مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست

عنوان صفحه

پيشگفتار 

مقدمه ...

بررسي قطعه زمين مسكوني (ياخته)..

تأثير عوامل كلان بر قطعه بندي زمين: ..

تناسب اجتماعي

1- الگوي سكونت.

2- جمعيت ...

3- خانوار ..

4- اقشار اجتماعي ......

5- گرايشهاي سكونت.

6- وجوه شرعي ...

7- واحد همسايگي.

تناسب اقتصادي

1- اقتصاد ساختمان.

2- گروههاي درآمدي.. .

3- قيمت زمين.....

4- هزينه هاي تأسيسات شهري ...............................................................

5- اقتصاد شهري .....................................................................................

اقليمي .........................................................................................................

كالبدي ........................................................................................................

1- قواعد و مقررات ..................................................................................

2- مشخصات زمين...................................................................................

3- قطعه بندي مناسب زمين ......................................................................

3-1- حركت افقي ......................................................................................

3-2- حركت عمودي .................................................................................

جمعبندي

1- عوامل تأثير گذار و تأثير پذير .............................................................

2- ارتباط ياخته با عوامل كلان مؤثر بر نظام قطعه بندي ........................

3- تراكم ساختماني ...................................................................................

4- مشخصات قطعات زمين ......................................................................

5- تراكم شهري ........................................................................................

6- توضيحات مربوط به جدول 2-5 .........................................................

7- روش اجرائي قطعه بندي .....................................................................

8- بلند مرتبه سازي ..................................................................................

منابع............................................................................................................

 

مقدمه:

پيدا كردن قاعده اي براي تفكيك زمين كه نياز به مسكن از طريق آن بهترين وجه ممكن (بطور بهينه) برآورده شود و براي همه چيز، در همه مكانها و همه زمانها جواب داشته باشد غير ممكن است و در هيچ كتاب مرجعي نيز چنين نظام و قاعده اي ارائه نشده است. زيرا به همان گونه كه نمي توان براي يك انسان از پيش يا در دوران كودكي اش مشخص كرد كه در آينده به چه شغل يا مشاغلي بپردازد، به چه كساني راي مي دهد، چه كسي را براي زندگي مشترك يا به دوستي برگزيند و كجا زندگي كند، براي ابعاد محل سكونت، شبكه هاي دسترسي، نحوه گسترش عمودي و افقي زيستگاه وي نيز نمي توان احكامي جاودانه صادر كرد.

براي بدست آوردن چنين قاعده اي مي بايست عوامل متعددي را در يك ماتريس N بعدي وارد كرد. عواملي كه بعضي ريشه در گذشته دارند، بعضي پيش بيني آينده اند و بعضي مي بايست به مسائل حال جواب گويند. گروهي فرهنگي ، گروهي اقتصادي و دسته اي از آنها جغرافيائي اند و مكانهاي مختلف به گونه هاي مختلف وجود داشته و تركيب آنها نيز از يكديگر متمايز است. بسياري از اين عوامل كمي يا قابل تبديل به كميت نيستند. مقولات اقتصاد كلان يا اقتصاد خرد، مقولات شهرسازي و برنامه ريزي شهري، به همراه مقولات معماري و مهندس فني، مسائل و مشخصه هاي طبيعي و اقليمي با گرايشات سنتي و فرهنگي و اجتماعي و بالاخره سلائق فردي، آمزيه اي پويا و متنوع را در مكانهاي گوناگون ايجاد مي كنند كه از پيش نمي توان براي آنها تعيين تكليف كرد.

اما اگر نتوان احكامي جاودانه در مورد قطعه بندي زمين صادر مي توان از روشي مدد جست كه با تحليل عوامل مؤثر و نحوه شركت آنها در تفكيك زمين، نتايج قابل قبولي را در مناطق و شرائط مختلف بدست دهد. در قدم اول، براي ايجاد يك شرائط آزمايشگاهي بررسي، قطعه زميني منتزع از عوامل كلان اجتماعي – اقتصادي و فرهنگي و شهرسازي و غيره در نظر گرفته مي شود. اين قطعه زمين را مي توان يك ياخته نامند. مشخصه هاي اين ياخته مي بايست تحت تأثير عوامل معيني به گونه اي تعيين شود كه بتواند براي يك خانوار زيستگاه مناسبي را فراهم آورد ( زيرا هدف اوليه از تحقيق نيز تفكيك قطعات زمين براي استفاده مسكوني است).

مشخصه هاي اصلي يك قطعه زمين، شكل، مساخت، درازا و پهنا، و پيشاني (جهت ساختمان) در نظر گرفته شد و عوامل اصلي مؤثر براين مشخصه ها يك روشنائي (استفاده از نور ) باد (نحوه استفاده يا مقابله با آن) ، اقليم (آسايش حرارتي در چهار گونه دما و رطوبت)، از لحاظ عوامل طبيعي اختيار شد با اين هدف كه مشخصه هاي قطعه بگونه اي تعيين شود كه استفاده بيشينه (حداكثر) آسايشي از طبيعت صورت گيرد و آثار زيانبار آن كمينه (حداقل) گردد. دو، واحد مسكوني اي كه در اين قطعه زمين ساخته مي شود يك يا دو طبقه با مصالح ساختماني متعارف بوده و حداقل فضاي زيست را براي يك خانوار 4 يا 5 نفري بدست دهد (در ايران و چه غالب خوانوارها داراي اين بعد است) تا بدين ترتيب رايج ترين نياز بدست آيد سه ، بديهي است كه از لحاظ اقتصادي كمترين هزينه با بيشترين آسايش مورد نظر بوده است.

بعد از تعيين اين مشخصه هاي اصلي، از آنجا كه قطعه زمين (ياخته) خود واحدي است از اندام يا كالبد يك محله، برزن، شهر، منطقه و بالاخره يك كشور، كه هريك به ترتيب اندامي از كالبدي بزرگتر با قواعد و پويائي ويژه خود هستند، مسلما ياخته از انداخ يا كالبدي كه مجموعه هاي ياخته هاي آن را مي سازند بصورت تأثير گيري جزء ازكل تأثير مي پذير يا به عبارت ديگر عوامل بيروني و دروني مؤثر در كل بر جزء اثر مي كنند. بطور مثال ميزان جمعيت شهر، هم اين كه قطعه زمين (ياخته) در كالبد يك شهر قرار گيرد، بر مشخصات آن تأثير مي گذارد و نحوه تفكيك را تغيير مي دهد، به اين صورت كه هرچه جمعيت شهر افزون مي شود. بر تعداد ساختمانهاي مرتفع افزوده مي گردد. اما بهر صورت تأثير كل بر جز بايد بگونه اي هدايت شود كه در نهايت محيط زيست مناسبي را (با در نظر گرفتن تأثيرات متقابل يا حتي متضاد عوامل گوناگون كلي و جزئي) براي خانوارها فراهم آورد.

بايد در نظر داشت كه زيستگاه انسان همراه با وي متحول مي شود. تغيير وسايل مورد استفاده انسان براي مهار و بهره گيري از منابع طبيعي و توليد مايحتاج خود، ضرورت تغيير در بافت محل سكونتش را نيز بوجود مي آورد. بطور مثال تغيير در وسايل حمل و نقل در شبكه هاي دسترسي شهري دگرگوني ايجاد مي كند، با پيشرفت در تكنيك هاي ساخت و امكان ساختن ساختمانهاي پر ارتفاع قطعه بندي زمين را تغيير مي دهد. به اين دليل در تفكيك قطعات زمين همواره علاوه بر نيازهاي آني مي بايست چشم اندازه‌هاي آتي را هم به حساب آورد، به ويژه كه سرعت تحولات امروزه، جوامع بسيار سريعتر از گذشته است. در ادامه تغييرات مشخصه هاي اصلي قطعه بندي زمين در جزء (ياخته) و در كل (بافت شهري) تحت تأثير عوامل گوناگون اقليمي ، كالبدي، اجتماعي و اقتصادي، كه در بخشهاي گناوس مورد بحث و بررسي بود بطور فشرده و به همراه، يكديگر ارائه شده و اين آثار و تغييرات جمع بندي و از آنها نتيجه گيري مي شود.

 

مشخصات مناسب يك قطعه زمين مسكوني (ياخته) :

در قسمت هاي قبلي عواملي كه مشخصه هاي يك بنا (واحد مسكوني) را تحت تاثير خود مي گيرند به تفصيل بررسي گشت. اين عوامل مي توانند تأثيرات متضادي بر مشخصه هاي يك بناي مشكوني با هر ساختمان ديگري داشته باشند. بدين ترتيب مشخصه هاي يك بناي مسكوني هنگامي بهينه است كه آثار مطلوب عوامل را به حداكثر و آثار نامطلوب آنها را به حداقل برساند.

همانطور كه در قبل هم اشاره شد، از آنجا كه در تفكيك قطعات، يك قطعه يا قطعات زمين في نفسه مورد نظر نيستند، بلكه اين قطعه بندي براي بناي واحد يا واحدهاي مسكوني در آنها انجام مي پذيرد، بايد اول روشن كرد كه ابعاد و مشخصات بهينه واحد مسكحوني چيست و آنگاه قطعه بندي اي كه با اين چنين مشخصاتي خوانائي و وفاق داشته باشد، صورت گيرد. همچنين براي آ‹ كه اين سيماي بهينه بخوبي روشن شود، روش كار بر اين قرار گرفت كه ابتدا يك قطعه (ياخته) زمين داراي بناي مسكوني جدا از ارتباطات شهري در نظر گرفته شود كه در آن بهينه شدن ابعاد يك واحد مسكوني يك يا دو طبقه براي يك خوانوار 4 يا 5 نفري در مقابل عوامل اقليمي و با كمترين هزينه براي يك شيوه ساخت متعارف هدف باشد.

بدين ترتيب جدولي فراهم آمد كه در ستونهاي آن عوامل روشنائي، باد، شرايط دما و رطوبت در 4 اقليم، فضاي مورد نياز از لحاظ معماري براي خانوار 4 تا 5 نفري و بالاخره هزينه ساختمان قرار داشتند. اين عوامل بر مشخصه‌هاي ساختمان در سطرها يعني شكل، مساحت درازا و پهنا، و پيشاني (جهت) آن تأثير مي گذارند.

در اينجا مجموعه نتايج بدست آمده از بررسي عوامل و نحوه تأثير گذاري آنها بر مشخصه هاي ساختمان در جدول 15 وارد مي شود تا از مقابله آنها ابعاد بهينه يك ساختمان مسكوني حاصل شود.

1- نتيجه بررسي تأثير عامل روشنائي بر مشخصه هاي بنا اين بود كه يك مستطيل كشيده (نسبت پهنا به درازا 8 برابر ) كه درازاي آن رو به آفتاب باشد بهترين نورگيري را خواهد داشت. بطور كلي هر چه ساختمان به طرف مربع (دايره و ... ) گرايش داشته باشد تنظيم نورگيري داخلي مشكل تر شده و استفاده از نور مصنوعي ضروري خواهد گشت. بديهي است كه مساحت ساختمان از اين عامل تأثيري نمي گيرد. براي بهره گيري از نور بيشتر پيشاني ساختمان (درازاي آن) در ايران مي بايست عموما روبه جنوب شرقي باشد.

2- تأثير عامل باد بر مشخصه بنا اين است كه ساختمان مي بايست كمترين سطح درگيري با باد مزاحم را داشته باشد. باين ترتيب مستطيل كشده‌اي كه پهناي آن عمود بر جهت باد غالب باشد. بيشترين مزيت را خواهد داشت. اما هنگامي كه استفاده از باد براي تهويه لازم باشد، بازشوهاي ساختمان حتي المقدور مي بايست عمود بر جهت باد باشند.

3- عوامل دما و رطوبت بطور كلي در چهار اقليم دسته بندي مي شوند: سرد، معتدل و مربوط ، گرم و خشك، و گرم و مرطوب. البته اقليم متنوع تر از اين تقسيم بندي چهارگانه اند. كه مي توان شرايط متنوع را بينابين آنها در نظر گرفت.

- در اقليم سرد، ساختمان از لحاظ شكل به طرف مربع گرايش دارد تا با فشردگي حاصل آسايش حرارتي بيشتري حاصل شود. از اين عامل مساحت تأثيري نمي گيرد و بهترين جهت آن در ايران قرار گرفتن يكي از اضلاع بسوي جنوب شرقي است.

- در اقليم، شكل مستطيل متعارف بيشترين آسايش را بدست مي‌دهد يعني مستطيلي كه نسبت اضلاع آن بين تا باشد. بدهي است كه در اين حالت نيز مي بايست درازاي آن رو به بيشترين آفتاب باشد كه در ايران جهت جنوب شرقي بهترين است.

- در اقليم گرم و خشك، شكل ساختمان بار ديگر به مربع گرايش مي يابد. زيرا كمترين تبادل حرارتي را حاصل خواهد كرد. نسبت مطلوب اضلاع در اين حالت حدود است، و پيشاني آن (درازا) در ايران مي بايست رو به جنوب شرقي باشد.

- در اقليم گرم و مرطوب، مستطيل كشيده يا گستردگي طولي ساختمان بيشترين آسايش را بدست مي دهد. نسبت اضلاع اين مستطيل حدود به 4 بوده و حسب المعمول درايران درازاي آن رو به جنوب شرقي خواهد بود.

- به اين ترتيب مشاهده شد كه شرايط اقليمي متفاوت از لحاظ دما و رطوبت اشكال مختلفي را از لحاظ شكل و نسبت اضلاع ساختمان مطلوبي مي‌سازد. تنها تأثير مشترك در اين حالت جهت ساختمان است. يعني آن كه پيشاني ساختمان درازاي آن خواهد بود و جهت در ايران بسوي جنوبپرقي قرار خواهد گرفت. البته در عرضهاي جغرافيائي بسته شرايط محلي مختلف درجه گرايش ساختمان متفاوت است.

4- تأثير عامل معماري بر مشخصه هاي يك ساختمان، بنا به تعريف آن، بايد به گونه‌اي باشد كه فضاي زيست مناسبي را براي خانوار 4 تا 5 نفري فراهم آورد. آسايش از اين لحاظ تحت تأثير عوامل اقتصادي يا فرهنگي تفاوت بسيار خواهد داشت، اما از لحاظ معماري خالص مي توان حداقل فضاي لازم را براي چنين خانواري در نظر گرفت حداقل فضاي لازم براي يك خانوار مورد بررسي وسيع در سراسر جهان بوده است. در ايران نيز اين چنين بررسي اي انجام گرفته است كه آخرين سند در اين باره مسكن حداقل منتشر شده بوسيله مركز تحقيقات ساختمان و مسكن است. به موجب اين سند بنائي با مساحت 75 متر مربع حداقل فضاي مناسب را در اختيار يك خانوار 5-4 نفري مي گذارد. مشخصه هاي ديگر ساختمان خود بخود تحت تأثير عامل معماري (با تعريف فوق ) قرار نمي گيرند، يعني شكل يا پيشاني ساختمان اگر فضاي لازم براي خانوار فراهم باشد، آسايش خانوار را كم يا زياد نمي كنند، بلكه عوامل روشنايي يا اقليم بر آسايش خانوار مؤثر خواهند افتاد.

5- همانطور كه در قسمت اقتصاد ساختمان مشاهده شد، اين عامل به گونه هاي مختلف بر مشخصه هاي ساختمان تأثير مي گذارد: هرچه شكل ساختمان به مربع نزديك‌تر باشد هزينه عمومي مساحت آن پايين تر مي آيد. از لحاظ مساحت مشخص است كه كاهش آن موجب كاهش هزينه ساخت مي شود، پس مساحت مطلوب از لحاظ اقتصادي به حداقل فضاي مناسب زيست مي رسد. نسبت اضلاع به تبعيت از شكل مطلوب از لحاظ اقتصادي مي بايست به نزديك باشد. پيشاني ساختمان خودبخود از عامل اقتصادي تأثير نمي گيرد يعني در هنگام ساخت، شكل مربع درهر جهتي باشد، كمترين هزينه ساخت را خواهد داشت. اما از لحاظ هزينه جاري ساختمان (هنگام استفاده از آن)، شكل آن از برآيند عوامل روشنائي، باد و اقليم ، تبعيت خواهد كرد. زيرا عدم تبعيت از آنچه كه اين عوامل ضروري مي سازند باعث مي شود كه هزينه هاي جاري براي تأمين نور آسايش حرارتي مصنوعي بالا برود.

در جدول 1-5- مشخص مي شود كه تنها در اقليم سرد و گرم و خشك آنهم از لحاظ حرارتي، اقتصاد ساختمان از لحاظ هزينه جاري با هزينه ثابت (ساخت ) انطباق مي يابد.

6- نتيجه آن كه در جدول 1-5 خلاصه شده است، بهينه انتخاب را در ساختمان به سوي يك مستطيل متعارف با گرايش به سوي مربع مي كشاند، ساختماني كه مساحت آن حدود 75 متر مربع بوده، - درازاي آن به سوي جنوب شرقي با درجه مناسب قرار گرفته باشد. در چنين ساختماني فضاي مناسب براي يك خانوار 4 تا 5 نفري فراهم است و تركيب بين هزينه هاي ثابت و جاري آن مطلوب خواهد بود. مسلم است كه در اقليم سرد و گرم و خشك گرايش ساختمان بايد بيشتر بسوي مربع و در اقليم معتدل و گرم و مرطوب گرايش ساختمان مي بايست بيشتر بسوي مستطيل و كشيدگي بيشتر آن باشد. بطور كلي عامل باد، مگر در شرايط ويژه شدت فوق العاده آن، بر مشخصه هاي ساختمان كمترين تأثير را مي گذارد به ويژه كه مي‌توان با وسائل مصنوعي كم هزينه تأثير آن را به حدود مطلوب رسانيد.

7- در قسمتهاي قبلي همين بخش مشخصات بهينه يك واحد مسكوني يك يا دو طبقه (ويلائي) بطوري كه بيشترين آسايش، حداقل فضاي لازم و كمترين هزينه ثابت و جاري را داتشه باشد ارائه گشت، اما هنوز ابعاد مناسب يك قطعه زمين يا ياخته مشخص نشده است. مسلم است كه اين ابعاد با ابعاد ساختمان پيوستگي نزديكي دارد.

بطور معمول نسبت مساحت زيربناي ساختمان به مساحت زمين تراكم ناميده مي شود. مي دانيم كه تراكم متعارف در مناطق شهري ايران بين 60 تا 70 درصد است، اما بحث در مورد تراكم در اينجا مورد نظر نيست و در بخش مربوط به آن پرداخته خواهد شد. بحث اصلي در اينجا مربوط به نحوه قرار گيري ساختمان در زمين مي شود. در اشكال 1 تا 10 نشان داده شده است كه يك ساختمان چگونه در يك قطعه زمين قرار مي گيرد.

مناسبترين نحوه قرارگيري ساختمان در زمين در ميانه (وسط) آن است زيرا استفاده مناسب از عوامل اقليمي را به حداكثر مي رساند. اما اين نحوه قرارگيري ساختمان بهاي زمين را نيز حداكثر مي كند. به علاوه معمولا قسمت پشت ساختمان كه رو به آفتاب نيست فضاي مرده اي محسوب مي شود.

در شكل بعد ساختمان ازيكسويه آن به حصار زمين محدود مي شود كه بدين ترتيب نور بخش شمالي ساختمان ناچيز شده يا از بين مي رود. بهمين ترتيب در اشكال ديگر ساختمان از يك يا دو سو با حصار زمين محدود گشته است، كه هرچه حصار زمين به ساختمان نزديكتر يا در نهايت چسبيده به آن باشد مساحت و در نتيجه هزينه زمين كمتر خواهد گرديد.

اگر بنا به عرف جاري تراكم و ابعاد بهينه ساختمان بخواهيم ابعاد زمين را مشخص كنيم، اين زمين بين مستطيلي متعارف (نسبت اضلاع ) و مربع حركت خواهد كرد. بدين ترتيب كه در مناطق سردسير و گرم و خشك ابعاد زمين نزديك به ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ و در مناطق معتدل و گرم و مرطوب نزديك به ؟؟؟؟ مي‌شود. ساختمان مسكوني نيز مطابق اشكال 5 و 6 از سه سويه با حصار زمين محصور خواهد بود. مساخت اين زمين حدود 125 متر مربع است. يك مشخصه لازم به توجه ديگر اين است كه حصار زمين مي بايست پهناي ساختمان را در برگيرد وگرنه آسايش هاي اقليمي (نور و دما) به حداقل كاهش پيدا خواهد كرد.

در انتها اين بخش به اين نكته اساسي بايد دقت شود كه آنچه تاكنون ارائه شد تنها براي يك ياخته منتزع از ديگر قطعات زمين صادق است. و با عوامل اقتصادي، اجتماعي و شهرسازي در سطح كلان ارتباط ندارد. و بهيچ وجه نمي‌توان آن را بصورت جمع حسابي به كل قطعه قطعه بندي زمين تعميم داد. اما مزيت اين شناسايي در آن است كه وقتي عوامل كلي (جمعيت، اقتصادي، شهرسازي و ... ) شرايط خود را به ياخته تحميل مي كنند و آن را به شيوه خود شكل داده، ابعادش را مشخص مي سازند، انحراف اين و ابعاد از وضع مطلوب مشخص بوده و مي توان مزاياي از دست رفته وفايده هاي بدست آمده را با هم مقايسه كرد. اين تطابق ها و مقايسه هاي در قسمتهاي ديگر انجام خواهد گرفت.

8- انواع نحوه قرارگيري ساختمان در يك قطعه زمين:

در حالت 1، بنا از چهار طرف كاملا آزاد است. يعني هيچگونه محدوديتي از طرف زمين براي بنا وجود ندارد. اين حالت از نظر بهره وري از شرايط اقليمي حداكثر امكانات را مي دهد و ايده آل است. ولي طبعا بيشتر هزينه ها از نظر زمين، تأسيسات و تجهيزات شهري و نماسازي و غيره خواهد داشت.

مي توان براي تمام اين زمينها يك جهت مطلوب را در نظر گرفت.

در حالت 2، محدوديت از يك جهت است. كه هنوز به حالت بالا گرايش دارد. در اين حالت كلا امكانات زياد ولي هزينه آن بدلايل يادشده به ويژه از لحاظ تجهيزات شهري بالاست.

در حالت 3 ، محدوديت از دو جهت با محدودشدن امكانات ذكر شده، بعضي هزينه ها پايين‌تر مي‌آيد (مانند روبنا) اما آسايش اقليمي بطور كلي كمتر مي‌شود.

حالت 4، بطور كلي امكانات آن از حالت 3 بيشتر است مگر در مواردي كه به نور مشرق نياز باشد.

در حالت 5، تنها پيشاني بنا آزاد است. هنوز امكان بهره‌وري از شرايط اقليمي محدودتر شده ولي هزينه هاي بالا ثابت مانده است.

درحالت 7، شرايط بهره وري از اقليم به حداقل رسيده، ولي در عوض هزينه‌هاي تجهيزات و تأسيسات شهري و غيره، نيز به حداقل كاهش يافته است.

در حالت، امكان بهره‌وري از اقليم اندك است ولي در عوض هزينه‌هاي شهري حداقل است. (از نظر اقليمي نسبت به حالت قبل امكانات بهتري ارائه مي‌دهد).

در حالت، امكان بهره‌وري از اقليم محدود است. در عوض هزينه‌ها كمتر مي‌شود.

در حالت 10، با بوجودآوردن يك حياط مركزي در وسط بنا، از نظر اقليمي مي‌تواند پاسخگو باشد. در عين حال از نظر اقتصادي نيز جواب مناسب را مي‌دهد.

نتيجه گيري : بررسي نحوه استقرار ساختمان در قطعه زمين (ياخته) ، حالتهاي ده‌گانه ياد شده را نشان مي‌دهد.

هريك از اين حالتها بر امكان بهره‌وري مناسب از شرايط اقليمي و هزينه ها و امكانات ساخت متكي است. اما در اكثر تقسيم‌ها و تفكيك‌ها حالتهاي 9 و 10، در تفكيكهاي قبل و بعد از انقلاب، در تفكيكهاي برنامه‌ريزي شده و مطالعه نشده، متداول‌ترين تفكيك‌هاست دلايل متداول شدن اين دو حالت را مي‌توان در تأثير شرايط اقليمي، فقدان و يا پايين بودن سطح تكنولوژي و كاهش هزينه‌هاي آن بيان داشت.

 

تأثير عوامل كلان بر قطعه بندي زمين مسكوني (ياخته)

تناسب اجتماعي

روابط حاكم بر ساختار اجتماعي و متكي بر آداب و رسوم و ارزشهاي فرهنگي، در شكل سكونت تأثير گذاشته و در شكل گيري كالبدي آن متبلور مي‌گردد. تأثير شيوه و فرهنگ زيست، بر سكونت شهري و روستائي متفاوت است. از بررسيهاي مربوط به روند تحول سكونت يا الگوي مسكن در نقاط شهري را مي‌توان تشخيص داد:

1- الگوي سكونت:

الف – مسكن تك واحدي سنتي ، اين نوع مسكن با ابعاد و ويژگيهاي خانواده‌هاي سنتي سازگار بوده و با ارزش‌ها و آداب و رسوم و سنن اجتماعي جامعه شهري انطباق دارد. مسكن تك واحدي سنتي عمدتا در بافتهاي قديمي شهرهاي ايران بخوبي مشاهده مي‌گردد. در بافت سنتي شهري، كاربري زمين نظم انديشيده ندارد. عوامل اجتماعي و اقتصادي متعددي در تفكيك و قطعه بندي زمين و تأثير آن در شكل سكونت دخالت داشته‌اند.

كوچه بن بست به عنوان يك عنصر معماري با طول و عرض و تنوع منظر در تناسب قرار دارد. بن بست را به دليل جمعيت و محدوده مسكوني نسبتا مستقل مي‌توان يك واحد همسايگي بشمار آورد. در بافت سنتي انواع قطعات زمينهاي شمالي و جنوبي دقيقا قابل تشخيص نيستند. اندازه قطعات زمين كوچك و اغلب 50 تا 70 متر مربع هستند. شكل هندسي زمينها به دليل رشد خود به خودي، از الگوي خاصي تبعيت نمي‌كند. ابعاد نامنظم داشته و شكل هندسي معمولا مستطيل است. استقرار ساختمان در زمين جهت شمالي – جنوبي دارد. اين الگوي مسكن از ارتباط تنگاتنگ اجتماعي و ارزشيهاي فرهنگي حكايت دارد.

اندازه نامنظم قطعه زمين + فرهنگ سنتي مكان تك واحدي سنتي

ب - الگوي مسكن تك واحدي جديد

مسكن تك واحدي جديد شهري، در نيم قرن اخير رايج شده است اين نوع مسكن نسبتا برنامه ريزي شده و بر اساس قطعه بندي زمين است. و شكل گيري آن با توجه به عملكرد محدود مسكن سنتي صورت گرفته است.

اتومبيل به عنوان يك نياز در حياط شهري ايران وارد شده و در نتيجه شبكه ارتباطي و الگوي توسعه شهري و مسكن را تغيير داده است. زمين به عنوان يك عامل مهم در شهرسازي مطرح گرديد و شهرسازي با تفكيك و منطقه بندي زمين مترادف گشت. شكل و قواره زمين عموما مستطيل ، و اغلب قطعات يكسان بوجود آمده اند. ساختمان شمالي و جنوبي است. فضاهاي داخلي مسكن، عبارتند از، دو اتاق خواب، پذيرائي آشپزخانه، انبار، توالت، حياط الگوي تك واحدي جديد شكل مسخ شده مسكن تك واحدي سنتي است.

در الگوي مسكن تك واحدي جديد، كه بر ساختار اقتصادي و اجتماعي جديد جامعه شهري مبتني است، فرهنگ و ارزشها ، تحت تأثير ارزشهاي جديد تغيير يافته‌اند. ارزشهاي كمي (شمار اتاق ، هزينه تمام شده، نماي ساختمان، نوع گچ بري ، شكل سالن پذيرايي) جاي ارزشهاي كيفي (محرميت، احساس تعلق به محيط ، زيبايي) را گرفته است.

قطعه زمين تفكيك شده + فرهنگ و شيوه زيست جديد + ارزشهاي كمي مسكنمسكن تك واحدي جديد

پ-الگوي مشاعي (آپارتمان)

آپارتمان نشيني يا مسكن در ارتفاع ، الگوي مسكن مشاعي كه طي 50 سال اخير از اروپا وارد شده است. آپارتمان، ساخت چند خانه در يك قطعه زمين مشاعي است.

دو مقياس آپارتمان سازي وجود دارد. يكي مقياس كوچك، و آن احداث چند خانه در يك قطعه زمين شهري كوچك، و ديگري بصورت ساختمانهاي بلند و يا مجتمع سازي است. در مجتمع هاي بزرگ، انتخاب قطعه زمين در مقياس بزرگ صورت گرفته و فضاي سبز، و خدمات كافي متناسب با مصالح ساختماني و زيربنا و نياز ساكنان پيش‌بيني مي‌شود. در اين نوع مجتمع‌ها، سازماندهي براي نوع و ميزان سرمايه‌گذاري، سطح تكنيك ساختماني، مديريت و نگهداري صورت مي‌گيرد. و با روشهاي پيشرفته احداث مي‌گردد.

الگوي مجتمع‌هاي آپارتماني با مقياس توسعه شهري، جمعيت و با ساختار كالبدي شهر در ارتباط است. وجه مشاعي آن، كاربري وسيع زمين است. تفكيك زمين به مقياس بزرگ و به تناسب وسعت پروژه و در مقايسه با كليه فضاهاي خدمات شهري مورد نياز پيش‌بيني مي‌گردد.

در مسكن آپارتماني يا انبوه سازي، شيوه‌هاي زيست جمعي مطرح است كه بنام فرهنگ آپارتمان نشيني متداول گشته است.

قطعه زمين مشاعي + تكنولوژي ساخت در ارتفاع+ فرهنگ آپارتمان نشيني آپارتمان (بلند مرتبه)

2 – جمعيت:

ميزان جمعيت شهر عامل مهمي در شيوه تفكيك و بكارگيري زمين بشمار مي‌رود. زيرا افزايش جمعيت شهر از يك سو، كمبود اراضي شهر و بال رفتن قيمت آن موجب شده، و از سوي ديگر به دليل گسترش شهر، دسترسي‌ها و ارتباطات وسيع و پيچيده را ضروري ميسازد. كمبود زمين ساخت مسكن در ارتفاع را مطرح مي‌نمايد. گسترش عمودي شهري پرجمعيت به منزله بالا رفتن تراكم، نحوه دسترسي ها و تسهيلات زيربنائي واحدهاي همسايگي و غيره است. در سال 1355، 68 درصد از ساختمانهاي ايجاد شده در تهران بيش از 3 طبقه بوده‌اند.

افزايش جمعيت شهر + كمبود زمين+ محدوديت توسعه گرايش به ارتفاع سازي + تغيير شيوه تفكيك زمين + آپارتمان سازي

3 -خانوار:

الگوي مسكن، رابطه مستقيمي با ابعاد خانوار دارد. تغيير ابعاد خانوار در گزينش نوع مسكن تأثير دارد. از نظر انطباق خانوار با الگوي مسكن، خانوارهاي پرجمعيت با الگوي مسكن تك واحدي سنتي، خانوار كم جمعيت يا هسته‌اي با الگوي مسكن تك واحدي جديد و آپارتماني سازگاري دارند. در طول سالهاي 1355 تا 1365، ابعاد خانوار شهري تغييرات چنداني نكرده است(7/4 تا 8/4 نفر) . اما ابعاد خانوار روستائي افزايش داشته است.

ابعاد خانوار + فرهنگ زيست الگوي مسكن

4- اقشار اجتماعي:

تغييرات در قشربندي اجتماعي، تغييرات در عرصه‌هاي اجتماعي متنوعي را بوجود مي‌آورد. يك نوع گروه بندي اجتماعي بر اساس وضع معيشت است.

قشربندي خانوار بر اساس وضعيت شغلي رئيس خانوار در نحوه سكونت تأثير دارد. بر طبق آمارهاي موجود، كارفرمايان در خانه‌هاي وسيع و مزد و حقوق بگيران در خانه‌هاي كوچك زندگي مي‌كنند. بخش دولتي بيشتر اجاره‌نشين‌اند.

تغييرات در قشربندي اجتماعي+ تغييرات در ساختار شغلي تغييرات در ساختار شغلي تغييرات در الگوي مسكن