مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

مقدمه :

روند روبه رشد شهر نشینی درجهان ، بویژه در دهه های اخیر ، منجر به ظهور کلانشهرهایی شده که با توجه به تعدد و نیز مشترکات موجود بین نمونه های جهانی آن ، زاویه جدیدی از موضوعات شهر سازی و برنامه ریزی و منطقه ای را باز گشوده است . ابعاد گسترده و پیچیده این پدیده موجب شده تا پرداختن به این جریان از یک سو در زمره اولویتهای سیاست ها و برنامه های شهری قرار گیرد و از سوی دیگر ، ضرورت در انجام مطالعات و تحقیقات خاص با دیدگاهها و نگرش متنوع را مطرح سازد .

به تبع تنوع در نگرانی های مترتب بر پدیده کلانشهر ، نگرش های متنوعی نیز در برخورد با مسائل این پدیده مطرح می شود . بعضی ظهور و وجود کلانشهرها را در قالب نکات مثبت آن و در زمینه توسعه اقتصادی و اجتماعی دانسته اند و در مقابل بعضی دیگر ، ظهور این پدیده را به منزله نابودی منابع تجدید ناپذیر محسوب و آن را عامل از هم پاشیدگی نظام اقتصادی ، اجتماعی و مدیریتی ارزیابی کرده اند . در این باره اصول و معیارهای توسعه پایدار شهری و
منطقه ای نیز به عنوان یک چالش روز ، پیش روی سیاستگزاران ، برنامه ریزان و متخصصان قرار گرفته است . ( غمامی ، مجید- مجموعه شهری تهران : گزیده مطالعات طرح راهبردی توسعه کالبدی )

کلانشهر تهران پدیده ای است که سیر تحول و دگرگونی آن قابل تامل است . تهران در دوره ای به شهر درختان چنار مشهور بود بطوریکه گاهی پیش می آمد مسافران از تراکم بیش از حد درختان و باغهای اطراف آن گله و شکایت کنند. در داخل شهر بازدیدکنندگان در میان این دیوارهای سبز امیدوار بودند برای اولین بار بتوانند گذشته سحر آمیز شرقی را مشاهده نمایند. اکنون شهر تهران یک کلانشهر بزرگ است . ( مدنی پور ، علی – تهران ، ظهور یک کلانشهر) . دهکده ییلاقی تهران که دویست سال پیش به عنوان پایتخت ایران انتخاب شده ، اینک همراه با مجموعه ای از مراکز جمعیتی اطراف خود ، حرف اول را در ابعاد اقتصادی ، اداری و خدماتی در کشور می زند ( غمامی ، مجید – مجموعه شهری تهران )

این پروژه تحقیقاتی با تاکید بر 4 محور مرتبط ذیل ، به شرح چگونگی شکل گیری محیط شهری تهران و روند اعمال تغییرات در ساختار اجتماعی و فیزیکی آن می پردازد :

1 – ابعاد فضایی و اجتماعی شهر به یکدیگر وابستگی دارند .

2- مطالعه وشکل گیری فضای شهری از طریق پیگیری فرآیند توسعه آن امکان پذیر است .

3- فرآیند توسعه مانند هر فرآیند اجتماعی از طریق توجه دوگانه به اتفاقات خاص شهری و چارچوب ساختارهای حوادث قابل درک است .

4- درک این فرآیند با در نظر گرفتن محیط فیزیکی و شرایط اجتماعی مرتبط با آن امکان پذیر خواهد بود .

صورت مسئله و کلیات تحقیق :

شهر تهران از اواخر دوره قاجار که به همراه تبریز پذیرای صنایع نوین شد و حتی در تمام دوران حکومت رضا شاه که عرصه استقرار تمرکز نهادهای جدید حکومتی و اجتماعی ، یعنی سازمانهای جدید اداری ، نظامی ، آموزشی ..... شد ، یعنی تا حدود 60 سال پیش ، هنوز به لحاظ رشد و توسعه اختلاف چند انی با بقیه مراکز توسعه کشور ، از جمله آذربایجان شرقی ، گیلان ، مازندران و اصفهان نداشت . لیکن از نیمه دوم دهه 20 به بعد آهنگ رشد و توسعه این شهر به دلیل تمرکز سرمایه گذاری های دولتی و متعاقب آن بخش خصوصی ، سرعتی
بی سابقه یافت و در مدتی کوتاه از سایر مناطق کشور پیش افتاد و به مرکز اصلی و قطب بلا منازع اقتصادی کشور تبدیل شد و جمعیت آن در فاصله 15 سال ( 1320- 1335 ) تقریبا 3 برابر شد و به 1 میلیون و 500 هزار نفر رسید . مشکلات و نارسایی های متعدد ، ناشی از این رشد و توسعه سریع از اواخر دهه 30 ، دولت را به چاره اندیشی واداشت و از اوایل دهه 40 به بعد با هدایت سرمایه گذاری ها به سایر مناطق کشور ، چارچوب برنامه سوم و چهارم عمرانی
( 1342- 1351 ) و ایجاد صنایع مادر در اصفهان ، تبریز ، اراک ، اهواز و ....... وهم چنین ایجاد محدودیت احداث صنایع د ر شعاع 120 کیلومتری تهران ، تلاش برای تمرکز زدایی از تهران و ایجاد امکانات در سایر مناطق کشور آغاز شد و پس از انقلاب نیز روند تمرکز زدایی و توجه به مناطق محروم و روستایی کشور با شدتی بیشتر ادامه یافت .

کاهش متوسط میزان رشد سالانه جمعیت و نزول تاثیر عامل مهاجرت به استان و تبدیل تهران به شهری مهاجر فرست و شکل گیری چندین شهر با جمعیت بین 1 تا 2 میلیون نفر مانند مشهد ، اصفهان ، تبریز و شیراز و چندین شهر با جمعیت بالاتر از 500 هزار نفر مانند اهواز ، قم ، و کرمانشاه در کشور نشان می دهد که سیاست تمرکز زدایی چند دهه گذشته ، هم پیگیری شده و هم تا حد بسیار زیادی موفق بوده است .

اما این کوشش برای تمرکز زدایی با غفلت از مسائل اساسی درون شهر و منطقه تهران همراه بوده است . طی این سالها به دلیل افزایش جمعیت شهر و منطقه تهران ، توسعه شبکه راههای اصلی منطقه ، استقرار صنایع جدید و انتقالی در خارج از شهر و محدودیت های پیش بینی شده در طرح جامع تهران و ... .... ، جمعیت و فعالیت به تدریج در خارج از محدوده شهر مستقر شد و آبادی ها و شهر های کوچک واقع در دشتهای حاصلخیز جنوب و غرب تهران و کرج با رشدی فوق العاده بزرگ و بزرگتر شدند و مراکز سکونتی جدیدی نیز در مدتی کوتاه در اطراف آن شکل گرفتند ، اما توسعه منطقه ، به جز تهران که طرح جامع داشت و تا حدودی هم کرج ، تابع هیچ نوع سیاست و راهبرد و برنامه ای جامع با هدف هدایت و کنترل توسعه هماهنگ کل منطقه نبوده و عمدتا حاصل اسکان غیر رسمی گروههای کم در آمد در اراضی حاشیه و اطراف آباد یها و شهرها و راههای اصلی منطقه بوده است . بزرگترین شهرهای منطقه پس از تهران و کرج ، علاوه بر اسکان جمعیت ، نحوه استقرار فعالیت ها در منطقه نیزطی این مدت تابع هیچ نوع سیاست و برنامه و طرح کلی نبوده است . گسترش حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی و شکل گیری کانونها جمعیتی خود رو ، رشد بی قاعده شهرها و آبادی ها و استقرار بی رویه مراکز فعالیت در اطراف شهر تهران ، از یک سو به دلیل از میان بردن اراضی کشاورزی و چشم اندازهای طبیعی ، آلوده ساختن محیط زیست و ایجاد اختلال در نظام حمل و نقل و رفت و آمد ، مشکلات اقتصادی و اجتماعی و فقدان ویا کمبود شدید بعضی خدمات و تسهیلات و تجهیزات شهری موجب گسترش نارضایتی عمومی در میان ساکنان مجموعه ، که عموما از مهاجران و گروههای محروم جامعه هستند شده است .

سرعت رشد و توسعه ، نامشخص بودن عرصه آن ، پراکندگی مراکز استقرار جمعیت و فعالیت و نارسایی قوانین و تعدد سازمانها و نهادهای ذیربط نیز اعمال مدیریت را مشکل و تامین خدمات و تسهیلات و تجهیزات ضروری شهری را از نظر اقتصادی گران و پر هزینه ساخته است .

در آینده نیز با توجه به افزایش جمعیت کشور ، تا مرز 100 میلیون نفر در سال 1400 شمسی و سهم مجموعه شهری تهران از این افزایش 40 میلیونی ، جمعیت مجموعه با فرض تداوم همه جانبه و موفقیت سیاست های تمرکز زدایی ، حتی اگر میزان مهاجرت از خارج به داخل مجموعه به صفر هم برسد ، حدود 16 میلیون و 400 هزار نفر و با فرض کاهش قابل انتظار در میزان مهاجرت حدود 17 میلیون و 800 هزار نفر خواهد بود .

نکته بسیار مهم که باید به آن توجه داشت این است که هیچ سیاست و تدبیر ارادی ( مانند تعیین سقف جمعیت ، ایجاد محدودیت های نامناسب برای اسکان جمعیت و استقرار فعالیت ها ، انتقال پایتخت و ......) موجودیت مجموعه شهری تهران را منتفی نخواهد کرد و مسئولان جامعه و مردم با هیچ ترتیبی از وظیفه حل مسائل بزرگترین و مهمترین مرکز جمعیتی و اقتصادی کشور و تلاش در راه بهبود وضعیت آن در آینده بی نیاز و معاف نخواهند شد .

با توجه به تصویری که ارائه شد ، حل مسائل و مشکلات موجود و جلوگیری از تشدید آنها و ایجاد محیطی قابل زندگی در آینده مستلزم گسترش دامنه هدایت ، کنترل و مداخله برنامه ریزی شده توسعه به عرصه کل مجموعه شهری تهران است .

 

- هدف کلی :

شرح چگونگی شکل گیری محیط شهری تهران و روند اعمال تغییرات در ساختار اجتماعی و فیزیکی آن از اهداف اصلی این پروژه تحقیقاتی می باشد .

 

- واژه های کلیدی :

1 ) توسعه

2) کلان شهر ( metropolis )

تعاریف و مفاهیم

1) توسعه :

تاکنون از توسعه و آمایش تعاریف و مفاهیم گوناگونی ارایه شده است . با استناد به نظریه ها و تجارب جهانی ملاحظه می شود که صرف نظر از هر نوع تعریف و برداشتی از توسعه ، مفاهیم آن به عنوان پایه ی نظری در تعیین اهداف ، راهبردها و جهت گیریهای آمایش از جایگاه تعیین کننده ای برخوردار است . بر همین اساس بدون توجه به مقوله ی توسعه نمی توان از آمایش صحبت به میان آورد و " بی وجود مبانی و اصول توسعه صحبت از هر گونه ساماندهی فضایی ناممکن خواهد بود. " [1] تعاریف و مفاهیم متفاوتی توسط صاحب نظران مطرح گردیده است و گرچه مفهوم ترقی ، رشد پیشرفت و گسترش ، از گذشته های خیلی دور در ادبیات اقتصادی و اجتماعی مطرح بوده ، لیکن واژه ای « توسعه » به مفهوم متداول کنونی آن ، پس از جنگ جهانی دوم رواج پیدا کرده است . [2]

مفاهیم ترقی ،تحول ، رشد ، پیشرفت و گسترش در حقیقت ، گرچه حرکتی در جهت بهبود اوضاع و شرایز موجود یک جامعه را مد نظر دارد ، اما نسبت به توسعه از معانی و مفاهیم محدودتری برخوردارند . توسعه در مفهوم ، حرکت به سمت بهبودی و تغییر شرایط از وضع کنونی به شرایطی مطلوب تر ، و در حقیقت متد آرمانی تری را به نمایش می گذارد . [3]

البته مفهوم توسعه در سیر تحول آن در نیمه دوم قرن بیستم ، خود متحول گردید ، نظر به این که برای اندیشمندان و صاحب نظران علوم گوناگون ، مفهوم خاص و مرتبط با حیطه ی دانش و تخصص آنان را تداعی می کرده است ، لذا گروههای علمی توسعه را بر اساس دیدگاههای خود تفسیر نموده اند . برای مثال می توان به مواردی از آنها اشاره داشت :

- صاحب نظران علوم اقتصادی ، به عنوان نخستین گروههایی که به امر توسعه پرداخته اند ، توسعه را عبارت از " رشد اقتصادی " خلاصه کنند. برای سنجیدن سطح توسعه نیز شاخص های کمی معرفی نموده و برای تحلیل روند توسعه ، از روشهای کمی اقتصاد سنجی استفاده می کنند .[4]

- اندیشمندان علوم سیاسی ، توسعه را از دیدگاه خود به عنوان توسعه سیاسی مورد نظر دارند . برخی دیگر از دانشمندان علوم اجتماعی ، توسعه را توسعه ی اجتماعی و فرهنگی تفسیر کرده و به توسعه ی فرهنگی توجه خاصی نموده اند.

- تعدادی دیگر از اندیشمندان به ویژه در دهه های اخیر بر خلاف و گروه نخست که توسعه را امری چند بعدی می دانند ، اما با این وجود اولویت و تقدم و یا اهمیت ویژه ای را برای توسعه را تک بعدی تفسیر نموده اند ، توسعه را امری چند بعدی می دانند ، اما با این وجود اولویت و تقدم ویا اهمیت ویژه ای را برای توسعه از دیدگاه رشته های علمی خود ( اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی یا سیاسی) قایلند .

- تعدادی از اندیشمندان نیز توسعه را پدیده ای چند بعدی ، پیچیده و شامل جنبه های گوناگون اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی جامعه می دانند و تقدم و تاخری برای هیچ یک از این جنبه های قایل نمی شوند و تاکید بر یکی از آنها مردود می شمارند .[5]

در دهه ی 1990 میلادی ، با معطوف شدن توجه جهانی به مسایل محیط زیست که در کنفرانس سال 1992 « ریو » به نقطه ی عطف خود رسید ، مسایل زیست محیطی نیز به ابعاد انسانی و اجتماعی توسعه افزوده شد . در این خصوص اصطلاح و مفهوم جدیدی به نام « توسعه ی پایدار » یا توسعه به همراه بقا رواج پیدا کرد . ( کهن ، 1376 ). بر اساس مباحث ارایه شده در تعریف و مفهوم توسعه منظور مورد نظر در این کتاب ، مفهومی است همه جانبه که به مجموع نیازمندی ها و ابعاد مختلف زندگی انسان توجه دارد . توسعه ی واقعی باید بتواند شرایط لازم را برای همه ی افراد جامعه صرف نظر از موقعیت استقرار مکانی ( مرز یا مرکز ) در همه ی ابعاد ، در جهت پویایی رشد و تعالی مادی معنوی آنان فراهم سازد ( عندلیب ، 1379 – ب )

با توجه به این مفهوم از توسعه تاکید اصلی آن بر توسعه ی انسانی با محوریت نیازمندیهای مادی ، معنوی و اخلاقی اوست ، می توان خصوصیات و ویژگی های زیر را در توسعه ی مناطق مرزی استنتاج و ارایه نمود :

1- ابعاد توسعه ی مناطق مرزی با ابعاد توسعه ی کشور در هم تنیده اید . به عبارت دیگر ، توسعه ی مناطق مرزی ، با توسعه ی ملی از رابطه ای متقابل برخور دارند .

2- مناطق مرزی محل تلافی برنامه های توسعه ی داخلی کشور با
برنامه های توسعه کشورهای همسایه است . بدین جهت تاثیرات متقابل این برنامه بر یکدیگر – که می توانندمنفی ( تهدید ) و یا مثبت ( فرصت ) تلقی شوند – باید هم زمان مدنظر قرار گیرند .

3- مناطق مرزی علاوه بر تاثیر پذیری از شرایط و ویژگی های مربوط به کل کشور ، متاثر از مسایل و ویژگی های خاص مناطق مرزی است ، خصوصیاتی مانند دوری از مرکز ، انزوای جغرافیایی ، تنوع قومیت ها ، مذاهب و خرده فرهنگ ها و کاهش میزان نظارت و کنترل دولت مرکزی بر آنها که این عوامل نیز در فرایند توسعه ی مناطق مرزی تاثیر گذارند .

4- با توجه به منابع انسانی ، طبیعی و شرایط جغرافیایی و سیاسی مناطق مرزی در فرآیند توسعه ملی ، می توان از طریق طرح نظامی ( سیستمی ) هماهنگ، برنامه ریزی بر منابع محلی را در اولویت قرار داد.

نتیجه اینکه در رابطه با توسعه ی مناطق مرزی ، مسایل متعددی را باید در فرآیند طراحی و اجرای توسعه ی همه جانبه در نظر گرفت . از جمله ، با توجه به شرایط خاص این مناطق ، ارتباط آنها بامسایل ملی از یک سو و چگونگی توسعه ی کشورهای مجاور از سوی دیگر ( توسعه ی منطقه ای ) ، به تاثیرات متقابل وبرقراری تعادل مداوم بین مسایل توسعه و امنیت و دفاع می توان اشاره کرد که در فصول آینده به طور مشروح به آن پرداخته خواهد شد .

2) کلان شهر ( Metropolis ) :

کلان شهر یک واژه یونانی مرکب از Metro به معنای مادر و polis به معنای شهر است . اصطلاح منطقه کلانشهری یا متروپلیس برای تعیین مجموعه های شهری به کار می رود که شامل حداقل یک شهر بزرگ و چندین شهر کوچک و شهر ک است که از لحاظ جغرافیایی و اقتصادی به هم وابسته اند و شهر اصلی درتمامی زوایا به مجموعه پیرامونی اعمال نفوذ می کند.

زیمل ( Zimel ) جامعه شناس آلمانی کلانشهر را مرکز پیچیده ترین مسائل زندگی مدرن می داند که به شدت شخصیت افراد ساکن را تحت تاثیر قرار
می دهد

ویژگی های کلانشهر ها از دیدگاه زیمل :

- پیچیده بودن کلانشهر

- سلطه عقلانیت و حسابگری

- احتیاط ، محافظه کاری

- مرکز تحول و فرهنگ مدرن

- عدم تجانس و ناهمگونی

- توسعه محلات فقیر نشین و فرهنگ فقر

- تراکم و آلودگی هوا

- تاخر فرهنگی و عدم هماهنگی انسان و محیط

 

 

 

 

 

 

 

1-1 روستایی خارج از شهر باستانی ری

نگاهی کوتاه به تاریخ بلند مدت اسکان مردم در محیط های مختلف ایران نشان می دهد که تهران از نظر راهبردی ( استراتژیک ) بسیار حائز اهمیت است . تهران روستایی عنوان سلف تاریخی تهران تلقی می شود. از 6000 سال پیش همواره در شهر ری که به آن ریگا یا ریگای باستانی گفته می شد ، جمعیت گسترده ای زندگی می کرد ( کریمان ، 1350 و 1355 ) . بر اساس کتاب مقدس زرتشتیان ( اوستا ) ری یکی از دوازده شهر جهان بود که توسط اهورا مزدا ساخته شد ( لوک هارت ، 1960 ) . این شهر بر سر شاه راه ها و مسیرهای ویژه ای که به خراسان منتهی می شده قرار داشته و ضلع جنوبی رشته کوه البرز محسوب می شده به طوری که به عنوان یک شهر ارتباطی ما بین شرق و غرب ایران و جاده ابریشم مطرح بوده است . ری یکی از شهرهای دوره آریایی ها بوده و سکنه تابستانی آن پادشاهان پارتی بوده اند و از زمان گذشته توسط پادشاه ساسانی ساخته شده و محلی بوده که آخرین پادشاه ساسانی در مقابل سپاه پر جمعیت کشور گشای اسلام مورد دفاع قرار گرفته است . ( رئوکارت ، 1960 )

در سال 643 میلادی این شهر به دست عرب ها اشغال می شود و بوسیله خود شهروندان ، شورش و طغیانی هم به وقوع می پیوندد . به طوری که این شهر باستانی ، به کلی از بین می رود و به جای آن شهر جدیدی احداث می شود. پس از آن ، شهر ری بسیار مورد توجه خلیفه عباسی قرار می گیرد و سلسله سلجوقیه به تناوب از آن به عنوان محل زندگی استفاده می کردند ( دوکارت ، 1960 ) . شهر باستانی ری را آل بویه تجدید حیات می نمایند ، ( سمسار ، 1986 ) . بین قرن هشتم تا دوازدهم ، شهر ری یکی از شهرهای بسیار خوب و با میزان رشد جمعیت بالا در جهان تلقی می شد و بدون اغراق 8 میلیون نفر در آن زندگی می کردند ( دوکارت ، 1960 ) . در این شکوفایی ، شهر ری به عنوان دومین شهر مهم شرق تلقی و نام عروس جهان را به خود گرفت ( سمسار 1986 ) و به خاطر قدیمی بودن نیز آن را شیخ البلاد یا ام البلاد می نامیدند . ( دینوری ، در پارت هولد ، 1984 ) .در قرن یازدهم ، شهر ری پایتخت امپراطور سلجوقیان شد و طغرل بیک پادشاه سلجوقی در آن پادشاهی می کرد و بعد از دوره ای ، وی پایتخت حکومتی خود را به اصفهان منتقل نمود ( مرغان ، 1988 ؛ 34 ، 28 ) .

نزاع های گروهی در میان قشرهای مذهبی حنیفه و شافعی باعث شد که شهر تا حد سال 1330 این شهر به طور کامل تخریب گردید به طوری که دیگر هیچوقت نتوانست شکل اول خود را باز یابد . بعد از این زمان بود که شهر ری به عنوان یکی از نقاط کلیدی و استراتژیک مهم در جابجایی لشکر به اقصی نقاط فلات قاره ای ایران تلقی گردیده ، به همین دلیل شهر اهمیت خود را از دست می دهد . طی دوره ای ، ورامین ، دهکده ای نزدیک شهر ری که هنوز هم در نزدیکی تهران قرار دارد ، اهمیت بیشتری به شهر ری پیدا می کند ( بارت هولد ، 1984 9 البته قبل از این که تهران بتواند نقش خود را به عنوان کلان شهر درمنطقه بازی کند.

 

1-2 شهری در بازار و یک دیوار

نام ده تهران اولین بار در سفرنامه ای که در قرن یازدهم نوشته شده آمده است . در این سفرنامه ، تهران به عنوان محل تولد خطیب بغدادی ، یک دانشمند مشهور آورده شده است ( خطیب بغدادی در سمسار 1986 ) . در اسناد قرن دوازدهم آمده که این شهر انارهای بسیار مشهور و خوبی داشته است ( ابن بلخی، در سمسار ، 1986 ).

موقعیت استراتژیک تهران و باغهای وسیع آن توجه پادشاه صفویه را به این شهر جلب نمود. شاه طهماسب موقعی که آرامگاه یکی از نیاکان خود را نزدیکی آرامگاه 1553 ( 961 هجری قمری ) شاه طهماسب در این شهر بازاری احداث و دور شهر برج و بارو کشید و بدین ترتیب تهران به شهری واقعی تبدیل شد . سایر پادشاهان صفویه در این شهر ساختمانهای دیگری بنا کردند و به تدریج اهمیت شهر فزونی یافت و بدین ترتیب شهر تهران ، ضمن اینکه به نوعی پادگان نظامی شبیه بود ، به مرکزی تجاری و پایتختی مذهبی و طبیعتا به مرکز قانون گذاری نیز تبدیل گردید . پس از فروپاشی سلسله صفویه ، یک دوره سقوط اقتصادی برای شهر پیش آمد و از نظر سیاسی به علت غیر متمرکز شدن در قرن هجدهم ، تهران رشدی پیدا نکرد . در سال 1760 ( میلادی ) کریم خان زند تصمیم گرفت شهر تهران را پایتخت اعلام کند ( مینورسکی ، 1934 ) اما این تصمیم به دست سلسله بعدی یعنی قاجار به واقعیت پیوست . در نبود شهر ری یا از بین رفتن آن ، تهران نقش آن شهر را از یک دهکده کوچک به یک پایتخت ایفا نمود .

 

1-3 پایتخت امپراتوری ایرانی ها

از زمانی که تهران پایتخت کشور ایران شده ، بیش از دویست سال می گذرد . روایت های مختلفی درباره تاریخ پایتخت شدن تهران وجود دارد . تاریخ سعید نیا از تاریخی که در کتاب مرآت الملدان آمده ( یکشنبه یازدهم جمادی الاول سال 1200 هجری قمری ، عید نوروز ایرانی ها ) یاد می کند که از دقیقترین تاریخ هاست و نشان می دهد که تهران در تاریخ بیستم مارس 1785 به عنوان پایتخت انتخاب شد . این تاریخ بسیار نزدیک به تاریخی است که مینورسکی ( یعنی سال 1786 ) ذکر کرده است ( 1934 : 716 ) . قبل از این تاریخ ، در تاریخ ایرانیان ، محلهای مختلفی به عنوان پایتخت دولت در سلسله های مختلف ، ذکر شده است . به طوری که دوکارت ( 1960 ) می گوید طی چهار قرن گذشته قبل از پایتخت شدن تهران ، شهرهای تبریز ، قزوین ، اصفهان ، مشهد و شیراز پایتخت بوده اند پایتخت شدن تهران باعث فراهم شدن فرصت های جذب مهاجران و منابع به این شهر و افزایش وسعت و اهمیت روز افزون آن شد . و بدین ترتیب ، تهران یکی از شهرهایی گردید که امکان یافت با بناهای بسیار جاذب تزئین پیدا کند و ساختمانهای اداری آن جلب توجه نماید و به یکی از مکانهای مهم در پهنه کشور تبدیل شود . تهران نقش پایتختی خود را بیش از سایر پایتخت هایی که قبلا ذکر شد ، ایفا نمود . دوره ای کوتاه مدت ، تغییرات عمده ای در شهر تهران اتفاق افتاد که از حوادث تاریخی کشور تاثیر گرفته بود. این تغییرات به تهران اجازه داد که از یک شهر با بازاری کوچک رشد کند و به شهری بزرگ در عرصه جهانی برسد.

آقا محمد خان بنیانگذار سلسله قاجار ، تصمیم گرفت تهران به عنوان پایتخت دولت انتخاب شود. تهران ، در واقع به این علت پایتخت شد که به اندازه کافی نزدیک منطقه اسکان طایفه قاجار قرار داشت همچنین به اندازه کافی از پایتختهای قدیمی دور بود . د ور بودن از پایتختهای قدیمی به این دلیل مورد توجه آقا محمد خان قاجار قرار گرفت که از برگزیدگان دولت های قبلی و بازماندگان آنها به اندازه کافی فاصله می گرفت . تهران در مرکز کشور قرار گرفته و ازنظر استراتژیک به اندازه مورد نیاز به تمام کشور دسترسی یکسان داشت . این اهمیت تاریخی واستراتژیک متعلق به شهر قدیمی ری بود و همان مسئله ای بود که فرمانروایان صفویه و زندیه برای ری و تهران در نظر گرفته بودند. موقعیت سمبولیک شهر یعنی قرار گرفتن در دامنه بلندترین کوه کشور از معیارهای مهم تاریخی انتخاب پایتخت به حساب می آید ( شکل 1-1 ).

 

شکل 1-1 تهران در دامنه کوه های دماوند واقع شده است.

جمعیت شهر از درباریان و سربازان تشکیل می شد و در نتیجه عامل جذب دیگر اقشار به شهر و توسعه تجارت و صنعت شهر گردید . در سال 1796 میلادی ، اولیور گزارش داده که جمعیت شهر پانزده هزار نفر و شامل سه هزار نفر سرباز است ( مینورسکی 1934 : 717 ) . همچنین گزارش شده که دوازده هزار خانوار که عمدتا تاجر و صنعتگر در شهر سکونت داشتند . این افراد را پادشاه قاجار از شیراز به تهران کوچ داده بود. در سال 1808 میلادی ، ژنرال گاردان ، جمعیت زمستانی شهر را پنجاه هزار نفر برآورد نمود. در فصل تابستان ، جمعیت شهر به شدت کاهش یافته مردم از شهر خارج می شدند . دیگر تاریخ نویسان ، مانند کنییر ( 9- 1808 ) ، تخمین زده اند که جمعیت شهر به ده هزار نفر می رسد ، ازلی ( 1811 ) و کرپورتر ( 1817 ) جمعیت زمستانی شهر را 70 هزار نفر برآورده نموده اند . در بار قاجار وگارد سلطنتی مجموعا 6% جمعیت شهر تهران را تشکیل می دادند. در اوایل ایجاد سلسله قاجار ( 1925-1779 ) ، توسعه اقتصادی سریعی در ایران به وقوع پیوست . این توسعه بعدها کشور را به سوی کاهش جمعیت و افول اقتصادی و فقر بسیار سوق داد ( عیسوی 1971 ) . در اوایل قرن نوزدهم ، اهمیت تجارت خارجی اقتصاد ایران کاهش پیدا کرد . از قرن شانزدهم تجارت های جدید خارج از کشور میان خاور دور و غرب باعث شد که مسیرهای زمینی قدیمی ( مثل جاده ابریشم که ایران در میان راه آن قرار داشت ) کمتر مورد استفاده قرار گیرند . محور تجارت شرق به غرب ایران ، که قرن ها از آن استفاده می شد ، بالاخره در اوایل قرن نوزدهم بسته شد ( آوری و سیمونز 1980 ) . تولید و صادرات ابریشم که مهمترین محصول صادراتی کشور بود ، به پایین ترین سطح خود در اواسط دهه 1860 کاهش پیداکرد ( گیلبار 1979 ) .

 

1-4 ظهور تهران

در نظر بسیاری از بازدیدکنندگان ، کوه دماوند یعنی بلندترین کوه کشور و سرچشمه بسیاری از افسانه های دوران باستان این سرزمین ، اوج شکوه تهران است . به گفته کورزون : « حضور دماوند در چشم انداز ایران همانندکوه فوجی یاما برای ژاپنی هاست . هر دو حضوری همیشگی و با شکوه دارند و هر دو نشان ماندگار خود را بر افسانه های کشورهای خود بر جای نهاده اند . » بر دامنه های جنوبی این کوه و دیگر کوه های سلسله جبال البرز است که شهر تهران قرار گرفته و از همه سو گسترش یافته است .

قدیمی ترین اطلاعات درباره محیط ساخت و ساز شده تهران را جغرافی دان معروف یاقوت در قرن سیزدهم نقل کرده است . به این ترتیب که این شهر 12 محله با خانه های زیرزمینی در میان حلقه ای باغات داشته است . ( سمسار ، 1365 ) مینورسکی از روایت یاقوت چنین نتیجه می گیرد که شهر باید از جنوب به شمال و به سوی کوهستان رشد کرده باشد و این است که کهن ترین قسمت های شهر در محله غار در جنوب شهر امروزی قرار دارند ( مینورسکی 1934 ، صفحه 717 ) . در سال 1404 میلادی ، این شهر از نظر کمی رشد کرده بود . اما هنوز چندان اهمیت نیافته بود که پیرامون آن دیوار بکشند ( سایکس ، 1902 ) .

دیوارهایی که شاه تماسب صفوی در سال 552 میلادی ( 961 هجری ) اطراف تهران بنا کرد به طول 6000 گام مدور با 114 برج به تبع تعداد سوره های قران کریم با 4 دروازه و یک خندق بود ( سمسار ، 1365 ) . تهران نیز همچون دیگر شهرهای ایران ( بار تولد 1984 ) به شکل چهار ضلعی با چهار دروازه در چهار ضلع بود. از این نظر تهران شباهتی به سلف خود شهر ری نداشت . شهر ری از یک ارگ ( قربان دژ) ، یک شهر درونی ( شارستان ) و یک شهر بیرونی ( رباط ) تشکیل می شد . ارگ بر شیب تپه ای قرار داشت و به سراسر شهر مشرف بود
( ابن روستا دربار تولد ، 1984 ) . شهر مربع شکل بود و گفته می شود اضلاع این مربع 6 تا 9 کیلومتر بوده است . همان طور که در سایر شهرک های بازرگانی و تولیدی در دوران اصلاح رواج داشت ، رباط که محل استقرار بازارها بود به کانون زندگی بدل شد و موجب گردید ساکنان شهر ، منطقه ارگ و شهر داخلی را در قرن دهم ترک کرده به شهر بیرونی نقل مکان کنند ( بارتولد ، 1984 ؛ استخری، 1961 ) .

جانشینان شاه تهماسب بناهای بیشتری به این شهر رو به رشد ( تهران ) افزودند . شاه عباس پس از اقامت خود در تهران در سال 1589 ، یک چهار باغ و یک چنارستان در قسمت شمالی شهر احداث کرد . این منطقه بعدها با دیواری از بقیه شهر جدا شد و به ارگ بدل گردید ( ذکاء ، 1970 ، مینورسکی ،1934 ) .
پی یترو دلا واله در سال 1618 میلادی تهران را چنین توصیف کرد : « شهری بزرگ با سکنه ای اندک که خانه های چندانی در آن بنا نشده و دارای باغ های
بی اندازه بزرگی است که انواع گوناگون میوه ها را به وفور تولید می کنند . »
( کورزون 1982 ، صفحات 301 و 302 ) او از چنارهای بلند شهر ، تعریف می کند که بر خیابانها سایه افکنده و از نهرهای بسیار سیراب می شوند. با این همه
می افزاید : « به جز اینها تهران چیز دیگری ندارد حتی یک بنای قابل توجه . » سرتوماس هربرت در سال 1627 به سه هزار خانه خشت گلی و مقر حکمران و بازار نیمه مسقف اشاره می کند ( کورزون ، 1892 ، صفحه 302 ) .

تهران رشد کرد و به مقر در بار موقت شاهان صفوی بدل شد و شاه سلیمان در محله ارگ کاخی بنا کرد ( زکا ،1970 ) مهاجمان افغان در قرن نوزدهم دروازه ای دیگر در شمال شهر ، یعنی محله ارگ ، که بعدها دروازه دولت نامیده شد ، گشودند تا راه خروج امنی بدون نیاز به گذر از میان شهر تدارک ببینند. پس از صفویان ، کریمخان زند به بناهای ارگ افزود و به تحکیم آنها با دیوارها و یک خندق همت گمارد ( ذکاء، 1349 ، نجمی ، 1963 ) .

 

1-5 تهران در مقام پایتخت

آقا محمد خان ، بنیان گذار سلسله قاجار در سال 1200 هجری قمری تهران عمدتا به سبب موقعیت مرکزی آن و نزدیکی به قلمرو این قاجار به عنوان پایتخت ایران انتخاب کرد ( لاکهارت ، 1960 ) . شهر پس از این که به عنوان پایتخت انتخاب شد شکوفایی خود را آغاز کرد . بنا به نوشته اولویه ، تهران در سال 1796 میلادی با 15000 نفر جمعیت مربعی بود کمی بزرگتر از 3 کیلومتر که تنها در نیمی از آن ساخت و ساز شده بود ( مینورسکی ، 1934 ، صفحه 717 ). ظرف کمی بیش از یک دهه تعداد سکنه به 50 هزار نفر وتعداد خانه ها به 12 هزار افزایش یافت ( گاردان ، موریه ، ازلی و درکورزون 1892 ) . در سال 1811 ازلی 30 مسجد و مدرسه علوم دینی و سیصد حمام را در تهران 40 الی 60 هزار نفری برشمرده است ( مینورسکی ،1943 ، صفحه 718 ) . دومین پادشاه قاجار ، فتحعلی شاه ( 1834 – 1848 ) ، کوشید با ساختن کاخ ها و مساجد به شهر زینت بخشد ( هیلن براند ، 1986 ، لاکهارت ، 1960 ) . در دوران حکومت جانشین وی محمد شاه ، ششمین دروازه شهر نیز گشوده شد . ساختار شهر تهران با مساحتی حدود 4 کیلومتر مربع محصور در میان دیوارهایی که صفویان در سال 1553 بناکرده بوند ( کریمان ، 1355 ، صفحات 223 و 298 ) از یک ارگ حکومتی در ضلع شمالی تشکیل می شد که از طریق محور بازار به دروازه جنوبی حضرت عبدالعظیم متصل می گردید . مسجد جمعه و مسجد شاه به این محور پیوسته بودند . بقیه شهر به شکل چهار محله مسکونی در اطراف این محور جمع شده بود (شکل 1-2 ) . این در واقع یک ساختار فضایی محوری با سازماندهی کارکردی روشنی بود : مقر سیاسی ( مجموعه کاخ های سلطنتی ) ، یک مرکز اقتصادی
( بازار ) ، یک کانون مذهبی ( مسجد جمعه ) و محل های مسکونی اهالی شهر
( چهار محله ) .

حصار پیرامون شهر ، یک چند ضلعی را تشکیل می داد که شش دروازه بر آن گشوده شده بود و با یک خندق محصور می شد . دیوار گلی شهر ، که در بخش هایی نیز فروریخته بود ، 6 متر ارتفاع داشت و در دو سوی آن برجهایی مدور بنا شده بود و خندقی به عرض 12 متر و عمق 6 تا 9 متر سد دفاعی شهر به شمار می رفت ( کورزون ، 1892 ) . ارگ حکومتی که به شکل چهار ضلعی بود خود با دیوارها و خندقهایی محصور می شد .

دو میدان شهری مجاور یکدیگر کانونهای اصلی ساختار شهر را تشکیل
می دادند که عبارت بودند از میدان ارگ که در پشت حصار ارگ و در داخل محدوده آن به منزله مدخل ارگ بود و دیگری سبزه میدان ( بران ، 1926 ) یا میدان بازار که در بیرون ارگ وی ک پل چوبی بر روی خندق ارگ به یکدیگر متصل می شدند ، نقطه تلاقی ارگ و بازار و محل ملاقات اهالی شهر با یکدیگر و با مقامات حکومتی به شمار می رفتند . میدان ارگ در میان دیوارهای ارگ محصور و طاقی های آن محل استقرار نفرات توپخانه بود . میدان دارای چهار دروازه در چهار ضلع خود بود و تعدادی توپ به نشانه برتری سلطنت درمیانه آن مستقر شده بود ( ذکاء ، 1349 ) . در هر حال میدان بازار که بیشتر در دسترس عموم قرار داشت عموما میدان اصلی شهر شناخته می شد .

 

شکل 1-2 تهران در سال 1237 دارای طرح های محوری و

ساختاری عملکردی بوده است

بین چهار محله مسکونی شهر ، که معرف ساختار اجتماعی بسته ای ، بود جدایی کالبدی وجود نداشت . هر یک از این محلات یک گذرگاه اصلی داشت که از طریق چند میدان کوچک تر به محور اصلی شهر یعنی بازار منتهی می شد . این شریانهای شهری با نزدیک شدن به بازار خصوصیت تجاری بیشتر می یافتند تا آنجا که به شاخه ای از بازار یا بازارچه بدل می شدند ( فقیه ، 1367 ) . در سال 1852 میلادی هر یک از محله های مسکونی به طور متوسط دارای 1900 خانه ، 645 دکان ( به غیر از بازار اصلی ) ، 36 حمام عمومی ، 35 مسجد ، 1 مدرسه علوم دینی ، و 1 تکیه ( محل برگزاری مراسم مذهبی ) بود . هر محله محل سکونت ، آمیزه ای از طبقات تحتانی و فوقانی بود ( اتحادیه ، 1362 ) .

سیمای ظاهری پایتخت قاجارها برای بسیاری از جهانگردان ، که آن را با عظمت شکوه اصفهان پایتخت صفویان یا با شکوه و جلال دوران ویکتوریایی پایتختهای اروپایی مقایسه می کردند ، گیرایی چندانی نداشت ( دوپلاندول ، 1968) در سال 1837 فریزر از غیبت گنبدها در تهران ، در مقایسه با سایر شهرهای ایران ، اظهار ناخشنودی می کند ( مینورسکی ، 1934 ، صفحه 718 ) . موقعیت تهران که در یک دشت عریان واقع گردیده ، ساختمانهای بی تکلف و خالی از شکوه و جلال آن ( کورزون ، 1892 ) با بامهای مسطح و نماهای ساده و خالی از هر نقش ( پولاک در سمسار ، 1986 ) همگی ویژگیهای شهر تهران هستند که با لحنی منفی توصیف شده اند .

 

1-6 نخستین دگردیسی شهر

به رغم تلفات سنگین جانی ناشی از شیوع بیماری و با در سالهای 1846 و 1852 جمعیت تهران رشد کرد و شهر به فراسوی محدوده مرزهای کالبدی خود گسترش یافت . در حدود سال 1356 شمسی ، ساکنان بیرون از دروازه ها و حصار شهر ، یک دهم جمعیت شهر را تشکیل می دادند ( اتحادیه ، 1362 ) . تا حدی به سبب همین عامل و فشار توسعه از درون بود که شهر دستخوش دگرگونی های بنیادی شد .

نخستین کوششها برای متحول ساختن شهر قدیمی در دوران حکومت طولانی ناصرالدین شاه ( 1227 تا 1275 ) صورت گرفت . تغییرات حاصله در ساختار شهر چنان چشمگیر بود که به گفته یک شاهد : « بازدیدکنندگان نیمه اول این قرن (نوزدهم ) به سختی آن را باز می شناسند » . و این دومین مرحله از یک
« رنسانس دو مرحله ای » تهران تلقی می شد که نخستین مرحله آن هنگامی بود که تهران به عنوان پایتخت انتخاب شد ( کورزون ، 1892 ، صفحه 300 ) .

فرآِیند تغییرات که تمام شهر را در برگرفت ، به دست امیر کبیر ، صدر اعظم اصلاح گرا ، از مجموعه کاخ های سلطنتی آغاز گردید که به مرمت دیوارها ، بهسازی معابر ، برای رفت و آمد و وسایل نقلیه ( نجمی ، 1363 ) و احداث یک میدان بزرگ جدید ، یعنی توپخانه ، پرداخت . دو میدان اصلی شهر نیز بهسازی و زیبا سازی شدند ( ذکاء ، 1349 ، نجمی ، 1363 ) . به هر تقدیر این اصلاحات جزیی ، تنها مقدمه تغییرات عمده سال 1247 هجری شمسی ، یعنی نقطه عطف دگرگونی تهران بود که شاه تصمیم به توسعه شهر گرفت ( شکل 1-3 ) . تا این هنگام تهران با صد و پنجاه هزار جمعیت به محدوده توسعه خود در درون دیوارهای قدیمی رسیده بود . کم کم تعدادی باغ و اقامتگاه مسکونی در بیرون از دیوارهای شهر بنا شد . مستوفی الممالک صدر اعظم وقت و میرزا عیسی ، والی پایتخت که از جانب شاه فرمان یافته بودند نقشه های توسعه شهر را تهیه کنند ، هیئتی را به ریاست ژنرال بهلر ، که معلم فرانسوی دارالفنون بود ، تشکیل دادند .نقشه جدید شهر یک 8 ضلعی کامل بود که با خندق ها و دیوارها با 58 بارو به شکل سرنیزه محصور می گردید و 12 دروازه در آن گشوده می شد
( ذکا ء 1349 ، عالمی 1364 ) .

عملیات ساختمانی در سال 1247 هجری شمسی آغاز گردید و تکمیل آن 12 سال به طول انجامید ( ذکاء ، 1349 ) . حتی قحطی سال 1250 هجری شمسی ، کارهای ساختمانی را متوقف نکرد ( کورزون ، 1892 ) . دیوارهای قدیمی را فرو ریختند و خندق را پر کردند . خندق و دیوارهای جدید در فاصله 6/1 کیلومتری دیوراهای قدیمی ( کورزون ، 1892 ) بنا شدند به طوری که مناطق جدید الاحداث حومه را در بر گرفت . اینک شهری که در درون حصار جدید قرار گرفته بود ، با مساحت 18 کیلومتر مربع ، 5/4 برابر شهر قدیمی وسعت داشت ( کریمان ،1355 ، صفحات 223 و 298 ) . 12 دروازه جدید در چهار ضلع شهر ، سازه های یادمانی مزین به کاشی های لعابی بودند ، هر چند با کیفیت نمونه های عصر صفوی قابل قیاس نبودند ( راس ، 1931 ، صفحه 78 ) . آنها به این نتیجه رسیده بودند که از نظر دفاعی ، بارو و خندق که مجهز به توپ هم نبودندکم ارزش یا بی ارزش بود ( کورزون ، 1892 ) .

این توسعه اولیه شهر ، همچون بیشتر مراحل بعدی توسعه ، غالبا به سوی شمال بود . خندق های پر شده اطراف ارگ به خیابانهای جدید تبدیل شد و کانون جدیدی به صورت میدانی تازه ، توپخانه ، برای شهر ایجاد گردید که به مرز شمالی مجموعه سلطنتی پیوسته بود . این میدان جدید میدان بزرگ مستطیل شکلی بود که در میان طاقی های دو اشکوبه محصور بود . در طبقه اول این طاقی ها توپ ها و در طبقه فوقانی نفرات توپخانه مستقر شده بودند . این میدان نقطه تلاقی شش خیابان جدید و سیع با یک دروازه مزین به کاشی های لعابی در مدخل هر کدام از خیابان ها به میدان بود. مهم ترین عمارت بنا شده در حاشیه میدان توپخانه ، بانک شاهی بود . این بانک موسسه اقتصادی جدیدی با ارتباطات بین المللی و قابل قیاس با نهاد اقتصادی – سنتی بازار بود که ورودی آن در حاشیه میدان قدیمی بازار قرار داشت درسمت شمال توپخانه ، محله های جدیدی قرار داشت که منازل اعیان و اشراف و سفارتخانه ها ، هیئت های نمایندگی و اقامتگاه اروپایی ها را در خود جای داده بود . در اطراف میدان جدید به ویژه به سمت شمال موسسات جدیدی بنا شده بود . به جز بانک ، هتل ها ، مغازه های اروپایی ، یک دارالفنون ، یک بیمارستان و یک تلگرافخانه احداث گردید.

دگرگونی شهری در تهران نه تنها به اهمیت ملی و بین المللی پایتخت یاری رساند ، بلکه با فراهم آوردن یک منبع جدید در آمد برای حکومت ، تاثیرات بلاواسطه اقتصادی و اجتماعی بر جای گذارد . ضمیمه شدن مناطق جدید الاحداث حومه حصار شهر بر مبنای « عوارض دروازه » را که دولت اخذ
می کردتوسعه داد ( کورزون 1892 ) . فعالیت های ساختمانی ،تعداد زیادی کارگر غیرماهر را از مناطق اطراف شهر که برای زندگی به مناطق جنوبی شهر آمده بودند، جذب کرد. اینان پایین ترین لایه اجتماع را تشکیل می دادند و اثری تشدید کننده بر لایه بندی اجتماعی و فضایی شهر داشتند . در پی گسست تدریجی پیوندهای طایفه ای و آغاز شکل گیری طبقات اجتماعی جدید ، به ویژه درمناطق شهری ، فضا نیز می بایست در راستای آن دگرگون می شد هدف اصلاح ساختار کالبدی تهران ( در سال 1247 هجری شمسی ) تا حدی ، ایجاد بستر لازم برای این ساختار جدید اجتماعی قطب بندی شده بو د که از طریق گسترش شهر و ایجاد محله های جدید برای طبقات بالا صورت گرفت . در ساختار جدید شهری طبقات فوقانی و تحتانی اجتماع ، جدا از یکدیگر در بخش های شمالی و جنوبی شهر سکنی گزیدند . به این ترتیب ، فرآیند جداسازی فضایی طبقات اجتماعی آغاز گردید که همچنان تا به امروز مهم ترین ویژگی شهر به شمار می رود.

بازتاب افزایش درجه تمرکز گرایی قدرت سیاسی وتوسعه دیوان سالاری هر چند محدود را می توان در توانایی حکومت برای به عهده گرفتن مسئولیت هایی مثل طرح جامع توسعه شهری تهران مشاهده کرد. از نظر فضایی ، قدرت روبه رشد دولت در ساختار فضایی جدید شهر تهران بازتاب می یابد . از این رو ، نقش میانجی سلطنت بین جناح بندی های داخلی و تهدیدهای خارجی در ساختار فضایی شهر هم قبل و هم بعد از دگرگونی بازتابیده بود . ساختار شهری جدیدی در درون حصار جدید ظهور کرد که مجموعه سلطنتی ، مرکز جغرافیایی آن بود
( اسکارز ، 1983 ) . این ساختار با ساختار قدیمی که در آن مجموعه سلطنتی در ضلع شمالی شهر قرار گرفته بود ، تفاوت داشت . مجموعه سلطنتی ، که در گذشته از طریق دو میدان پی درپی به شهر وصل می شد ، دو نقطه تماس جدید یافت . به هر حال در مراحل بعدی ، از اهمیت میدان سوم (شمس العماره ) کاسته شد و دو میدانی که دردو سوی شمال و جنوب ارگ حکومتی قرار داشتند ، به نقاط کانونی فضای شهری بدل گردیدند . بنابراین یک ساختار شهری دوقطبی با ریخت شناسی دوگانه به وجود آمد . به این ترتیب ، که در یک سو میدان قدیمی با نهادهای سنتی قدیمی پیرامون آن در بخشهای قدیمی شهر واقع شد و میدان جدید با نهادهای جدید پیرامونش در مناطق جدید الاحداث قرار گرفت . این ویژگی دو قطبی شهر ، نخستین تجلی شکاف ماندگار شمال - جنوب بود . ساختار شهری جدید بر خلاف ساختار قدیمی ، که الگوی کاربری زمین در آن بسیار اختصاصی بود ، مبنای آمیزه ای از کاربری های مختلف را در امتداد بر خیابان های جدید الاحداث فراهم آورد که در مراحل بعد تشدید شد .

شکل 1-3 تهران در سال 1269 پس از اولین دگردیسی، دارای تقسیم بندی اجتماعی- مکانی گردید.

در مقایسه با رویکرد جدید نسبت به خیابان ها ، ماهیت میدان ها تغییر یافت . در مقایسه با خیابان های باریک و پیچ در پیچی که وقتی مانند بازارها به شریان های اصلی تبدیل می شدند ، قسمتی از آنها مسقف می شد ؛ خیابان های جدید عریض ، مستقیم و روباز بودند (شکل 1-4 ) . به هر حال این خیابان های جدید هنوز به صورت شبکه ای از خیابانهای متصل به مبادی ورودی شهر در نیامده بودند . از مجموع 12 دروازه ، تنها 7 دروازه به خیابانهای جدید الاحداث وصل می شد ( فقیه ، 1367 ). از آنجا که محدوده جدید شهر به گونه ای برنامه ریزی شده بود که امکان توسعه و گسترش های آتی فراهم باشد ، در فاصله بین دیوارها و بافت شهری زمین خالی وجود داشت که در نظر بعضی ناظران بسیار ناخوشایند می نمود ( سایکس ، 1902 ، صفحه 178 ) . حتی پس از این دگرگونی ها نیز سیمای ظاهری تهران نمی توانست بازدید کنندگان اروپایی را جذب کند. برجسته ترین بنای پایتخت ، مسجد سپهسالار بود که ساخت آن در سال 1269 هجری شمسی به پایان رسید ( شکل 5-1 ). با این همه ، ساختمان عمومی زیبایی وجود نداشت و زیبایی اصلی شهر در خانه های شخصی بزرگ و باغ های آنها خلاصه می شد ( مینورسکی ، 1934 ، صفحه 718 ) .

شماری از خیابانهای جدید مانند ناصریه ، لاله زار و علاالدوله به عنوان مکان های جذاب نزد اهالی شهر شهرت یافت . این خیابانهای نسبتا عریض سنگفرش شده ، پیاده روی مجزا و درختکاری شده داشتند که درختان آنها را جویبارهای کوچک آبیاری می کرد و در دو سوی آنها ردیف ساختمانهای یک یا دو اشکوبه ، شامل دکان و خانه قرا ر داشت .

شکل 1-4 ناصریه یکی از خیابان های جدید و عریض در اطراف کاخ سلطنتی، شامل قصر شمس العماره

 

 

 

شکل 1-5 مسجد سپهسالار (مطهری فعلی)، به عنوان با شکوه ترین ساختمان تهران

حتی پس از احداث دیوارهای جدید شهر ، باغ ها و روستاهای واقع در حومه آن ، به ویژه در سمت شمال شهر ، همچنان به عنوان ییلاق تابستانی ثروتمندان ، به توسعه خود خارج از دیوارهای شهر ادامه داد . کمربند سبز باغ های پیرامون شهر چنان انبوه بود که برخی از جهانگردان تهران را شهری در دل جنگل ( بل 1928 ) یا « شهر خشت و گلی درواحه ای از درختان چنار » ( آرنولد درگراهام ، 1979 ، صفحه 22 ) توصیف کرده اند . بعضی از باغ ها مانند یوسف آباد و بهجت آباد ، که در فصله کمی از دیوارهای شهر قرار داشتند و پیاده قابل پیمودن بود
( براون 1926 ، صفحه 95 ) در مراحل بعد به محله های جدید بدل شدند . وجود خندق و دیوارهای پیرامون شهر ، حاشیه نشینی را به نحو آشکارتری به نمایش می گذاشت . آن چنان که شهر ( 1357 ) نشان می دهد بسیاری از گروههای حاشیه ای در نواحی خندق مسکن داشتند . به نظر می رسید فضای خندق بستر طبیعی پرورش گروههای حاشیه ای و اغلب طرد شده ، از دراویش و کولی ها گرفته تا دزدان و روسپیان بود . به هر تقدیر ، توسعه شهر در مراحل بعد ، همه این موارد را دستخوش تغییر کرد .

طی دهه های بعدی ، شهر به سرعت رشد کرد . با این حال ، گسترش مزبور که در حاشیه بافت شهر ی رخ می داد ، از دیوارها و خندق فراتر نرفت
( فرمانفرمائیان و گروئن ، 1968 ) . تا پایان قرن نوزدهم ، تعداد خانه ها به دو برابر افزایش یافت و فعالیت های بازرگانی شکوفا شد . در سال 1281 هجری شمسی ، تعداد کاروانسرا ها به 5/2 برابر و تعداد دکانها به 4 برابر 50 سال پیش از آن رسیده بود . به موازات این امر ، یک روند دین ناوابستگی ( سکولار ) در تعداد رو به کاهش نهادهای مذهبی نمایان می شد ( اتحادیه ، 1362 ) . در جریان این تحولات ، تهران اهمیت بازرگانی فزاینده ای یافت که بازتاب آن در افزایش قابل ملاحظه تعداد بازرگانان و دکان داران شهر دیده می شد ( اتحادیه ، 162 ) . این موضوع که به نوبه خود آدمهای بیشتری را به سوی پایتخت می کشید ، به سبب صنایع یا تولیدات کشاورزی آن نبود ، بلکه به دلیل موقعیت شهر در امتداد مسیرهای اصلی بازرگانی داخلی و حضور دربار سلطنتی در آن بود ( عیسوی ، 1971 ) .

کالایی شدن زمین و محصولات کشاورزی نخستین گام به سوی توسعه اقتصاد بازاری و ادغام در بازار جهانی بود . تعجبی نداشت که فرایند خیلی زود به فضای شهری تسری پیدا کرد . نخستین دگرگونی بافت شهری تهران در قرن نوزدهم را باید در پرتو این واقعیت نگریست . با گشوده شدن ساختار شهری به روی مناسبات نوخاسته اجتماعی ، شهر از نو شکل گرفت . با این همه ، در مقایسه با دومین مرحله دگردیسی تهران در قرن بیستم ، که هدف آن ایجاد و بهبود ساختارهای زیربنایی بود ، دگرگونی قرن نوزدهم گامی نسبتا معتدل بود .

 

1-7 دومین مرحله دگرگونی

جمعیت تهران در طول قرن نوزدهم سه برابر رشد کرد و در سال 1289 به 150 هزار نفر رسید ( اتحادیه ، 1362 ). تراکم جمعیت از 5/43 نفر در هکتار در سال 1262 هجری شمسی به 5/65 نفر در سال 1270، و 5/80 نفر در سال 1301 و 105 نفر در سال 1311 رسید . فاصله ، دو جنگ بین المللی ، جمعیت تهران به حدود 700هزار نفر رسید ( وزارت برنامه ، 1366 ) . این رشد جمعیت و تراکم به معنای فشارهای تازه برای توسعه و گسترش شهری بود .دومین اقدام عمده برای اصلاح شهر در فاصله ، سالهای 1310 – 1320 در دوران حکومت رضاه شاه صورت گرفت که به لحاظ اجرایی پر توان تر و از نظر وسعت دامنه دار تر بود . در حالی که مرحله نخست در فاصله سالهای 1240 تا 1260 به احداث دیوارها و محله های جدید شهر محدود بود ، مرحله دوم از طریق طرح های بزرگ بازسازی تلاشی برای تغییر ریخت شناسی مجموعه منطقه شهری محسوب می شد . بنا به برخی تعبیرها ، تهران از یک شهر شرقی بدون ارتباطات مناسب و با امکانات رفاهی اندک ، به طور بنیادی تجدید برنامه ریزی و تجدید ساخت می شد
( لاکهارت ، 1939 ، صفحه 11 ) . این شیوه به تعبیر اول ساتن ، سخت بی رحمانه بود ( ساتن ، 1941 ، صفحه 108 ) .

در زمان تصدی سرتیپ کریم آقا خان بوذر جمهوری بر شهرداری تهران ، 12 دروازه شهر به همراه بناهای بی شمار دیگری در سال 1309 به منظور
« نوسازی شهر » تخریب شد ( ذکاء ، 1349 ، صفحه 16 ) . همانندمرحله اول ، مسیر خندق و دیوارها فضایی برای احداث بلوارهای عریض فراهم کرد . به جز اینها خیابانهای تازه ای احداث شد که از میان بخش هایی از بافت قدیمی شهر که « کثیف و بد منظر و پر از ازدحام » تلقی می شد ، عبور می کرد ( لاکهارت ، 1960، صفحه 7 ) . همان طور که در نقشه حمل و نقل ( فقیه ، 1367 ) به طول 218 کیلومتر ( فرمانفرمایان و گروئن، 1968 ) بود . در این باز پیرایی بخش های بزرگ بافت شهر ، با طراحی دقیق خیابان ها و احداث بناهای برجسته ، به نمای ظاهری شهر اولویت داده شده بود . تاسیسات زیربنایی از قبیل آب و برق قرار بود در مراحل بعدی تامین شود ( الول ساتن ، 1941 ، صفحات 108 و 109 ) .

مجموعه سلطنتی به چند بخش تقسیم شد ، ساختمانهای آن بازسازی شدند و جای خود را به یک محدوده جدید دولتی که عمدتا وزارتخانه های دادگستری و دارایی بود ، دادند . بناهای قدیمی باقیمانده کاربردهای دیگری یافتند ، مانند کاخ گلستان که به موزه تبدیل شد ( تصویر 1-7 ) . با وارد آمدن فشار بر نهادهای سنتی نظیر بازار ، از آنجا که گذرهای قدیمی بازار به دلیل غیر قابل دسترس بودن با اتومبیل در معرض تهدید بازسازی قرار داشتند ، ترک گفته و خرده فروشان تشویق می شدند که آن جا را به حاشیه خیابانهای جدید الاحداث نقل مکان کنند . خیابانهای جدید سنگفروش شدند ، تقاطع ها با زاویه های قائمه طراحی شدند و در بسیاری از چهارراهها بناهی یاد بود و فواره نصب گردید
( لاکهارت ،1690 ، ویلبر ، 1986 ) . خیابانها به مجاری اصلی حمل و نقل ومیادین به دایره های عبور ومرور بدل شدند و این وجه تمایز آنها از میدانها و خیابانهای قدیمی تر بود که در واقع محل ارتباطات عابران پیاده بودند .

سرانجام دو خیابان مهم دیگر یعنی شاهرضا ( انقلاب فعلی ) و پهلوی
( ولیعصر کنونی ) که هر دو به نام حکمران نامگذاری شده بودند. محورهای اصلی شرقی - غربی و شمالی – جنوبی ساختار شهر را شکل بخشیدند . خیابان پهلوی بیش از 20 کیلومتر طول داشت که از ایستگاه راه آهن در جنوب آغاز می شد و به شبکه جدید سراسری ایران پیوند می خورد . این خیابان از کنار کاخ مرمر ، که شاه در سال 1304 به عنوان محل پذیرایی ها و تشریفات رسمی بنا کرده بود ، عبور می کرد . در اطراف این کاخ ، تعدادی کاخ های کوچکتر به عنوان اقامتگاه خصوصی خانواده سلطنتی ساخته شد .

1- حبیبی ، بحرینی ، 1368

[2]- Todaro , 1971

[3]- Kinsteusen , 1974

[4] -( تودارو ، 1363 )

[5]- ( میکسل ، 1376 ؛ کهن ، 1376 ؛ Rondinelli)