رشد شدیدی را در سالهای اخیر داشته است (مشهدیزاده دهاقانی؛1378،ص527-525).

4-2-3-2-وجود قطب های صنعتی

یکی از عوامل برونی برای ایجاد شهرها وجود قطب های صنعتی است.بعد از انقلاب صنعتی همان طور که می دانیم شهرهای بسیاری پدیدآمدند و رشد و توسعه شهرها افزایش یافت .در ابتدا این وضعیت خاص کشورهای اولیه مانند انگلستان ودیگر کشورهای اروپایی بود.بعدها با انتقال انقلاب صنعتی به دیگر نقاط جهان رشد وتوسعه شهرها در اثر صنعتی شدن وایجاد قطب های صنعتی امری همه گیرشد وشهرهای بسیاری در کشورهای مختلف با این عامل بوجود آمد(شاریه؛1373،ص24).ناگفته نماند که صنایع بوجود آمده در کشورهای دیگر خاصه کشورهای در حال توسعه اغلب صنایع مونتاژبوده وبه همین جهت مشکلات زیادی در زمینه شهرها ورشد وتوسعه آنها بوجود آورده است.

در هر حال ،موج انقلاب صنعتی ابتدا به صورت صنعت مونتاژیه کشورهای جهان سوم رسید وتأثیرات خود را درایجاد شهرها وشهرکهای جدید بر جای گذاشته است .

صنعت نفت با اولین قرار داد نفت (1280/1901)در ایران بوجود آمد.اما صنعتی شدن کشور تقریبا"از دوره رضا شاه با دخالت دولت شروع می شود واین دوره یکی از دوره های مهم در تاریخ ایران از نظرآغاز تغییرات شهری است .دراین زمان دولت اقدام به تأسیس کارخانه های قند ،سیمان،نساجی،کنسرو،چای وکشت تنباکو وکشف معادن می کند وتا شهریور سال 1320تقریبا"همزمان با جنگ جهانی دوم در ایران تعداد 295واحد صنعتی دولتی وخصوصی به وجود می آید .در این دوره دولت بخش بزرگی از صنایع را تحت نظارت داشت البته صنعت نفت که بسیار با اهمیت بود وابسته به سرمایه خارجی بود (ممتاز ؛ص96)

شهر صنعتی آبادان ،یکی از بزرگترین ومهمترین شهرهای جدید ایجاد شده در قرن بیستم ،در ایران است .هدف از ساختن این شهر ،جای دادن کارمندان وکارگران پالایشگاه بزرگ نفت آبادان وایجاد تسهیلاتی در صدور نفت بوده است (مشهد یزاده دهاقانی؛ص506)

پولاد شهر نیز یکی از نمونه های شهرهای صنعتی در ایران است .این شهر که در 40کیلومتری شهر اصفهان وحدود 15کیلومتری کارخانه ذوب آهن قرار دارد به هدف اسکان کارکنان وکارگران کارخانه ذوب آهن وسایر کارخانجات وابسته به آن بوده است .

نکته قابل توجه این است که در این شهر تعداد بسیاری از خانواده ها از نقاط مختلف کشور ومنطقه اصفهان جای گرفته اند .هر دسته از اهالی دارای زبان ،فرهنگ،آداب ورسوم واخلاق مشترکند وبا بقیه متفاوت .اما در انتخاب محل سکونت وهمسایگان آزاد نیستند بنابراین در چنین اختلاطی برخوردهای اجتماعی وفرهنگی گوناگون پیش آمده ومشکلاتی را بوجود آورده است(مشهد یزاده دهاقانی؛ص520-515).

این عامل به عنوان نخستین اقدام در زمینه ایجاد شهرهای جدید وبرای استفاده بهینه از منابع وامکانات بالقوه در مناطق مختلف کشور طراحی واحداث شده است اینگونه شهرها به دلیل دارا بودن موقعیت جغرافیایی وشرایط اقتصادی –اجتماعی خاص ،پذیرای نقش ویژه ای شده اند وبیشتر آنها از خود اتکایی برخوردار بوده اند ومشاغل وخدمات کافی برای ساکنان ایجاد کرده اند ؛از این نوع شهرها می توان علاوه بر آبادان وپولاد شهرازمسجدسلیمان،بندر شاهپور ،آغاجری،هفتگل،زرندنو،شهرک مس سرچشمه وشهرکهای صنعتی البرز،ساوه،رشت وغیره را نام برد(زیاری؛1379،ص148)

5-2-3-2-وجود راهها(جاده ها ،خط آهن وراههای دریایی وهوایی)

در رابطه با وجود راهها به عنوان عاملی برای ایجاد شهرها ورشد وتوسعه آنها مطالعاتی انجام شده است .از جمله به سال 1841کهل رابطه بین شهرها ومحیط طبیعی وفرهنگی آنها را مورد مطالعه قرار داد وخاصه تأثیر خطوط حمل ونقل بر بوجود آمدن مراکز شهری مورد توجه وی قرار گرفت .به سال 1893کولی به روش قابل تحسین نشان داد که خطوط حمل ونقل ،خاصه راه آهن ،در ایجاد وتوسعه مراکز تجارتی نقش مؤثر دارند(مزینی؛ص43)

راهها،شبکه ارتباطی وحیاتی مهمی در زندگی انسان بوجود آورده اند در کنار راههای مهم تجاری واستراتژیکی معمولا" سکونتگاههایی بوجود آمده است که به علت وجود راه رشد وتوسعه یافته وعمدتا"تبدیل به سکونتگاه شهری شده اند.

در ایران ،فرمانروایان سلوکی برای اداره کشور شبکه ای از شهرهای تازه احداث در نقاط مهم ودر جنب راهها وجاده های حیاتی پدید آوردند .از جمله در طول جاده بزرگ ومهمی که سلوکیه را در ساحل دجله به بلخ مرتبط می کرد ،شهرهای متعددی بنا نمودند .صنعت وتجارت در اثر بهبود وضع،از توسعه قابل ملاحظه ای بر خوردار شد(سلطانزاده؛ص15وهمچنین پیران ؛1368ص43).

در دوره پارتیان،علاوه برشهرهایی مانند تیسفون وهتره که بیشتر جنبه نظامی –اداری داشتند ،شهرهایی نیز در مسیر جاده های تجاری احداث یا احیا شدند .در خارج از قلمرو دائمی ایران نیز شهرهایی مانند تدمر،(پالمیر)دوراوپترا،در طول راههای تجاری وجود داشتند که در خدمت امور بازرگانی بودند ومراکز در آنها وجود داشت که محل فرود ،استراحت وکاربازرگانان وکاروانیان بود (سلطانزاده ؛ص19).

راههای دریایی نیز اهمیت بسیاری داشت ودر دوره ساسانیان به آن توجه بیشتری شد واردشیر اول تعدادی بندر در خلیج فارس احداث کرد.

در حال حاضر شهرهایی که در کنار جاده ها،خطوط آهن وراههای دریایی هستند رشد خود را عمدتا"مدیون وجود همین راهها می دانند چه بسیار روستاها که به دلیل موقعیت جاده ای وچهار راهی رشد وتوسعه یافته وبه شهر تبدیل شده اند .

شهر اندیمشک یکی از نقاط مسکونی جدیدی است که در کنار خط آهن شکل گرفته است .خرمشهر در کنار اروند رود وبندر امام (شاپور سابق)در ساحل خلیج فارس ودر ابتدای خط آهن سراسری ایران ،نقش بنادر صادراتی وتجارتی –بازرگانانی را ایفا می کرده اند .بندر ترکمن (بندر شاه سابق)نیز در انتهای خط آهن سراسری جنوبی –شمالی کشور ایجاد شده است.

در زمان جنگ جهانی اول خط آهنی که توسط انگلیسیها از پاکستان به دزداب (زاهدان)کشیده شده بود به نوعی در شکل گیری شهر زاهدان می توانست مؤثر باشد. که البته در این خصوص ومیزان تأثیر گذاری آن در مباحث بعدی به تفصیل سخن خواهیم گفت .

علاوه بر موارد فوق ،هر یک از موارد یاد شده در صفحه19 بویژه اهداف جمعیتی (جذب جمعیت سرریز)در شکل گیری شهرهای جدید تأثیرگذار می باشند ومی توان به ،رامشار در زابل،گلبهار در مشهد،مجلسی در اصفهان وصدرا در شیراز اشاره نمود که برای جلوگیری از اطاله کلام از توضیح آنها صرف نظر می گردد.

بطورکلی در مورد عوامل برونی ودرونی مؤثر در تکوین وتکامل شهر نشینی به این نتیجه می رسیم که با پیشرفت دانش بشری و توسعه تمدنی هر چه پیش تر می رویم تأثیر عوامل بیرونی بیشتر شده وعوامل درونی را تحت الشعاع قرار می دهند .قدرت تکنولوژی برقدرت وتأثیرات عوامل طبیعی چیره شده است وقدرتهای سیاسی نیز بر تأثیر عوامل درونی انسانی غلبه کرده اند .

همچنین آقای دکتر اصغر نظریان در قسمتی از کتاب خود در بررسی علل پیدایش شهرهای جدید در نیم قرن اخیر به 5 نوع از این شهرهااشاره کرده است.( نظریان،. 1377،ص204)

1-شهرهای نظامی مثل پیرانشهر

2-شهرهای بندرگاهی مثل بندر امام خمینی

3-شهرهای بازسازی شده پس از زلزله مثل قوچان وسلماس

4-شهرهای صنعتی مثل فولاد شهر اصفهان کاوه ساوه تجربه های ایجاد شهرهای اقماری خوابگاهی اطراف تهران نظیر:پردیس ،مهر شهر،رجایی شهر(گوهردشت سابق) گلشهر نیز در دهه اخیر قابل ذکراست.

به هر حال مطالعات نظریات مربوط به پیدایش شهرها یک مطالعه تاریخی وصرف رجعت به گذشته نیست بلکه بررسی تطبیقی این نظریات با شهرهای مورد مطالعه میتواند به برنامه ریزان شهری را در شناخت هر چه بیشتر شهر ومشکلات قبلی وفعلی وتوجه به تواناییهای محیطی وشهری برای رفع مشکلات موجود وبرنامه ریزی هرچه بهتر برای مشکلات وتنگناهای احتمالی در آینده کمک کند.

 

 

 

*اریدو Eriduشهری متعلق به سومریان بود که در مجاورت اور قرار داشت. شهرهای دیگر سومر در این ایام عبارت بودند از: لارسا،اوم ما و لاگاش که هر کدام زیر نظر یک کاهن- شاه اداره می شدند.برای اطلاع بیشتر ر.ک : لوکاس،هنری؛ تاریخ تمدن جلد1 ترجمه عبدالحسین آذرنگ،تهران،انتشارات کیهان، چاپ دوم،1369 ص 82

 

* در اینجا لازم است توضیح داده شود که تاثیر عوامل اقتصادی در ایجاد شهرها ممکن است به دو صورت انجام پذیر؛ یکی به عنوان یک عامل درونی مثل شهرهای اولیه، شهرهای قرون وسطای اروپا و شهرهای بعد از انقلاب صنعتی اروپا دیگر به عنوان یک عامل بیرونی مانند تاثیر آن در شهرهای کشورهای در حال توسعه به خصوص بعد از 1950، که این تاثیرگذاری از جانب کشورهای توسعه یافته صنعتی و استعمارگر به این مناطق تحمیل شده و ما آن را در قسمت بعد تحت عنوان عوامل برونزا مطرح خواهیم کرد.