مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

 

چكيده .........1

1- معرفي پژوهش

1-1- مقدمه ....3

1-2- بيان مساله........4

1-3- اهميت پژوهش.....5

1-4- اهداف پژوهش ....5

1-5- سئوالات پژوهش.....6

1-6- تعاريف عملياتي ......6

1-7- متغيرهاي اساسي پژوهش .....8

2- مباني نظري پژوهش

2-1- مقدمه ............10

2-2- تاريخچه كاربرد فناوري اطلاعات ....11

2-2-1- از ابتدا تا قرن 18......12

2-2-2-نخستين كتابشناسيها.......13

2-2-3-قرن هجدهم ......13

2-2-4- قرن نوزدهم .......13

2-2-5- دكومانتاسيون بعد از 1958............................................................................................................14

2-2-6- عصر حاضر...................................................................................................................................15

2-2-7- نقش ارتباطات .............................................................................................................................16

2-3- اهميت فناوري اطلاعات ..................................................................................................................16

2-4- فناوري اطلاعات در كشورهاي در حال توسعه ................................................................................17

2-4-1- زيرساخت فناوري اطلاعات در كشورهاي در حال توسعه............................................................20

2-5- فناوري اطلاعات و كتابخانه ها..........................................................................................................23

2-5-1- تاثير فناوري اطلاعات بر كتابخانه ها و خدماتشان .......................................................................25

2-5-2-فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي دانشگاهي ................................................................................27

2-5-2-1-فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي دانشگاهي جهان ................................................................27

2-5-2-2- فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي دانشگاهي ايران .................................................................28

2-5-3- زيرساخت هاي فناوري اطلاعات در كتابخانه ها...........................................................................30

2-5-3-1- زيرساخت فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي دانشگاهي ايران ................................................31

2-6- مروري برمطالعات انجام شده ...........................................................................................................33

2-6-1- پژوهشهاي انجام شده در ايران .....................................................................................................33

2-6-2- پژوهشهاي انجام شده درخارج ....................................................................................................34

3- روش پژوهش و گردآوري اطلاعات

3-1- جامعه آماري پژوهش.........................................................................................................................37

3-2- روش پژوهش ...................................................................................................................................37

3-3- روش و ابزار گردآوري اطلاعات.......................................................................................................37

3-4- تجزيه و تحليل داده ها.......................................................................................................................37

4- يافته هاي پژوهش

4-1- مقدمه ................................................................................................................................................39

4-2- نيروی انسانی......................................................................................................................................42

4-3- امكانات و تجهيزات ..........................................................................................................................52

4-4- بودجه و امكانات .............................................................................................................................74

4-5- شرايط سازماني .................................................................................................................................79

4-6- ديدگاه مديران ...................................................................................................................................85

 

 

5 - بحث و نتيجه گيري

5-1- مقدمه ................................................................................................................................................98

5-2- خلاصه يافته ها..................................................................................................................................98

5-3- نتيجه گيري .....................................................................................................................................107

5-4- پيشنهادات........................................................................................................................................109

5-5-پيشنهاد براي پژوهش هاي آتي.........................................................................................................110

پيوست ها

پيوست يك (پرسشنامه مديران).................................................................................................................113

پيوست دو(پرسشنامه كتابداران).................................................................................................................120

پيوست سه: (آدرس پستی، تلفن و وب سايت واحدهای دانشگاهی منطقه پنج )......................................122

منابع و ماخذ

منابع فارسي................................................................................................................................................124

منابع لاتين..................................................................................................................................................127

چكيده انگليسي .........................................................................................................................................128

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جدولها

جدول ...............................................................................................................................صفحه

 

جدول4-1- اطلاعات کلی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی ......................................40

جدول 4-2- توزيع فراوانی درجه واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج.............................................................41

جدول 4-3- توزيع فراواني مديران كتايخانه هاي مرکزی واحدهای دانشگاهي منطقه پنج بر حسب مدرک تحصيلی-سال1387......................................................................................................................................42

جدول 4-4- توزيع فراواني سابقه کار مديران کتابخانه ها ی مرکزی واحدهای دانشگاهي

منطقه پنج......................................................................................................................................................42

جدول 4-5- توزيع فراوانی تحصيلات نيروی انسانی شاغل در كل کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج- سال1387 ................................................................................................................43

جدول 4-6- توزيع فراوانی تحصيلات نيروی انسانی شاغل درهريک از کتابخانه های مركزي واحدهای دانشگاهی منطقه پنج- سال 1387................................................................................................................45

جدول 4-7- توزيع فراوانی کارکنان شاغل در هريک از بخشهای کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج –سال1387..................................................................................................................................46

جدول 4-8- توزيع فراوانی دورهای آموزشی برگزار شده حين خدمت در زمينه فناوری اطلاعات در هريک از کتابخانه های دانشگاهی منطقه پنج .........................................................................................................48

جدول 4-9- توزيع فراوانی ميزان آشنايي كتابداران كتابخانه های دانشگاهی منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی به زبان انگليسي............................................................................................................................................49

جدول 4-10- توزيع فراواني ميزان آشنايي كتابداران كتابخانه های دانشگاهی منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی با نرم افزارهاي كتابخانه اي ..........................................................................................................49

جدول 4-11- توزيع فراواني ميزان آشنايي كتابداران كتابخانه های مركزي واحدهاي دانشگاهی منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی با ويندوز، ويندوز، آفيس ، بانكهاي اطلاعاتي و...................................................................................................................................................................50

جدول 4-12- توزيع فراواني ميزان آشنايي كتابداران كتابخانه های مركزي واحدهاي دانشگاهی منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی با اينترنت.................................................................................................................. 51

جدول 4-13- توزيع فراوانی برحسب امکانات سخت افزاری موجود در هريک از کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج-1387 ...................................................................................................... 52

جدول 4-14- توزيع فراوانی امكانات نرم افزاري موجود دركتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي - سال1387................................................................................................55

جدول 4-15- توزيع فراوانی منابع الكترونيكي موجود درهريک از كتابخانه هاي مرکزی دانشگاهي منطقه 5دانشگاه آزاد اسلامي-1387........................................................................................................................58

جدول 4-16- توزيع فراوانی کتابخانه های مركزي واحدهاي دانشگاهی منطقه پنج برحسب اتصال به اينترنت ........................................................................................................................................................61

جدول4-17- توزيع فراوانی كتابخانه هاي مركزي داراي وب سايت در واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج .....................................................................................................................................................................61

جدول 4-18- توزيع فراواني مکانيزه شدن بخشهای مختلف کتابخانه های مركزي دانشگاهی منطقه پنج................................................................................................................................................................62

جدول 4-19- توزيع فراواني استفاده از نرم افزارهاي كتابخانه اي در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج ...................................................................................................................................65

جدول 4-20- توزيع فراواني استفاده از بخشهای مختلف نرم افزار های کتابخانه ای در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج .......................................................................................................66

جدول 4-21- توزيع فراواني ابزار بازيابي اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج................................................................................................................................................................68

جدول 4-22- توزيع فراواني بازيابی رايانه اي اطلاعات کتابشناختی منابع در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج ...................................................................................................................69

جدول 4-23- توزيع فراواني ميزان ارائه خدمات نمايه سازي و چكيده نويسي در کتابخانه های مركزي واحدهاي دانشگاهی منطقه پنج...................................................................................................................70

جدول4-24- توزيع فراواني خدمات برق رساني متناسب (عدم قطع برق ) درهريك از كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج ....................................................................................................71

جدول 4-25- توزيع فراواني ميزان استفاده از خدمات کامپيوتری نظير شبکه ، اينترنت و نرم افزار در هريك از كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج ..........................................................................72

جدول 4-26- توزيع فراواني ميزان استفاده ازپست الكترونيك (E-mail)درفعاليت ها و خدمات هريك ازكتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج...............................................................................73

جدول4-27- توزيع فراواني تامين منابع مالي مورد نياز براي خريد تجهيزات كامپيوتري و ساير خدمات كامپيوتري.....................................................................................................................................................74

جدول4-28- توزيع فراواني ميزان بودجه مصرفي براي استخدام و به كارگيري متخصصان IT در هريك از كتابخانه های مركزي دانشگاهی منطقه پنچ................................................................................................ 75

جدول 4-29- توزيع فراواني ميزان حمايت مالي دانشگاه براي تهيه نرم افزار و سخت افزار كتابخانه در کتابخانه های مركزي واحدهاي دانشگاهی منطقه پنج در زمينه فناوري اطلاعات........................................76

جدول 4-30- توزيع فراواني داشتن تنخواه در کتابخانه های دانشگاهی منطقه پنج................................... 77

جدول 4-31- توزيع فراواني افزايش بودجه ساليانه كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج .................................................................................................................................................................... 78

جدول 4-32- توزيع فراواني وجود بخش هاي مختلف كتابخانه در ساختار كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج................................................................................................................... 79

جدول 4-33- توزيع فراواني ارتباط کتابخانه های واحدهاي دانشگاهي درزمينه فناوري اطلاعات با ساير مراكز دانشگاهي............................................................................................................................................80

جدول 4-34- توزيع فراواني كنترل و نظارت واحدهاي دانشگاهي برعملكرد فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهی منطقه پنج ........................................................................................... 81

جدول 4-35- توزيع فراواني حمايت واحدهاي دانشگاهي از تغييرات لازم در زمينه فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهی منطقه پنج ..............................................................................81

جدول 4-36- توزيع فراواني كتابخانه ها برحسب دارا بودن ساختار سازماني متناسب و هماهنگ با اهداف و وظايف خود در واحدهاي دانشگاهی منطقه پنج ....................................................................................82

جدول 4-37- توزيع فراواني برحسب دارا بودن چارت سازماني در كتابخانه هاي واحدهاي دانشگاهی منطقه پنج .................................................................................................................................................. 82

جدول 4-38- توزيع فراواني وجود كميته مشورتي يا شوراي هماهنگي در كتابخانه هاي مركزي هريك از واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج ...................................................................................................................83

جدول 4-39- توزيع فراواني برحسب ميزان نظارت واحد دانشگاهي بر انجام امور مربوط به تامين نيروي انساني و استخدام كاركنان در هريك از كتابخانه هاي مركزي ....................................................................84

جدول 4-40- توزيع فراوانی ديدگاه مثبت و پذيرای مديران کتابخانه های واحدهای دانشگاهی منطقه پنج نسبت به کاربرد فناوری اطلاعات در کتابخانه ها ....................................................................................... 85

جدول 4-41- توزيع فراوانی ديدگاه مديران کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج در رابطه با تاثير عدم آشنايی کارکنان کتابخانه به زبان انگليسی در عدم دسترسی به تازه ترين اطلاعات منتشر شده در جهان ............................................................................................................................................86

جدول4-42- توزيع فراوانی تاثير نگرش مثبت مديران کتابخانه های مرکزی واحدهاي دانشگاهی منطقه 5 نسبت به فناوری اطلاعات بر خودکارسازی کتابخانه...................................................................................87

جدول 4-43- توزيع فراوانی ديدگاه مديران کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج نسبت به نظام آموزشی موجود در دانشگاه............................................................................................................ 88

جدول 4-44- توزيع فراوانی ديدگاه مديران کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج درمورد مثبت بودن نگرش کاربران کتابخانه در رابطه با بکارگيری فناوری اطلاعات درکتابخانه.................................................................................................................................................... 89

جدول 4-45- توزيع فراوانی ديدگاه مديران کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج درباره تاثير وجود انجمنی تخصصی کتابداری بربهره گيری از فناوری اطلاعات درکتابخانه.....................................................................................................................................................90

جدول4 -46- توزيع فراوانی ديدگاه مديران کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج درباره تاثير ترس از ورود فناوری های اطلاعات نوين به کتابخانه بربهره گيری از فناوری اطلاعات درکتابخانه ها ............................................................................................................................................................... 91

جدول 4-47- توزيع فراوانی ديدگاه مديران کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج نسبت به ميزان اعتمادشان به سيستمهای کامپيوتری ...................................................................................................92

جدول 4-48- توزيع فراوانی ديدگاه مديران کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج نسبت به کاربرد فناوری اطلاعات در کتابخانه ها و برآورده کردن انتظارات آنها........................................................93

جدول 4-49- توزيع فراوانی ديدگاه مديران کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج در رابطه با ضرورت کسب مهارتهای جديد در زمينه فناوری اطلاعات برای کتابداران ........................................... 94

جدول 4-50- توزيع فراواني ديدگاه مديران كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج در رابطه با ميزان مهيا بودن عوامل فرهنگي و مديريتي فناوري اطلاعات در كتابخانه ها............................................95

جدول 4-51- توزيع فراواني ديدگاه مديران كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج در مورد موانع بهره گيري از فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي دانشگاهي ..............................................................96

 

 

فهرست نمودارها

نمودار.....................................................................................................................................................صفحه

 

نمودار4-1- توزيع درصد تحصيلات نيروی انسانی شاغل در كل کتابخانه های مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي– سال1387.................................................................................................44

نمودار4-2- توزيع فراواني امکانات سخت افزاری موجود در كل کتابخانه های مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي- سال 1387 ...............................................................................................54

نمودار4-3- توزيع درصد امکانات نرم افزاری موجود در كل کتابخانه های مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي- سال 1387................................................................................................57

نمودار4-4- توزيع درصد منابع الكترونيكي موجود درکل كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي- سال 1387......................................................................................................... 60

نمودار4-5- توزیع درصد مکانیزه شدن بخشهای مختلف کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی-1387.................................................................................................................. 64

 

چكيده

اين پژوهش به روش پيمايشی توصيفی و با هدف شناخت زيرساخت فناوری اطلاعات در کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی انجام شده است . جامعه پژوهش شامل 15کتابخانه مرکزی وابسته به منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی است . جهت آگاهی از وضعيت زيرساخت فناوری اطلاعات دوپرسشنامه برای مديران و کتابداران کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی تدوين گرديد. تجزيه و تحليل يافته ها با استفاده از نرم افزار اکسل انجام شد.

يافته های پژوهش حاکی از آن است که در کل کتابخانه های مرکزی مورد پژوهش ، 5/62درصد کتابداران دارای تحصيلات کتابداری و 5/37درصد دارای تحصيلات غيرکتابداری هستند. از نظر وضعيت تحصيلات مديران کتابخانه های مورد پژوهش ، 3/73درصد مديران دارای تحصيلات کتابداری بوده و6/26درصد دارای تحصيلات غيرکتابداری هستند . از نظر امکانات سخت افزاری ، بيشترين امکانات سخت افزاری شامل کامپيوتر ، چاپگر ، دستگاه محافظ ، تلفن و اسکنر است و بيشترين امکانات نرم افزاری موجود شامل نرم افزار جامع کتابخانه و CD-ROM های آموزشی می باشد. بيشترين استفاده از منابع الكترونيكي در كتابخانه هاي مورد پژوهش مربوط به كتاب الكترونيكي به صورت CDو پايگاههاي اطلاعاتي به صورت online مي باشد . در کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاهی منطقه پنج ، جهت ارائه خدمات بازيابی اطلاع رسانی بيشتر از روش جستجوی اطلاعات به صورت کامپيوتری استفاده می شود و نرم افزار مورد استفاده در اکثر کتابخانه های دانشگاهی نرم افزار شرکت پارس آذرخش بوده است .

از نظر ديدگاه مديران کتابخانه ها ، عمده ترين موانع استفاده از فناوری اطلاعات ، نبود کارکنان آموزش ديده و عدم آموزش کافی می باشد . تقريبا 40% درصد از مديران کتابخانه ها ، دوره های آموزشی ضمن خدمت آموزش استفاده از فناوری اطلاعات را گذرانده اند.

 

کليدواژه ها : زيرساخت اطلاعاتی ، فناوری اطلاعات ، زيرساخت فناوری اطلاعات ، کتابخانه مرکزی دانشگاهی ، منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول:

 

معرفي پژوهش

 

 

 

 

 

 

 

1-1- مقدمه

امروزه دسترسی کاربران کتابخانه های دانشگاهی به روزآمدترين منابع علمی در کوتاه ترين زمان ممکن، ضرورتی است که اين کتابخانه ها را از ارايه پيشرفته ترين خدمات اطلاع رسانی ناگزير می سازد. کتابخانه ها برای ايفای رسالت سنگينی که در جهت ارايه خدمات اطلاع رسانی نوين بر دوش دارند، نيازمند به کارگيری فناوری اطلاعات در پيچيده ترين سطوح ممکن هستند. فناوری اطلاعات که کتابخانه به مفهوم امروز، بدون آن معنا نمی يابد، ضرورتاً متکی بر عناصر بنيادينی است که زيرساخت فناوری اطلاعات را تشکيل می دهند.

زيرساخت به معنی بنياد يا شالوده ای است که يک سازمان يا نظام بر آن استوار شده است. به بيان ديگر، امکانات ، خدمات و تأسيسات اساسی مورد نياز برای عملکرد يک مجموعه مانند نظام های ارتباطی، سازمان های عمومی و ... زيرساخت خوانده می شود (آمريكن هريتيج ، 2009)

زيرساخت فناوری اطلاعات شامل عناصر بنيادينی است که فعاليت های اطلاعاتیِ مبتنی بر فناوری، بر آن استوار می شوند و بدون فراهم بودن اين عناصر و شرايط در سطح مطلوب ، استفاده کارآمد از فناوری اطلاعات تحقق نخواهد يافت.

هنوز تعريفی جامع و دقيق از مفهوم زيرساخت اطلاعات يا فناوري اطلاعات ارائه نشده است . اين مفهوم معمولا با بيان عناصر تشكيل دهنده زير ساخت مورد نظر تعريف شده است. احتمالا آترتون [1](1977) تنها كسي است كه تعريف روشني از زير ساخت اطلاعات ارائه داده است. به تعبير او ، زيرساخت اطلاعاتي هركشوري توانائيهاي ملي در دسترسي به دانش و اطلاعات و همچنين انتقال دانش و اطلاعات به منظور استفاده عملي از دانش است .(داورپناه ، 1384، ص118-120)

کتابخانه دانشگاهی به عنوان مرکزی که مسووليت ارايه خدمات اطلاعاتی به جامعه وسيعی از دانشجويان و اعضای هيأت علمی را برعهده دارد ، نيازمند همگامی با نوآوری های موجود در زمينه اطلاع رسانی است. افزايش تصاعدی توليدات علمی و تأکيد روزافزون دانشگاه ها بر انجام پژوهش های پربار علمی ، روز به روز بر سنگينی وظايفی که بر دوش کتابخانه های دانشگاهی است ،می افزايد. اين کتابخانه ها تنها زمانی می توانندرضايت کاربران خود را جلب نمايند که خدمات اطلاع رسانی مورد تقاضای کاربران

 

را در مطلوب ترين سطح ممکن ارايه دهند و تحقق اين هدف در گرو فراهم بودن امکاناتی مانند نيروی انسانی متخصص، بودجه کافی، تجهيزات سخت افزاری و نرم افزاری مناسب و ديدگاه مثبت و پذيرای سازمانی و مديريتی در رابطه با فناوری اطلاعات است .

در مورد كتابخانه هاي دانشگاهي ايران نيز ، امروز بيش از گذشته، دلايلي وجود دارد كه استفاده از فن آوري اطلاعات در كتابخانه ها و خودكارسازي آنها را ضروري مي سازد. افزايش رو به رشد كاربران، نياز بيشتر به استفاده از مواد كتابخانه اي در داخل و خارج از كتابخانه ها، رشد ميزان مواد منتشر شده ، تغيير ماهيت مواد مطالعاتي (به معني استفاده بيشتر از لوح هاي فشرده، مجلات الكترونيكي، پايگاه هاي اطلاعاتي پيوسته ) و توسعه كامپيوترهاي جديدتر و ارزان تر، تنها بخشي از دلايلي هستند كه بر خودكارسازي تاكيد دارند. علاوه بر فعاليت هاي داخلي عادي مثل فهرست نويسي ، فراهم آوري و كنترل امانت ، فن آوري هاي اطلاعاتي را مي توان در كتابخانه براي ساير فعاليت ها مثل پردازش اطلاعات به كار گرفت . از آنجا كه اكثر كتابخانه هاي دانشگاهي به انجام فعاليت هاي تحقيقاتي مي پردازند، پردازش اطلاعات براي آنها بسيار اهميت دارد (ناخدا وحري ،1384، ص 57- 76).

 

1-2- بيان مساله

امروزه دگرگونی همه جانبه منابع و خدمات کتابخانه ای، کتابخانه های دانشگاهی را در معرض آزمونی دشوار قرار داده است . در اين شرايط دگرگون شده ، کتابخانه هايی در انجام رسالت آموزشی و پژوهشی خود موفق خواهند بود که با درک صحيح شرايط کنونی در جهت فراهم آوری زيرساخت های مناسب ، برای همگامی با شرايط امروز حرکت کنند . دانشگاه آزاد اسلامی که کانون آموزش و پژوهش خيل عظيمی از فرزندان مستعد کشور است ، با واقف بودن بر رسالتی که بر دوش کتابخانه های دانشگاهی قرار دارد، همواره در تلاش ارتقای سطح کمی و کيفی کتابخانه های خود بوده است. در اين راستا کتابخانه های مرکزی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی به منظور ارايه خدمات بهينه برای جامعه استفاده کنندگان و جلب رضايت آنان به فراهم آوردن امکانات زيربنايی لازم همت گماشته اند . کتابخانه های مرکزی واحدهای منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی نيز که 15 واحد دانشگاهی را شامل می شود ، در تلاش جلب رضايت شمار بسيار مخاطبان خود به ارايه خدمات کتابخانه ای مختلف اقدام می کنند. با توجه به ضرورت شناخت وضعيت فعلی جهت برنامه ريزی های آتی ، پژوهش حاضر، مطالعه زيرساخت های فناوری اطلاعات در اين کتابخانه ها را هدف خود قرار داده است .

با بررسي زيرساخت هاي فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج ، نقاط ضعف و قوت اين كتابخانه هاي دانشگاهي در زمينه های مربوطه مشخص مي شود و يافته های پژوهش می تواند با فراهم آوردن داده های لازم و انعکاس وضعيت موجود ، در برنامه ريزی های آتی کتابخانه های يادشده کاربرد داشته باشد . از آن جا که زيرساخت فناوری اطلاعات در کتابخانه ها شامل عواملی مانند نيروی انسانی، امکانات و تجهيزات فناوری، امکانات مالی، شرايط سازمانی و جو حاکم بر کتابخانه ها از نظر پذيرش فناوری اطلاعات يا مقاومت در مقابل آن است ، پژوهش حاضر به بررسی عوامل يادشده می پردازد

.

1-3- اهميت پ‍ژوهش

با بررسي زيرساخت هاي فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج ، نقاط ضعف و قوت اين كتابخانه هاي دانشگاهي در رابطه با زيرساخت هاي فناوري اطلاعات مشخص مي شود تا كتابخانه ها بتوانند با استفاده از نتايج اين تحقيق زيربناي مناسب را پايه ريزي كرده و خدمات اطلاعاتي خود را بهينه كنند. همچنين مي تواند كمك خوبي براي مسئولان كتابخانه هاي دانشگاهي باشد تا در صورت مصمم شدن به تامين زيرساخت (زيربناي ) فناوري اطلاعات با اطلاع از وضعيت زيرساخت هاي فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مربوطه و با بهينه سازي خدمات اطلاعاتي خود از هدر رفتن منابع مالي و وقت پژوهشگران خود جلوگيري كنند .

 

1-4- اهداف پژوهش

هدف كلي :

هدف كلي پژوهش شناخت زيرساخت فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج است

اهداف ويژه :

1-4-1 شناخت وضعيت زيرساخت فناوري اطلاعات كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج از نظر نيروي انساني ؛

1-4-2- شناخت وضعيت زيرساخت فناوري اطلاعات كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج از نظر امكانات و تجهيزات ؛

1-4-3- شناخت وضعيت زيرساخت فناوري اطلاعات كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج از نظر بودجه و امكانات اقتصادي ؛

1-4-4- شناخت وضعيت زيرساخت فناوري اطلاعات كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج از نظرشرايط سازماني ؛

1-4-5- آگاهي از ديدگاه مديران كتابخانه هاي مرکزی واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج در مورد زيرساخت فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مورد بررسي ؛

 

1-5- سوالات پژوهش

1-5-1- وضعيت زيرساخت فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي از نظر نيروي انساني چگونه است ؟

1-5-2- وضعيت زيرساخت فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي از نظر امكانات و تجهيزات فني چگونه است ؟

1-5-3- وضعيت زيرساخت فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي از نظر بودجه و امكانات اقتصادي چگونه است ؟

1-5-4- وضعيت زيرساخت فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي از نظر شرايط سازماني چگونه است ؟

1-5-5- ديدگاه مديران كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي در مورد زيرساخت فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مورد بررسي چگونه است ؟

 

1-6- تعاريف عملياتي

1-6-1- فناوري اطلاعات[2]

فناوري اطلاعات عبارت است از مجموعه اي از امكانات سخت افزاري ، نرم افزاري ، وسايل ارتباطي ، تجهيزات ، پايانه ها ، ارتباطات رايانه اي و انواع شبكه هايي كه اطلاعات از طريق آنها منتقل ، ضبط ، ويرايش ، ذخيره ، تكثير يا اشاعه مي شود .

 

1-6-2- زيرساخت فناوري اطلاعات

در اين پژوهش زيرساخت فناوري اطلاعاتعبارت است از مجموعه اي از امكانات سخت افزاري ، نرم افزاري ، وسايل ارتباط از راه دور ، تجهيزات ، نيروي انساني ، بودجه ، و منابع اطلاعاتي مناسب و مطلوب كه پايه و زيربناي فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج را فراهم مي كند.

 

1-6-3- كتابخانه دانشگاهي [3]

عبارتست از كتابخانه اي كه بوسيله يكي از واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج براي استفاده دانشجويان و استادان همان دانشگاه در يكي از مراكز دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاداسلامي تاسيس شده و مديريت و نگهداري آن نيز با دانشگاه است . در اين پژوهش كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي مورد بررسي قرار گرفته است .

 

1-6-4-شرايط سازماني

در اين پژوهش منظور از شرايط سازماني ، وضعيت ساختار سازمانی کتابخانه های مورد پژوهش و وضعيت نظارت و حمايت سازمان های متبوع کتابخانه ها در رابطه با زيرساخت های فناوری اطلاعات است .

 

1-6-5- خدمات تركيبي[4]

در اين پژوهش منظوراز خدمات تركيبي اين است كه عمليات كتابخانه اي مرتبط با امور مربوط به خدمات فني و عمومي در كتابخانه با هم و به صورت يكجا صورت مي گيرد . به اين معنی کتابدار به خدمت در هر دو نوع خدمات فوق اشتغال دارد.

 

1-6-6- منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي

منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی در غرب کشورو در استان مرکزی شهر اراک واقع شده است . منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامی شامل 15 واحد دانشگاهی و 9 مرکزآموزشی در استان های مرکزی ، لرستان و همدان می باشد .

واحدهای مذکوردر استان مرکزی شامل آشتيان ، اراک، تفرش ، خمين ، ساوه ، فراهان ، محلات و نراق و مرکز آموزشی جاسب ، کميجان ، شازندو مهاجران می باشد . در استان لرستان شامل واحدهای اليگودرز، بروجرد، خرم آباد و دورود و مراکز آموزشی کوهدشت ، سلسله و دلفان می باشد و در استان همدان شامل واحدهای تويسرکان ، ملايرو همدان و مراکز آموزشی نهاوندو اسدآباد می باشد.

واحدهای منطقه از نظررتبه دانشگاهی از سطح کوچک تا جامع تقسيم بندی می شوند .

 

1-7- متغيرهاي اساسي پژوهش

1-7-1- متغير مستقل : كتابخانه هاي مركزي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي

1-7-2- متغير وابسته : زيرساخت هاي فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي مركزي واحدهاي دانشگاهي منطقه پنج دانشگاه آزاد اسلامي

 

 

 

 

 

1- Atherton

2. Information Technology(IT)

3. University Library

4.Compound Services

داورپناه فناوري اطلاعات را فناوريهايي مي داند كه امكانات لازم را براي جمع آوري ، انباشت ، پردازش و توزيع اطلاعات را فراهم مي كند او محور اين فناوريها را رايانه و ارتباطات راه دور مي داند. در معناي وسيعتر فناوري را مي توان : وسايل متفاوت و مختلف براي دستيابي ، ذخيره سازي و انتقال اطلاعات با استفاده از رايانه ، ارتباطات دوربرد و ميكروالكترونيك براي پشتيباني و تقويت فرايند توسعه تعريف نمود(داورپناه، 1384، ص119).

2 -2- تاريخچه كاربرد فناوري اطلاعات

تكنولوژي را كه امروز فناوري ترجمه مي كنند از دو واژه (techne) به معني "فن " و (logy) به معني"دانش " يا منطق تشكيل شده است . بنابراين به تكنولوژي ، دانش فني هم مي توان گفت .

اگر علم را آگاهي و شناخت انسان نسبت به كاينات و طبيعت و پديدآورنده دانش تعريف كنيم ؛ "فناوري "(تكنولوژي يا دانش فني ) بنا به تعريف يونيدو [1](سازمان توسعه صنعتي ملل متحد) كاربرد علوم در صنايع با استفاده از روشها و مطالعات منظم و هدف دار است " و يا كاربرد دانش علمي به منظور بهبودو ارتقاي سطح زندگي است .

"فناوري " مجموعه اي نظام يافته[2]، متشكل از ماشين افزار[3] ، انسان افزار[4] ، اطلاعات[5]و سازمان افزار[6] است (مهدوي ، 1379)

تكنولوژي اطلاعات مبحث نسبتا جديدي است كه در اواخر 1970 مطرح و در 1980جايگاه خويش را يافت . جالب است بدانيد تا سال 1984 در ، فرهنگ اصطلاحات علمي و تكنولوژي مك گراهيل[7]هيچ مدخلي درباره تكنولوژي اطلاعات وجود نداشته است . حتي امروزه نيز تعريف جامعي از اين عبارت وجود ندارد . اين شايد بعلت ماهيت در حال تغيير آن باشد. بسياري از مردم تكنولوژي اطلاعات را مترادف با علوم كامپيوتر و برخي ديگر آن را را به عنوان ارتباطات راه دور مي دانند. در بعضي مواقع نيز حتي بعنوان تكنولوژي انتشاراتي مورد استفاده قرار گرفته است .

 

 

 

شايد تعريف زير يكي از جامع ترين تعاريف باشد: به مجموعه وسايل ، تجهيزات ، ابزارها و نيز دانش و مهارت استفاده از آنها در امر گردآوري ، ذخيره ، بازيابي و انتقال اطلاعات ، تكنولوژي اطلاعات مي گويند. در اين مبحث از ساده ترين وسايل و ابزارهاي كتابخانه تا پيچيده ترين و پيشرفته ترين ماهواره هاي ارتباطي و كامپيوترها در امر انتقال اطلاعات استفاده مي شود.

رشد سريع و غير قابل مهار حجم اطلاعات توليد شده در جهان امروز، غالب مردم بويژه كساني كه در امور كنترل ، سازماندهي و هدايت جريانهاي اطلاعاتي فعاليت مي كنند را با مسئله اي مهم روبرو ساخته است . اطلاعات به صورت تصاعد هندسي رشد مي يابدو تقريبا هر ده سال ، حجم اطلاعات توليد شده ، در زمينه هاي علمي و فني حدودا دو برابرمي شود..

كامپيوتر در دهه 1960به كتابخانه ها راه يافت و در دهه 1970مهمترين ابزار بازيابي سريع و دقيق منابع عظيم كتابخانه هاي بزرگ اروپا و آمريكا شد. كم حجم شدن كامپيوترها ، ارزان شدن قيمت و حجيم شدن حافظه آنها ،‌ عرضه نرم افزار ساده تر و برقراري همكاري جدي ميان متخصصان كامپيوتر و كتابداران از عواملي بودند كه استفاده از كامپيوتر را در امر ذخيره و بازيابي اطلاعات غير قابل اجتناب كردند. ورود ميني كامپيوترها با حافظه هاي وسيع و ارزان قيمت ، كتابخانه هاي كوچك را نيز به ماشيني كردن خدمات تشويق كرد. پيشرفت تكنولوژي كامپيوتر از جمله امكان ذخيره مقدار زياد اطلاعات ، حجم استفاده از اطلاعات ذخيره شده در كامپيوترها را بسيار افزايش داد(دياني ، 1369، ص72) .

تاريخچه فناوري اطلاعات را به صورت زير مي توان تقسيم بندي كرد: (مهدوي ، 1379 ، ص4)

2-2-1- از ابتدا تا قرن 18

قرنهاست كه دانشمندان تلاش مي كنند تا مدارك دستنويس ، كتابها ، اسناد و هر آنچه را كه گواهي بر انديشه و دانش بشري است ، سازماندهي كنند. سازماندهي چنين فعاليتهايي قواعد خاص خود را دارد . اين قواعد از زماني شكل گرفت كه بشر انديشه اش را بر چيزي نگاشت . ترتيب و توالي مطالب نگاشته شده ، خود از نوعي قواعدسخن مي گويد . وقتي بشر مي انديشد تا آنچه را مي نگارد به دنبال هم قرار دهد، نخستين گام و مهمترين گام را در بازيابي آنچه ثبت و ضبط كرده بود ، برداشت . شروع فعاليت هايي براي ثبت و ضبط مطالب را مي توان در تاريخ رده بنديها و تاريخ كتابخانه ها جستجو كرد. كهن ترين پيشينه اي كه از تقسيم بندي و طبقه بندي اطلاعات در تاريخ سراغ داريم ، سياهه اي گلين كتابهاي اكد و سومر بوده كه روي سنگ حك شده است و از خرابه هاي نيپور شهري باستاني واقع در بين النهرين كنار رود فرات ،‌ فهرستي از واژه هاي رده بندي شده بدست آمده كه قدمت آن به 2000سال قبل از ميلاد مسيح (ع) مي رسد.

 

در شهر باستاني اريك[8]بخشي از يك فرهنگ لغت كشف شده كه باستان شناسان ، قدمت آن را تا 2300سال قبل از ميلاد ذكر كرده اند. اولين گامهاي جدي مستند سازي ، در ارتباط با كتابهاي مذهبي برداشته شده كه در آن زمان بيش از ساير مواد ، مورد استفاده قرار مي گرفتند.

به طور كلي ، آغاز تهيه كتابشناسي هاي نظام يافته را مي توان با سياهه برداري و فهرست بندي كتابخانه هاي اختصاصي در خاورميانه ، آسيا و اروپا ، همزمان دانست كه تاريخ آن به بيش از 2000سال قبل باز مي گردد. بدون ترديد قبل از آن نيز، تلاشهايي صورت گرفته است كه ما از آن بي اطلاعيم .

با توسعه صنعت چاپ ، كتابخانه هااز نظر منابع غني شده و مورد استفاده دائمي مراجعين جهت بازيابي قرار گرفتند و به موازات آن ، رده بندي ، فهرست نويسي و نمايه سازي هم روبه گسترش نهادو بر پايه نيازهاي جديد، نخستين كتابشناسي هاي نظام يافته تدوين گرديد.

2-2-2- نخستين كتابشناسي ها

اولين كوشش شناخته شده در تاليف كتابشناسيهاي جهاني توسط دانشمندي به نام سويس كنراد گسنر [9]انجام گرفت كه فهرست رده بندي شده اي از 20000عنوان كتاب را در سال 1548منتشر كرد . در سال 1683نيز كتابفروشي به نام كرانليوس بوهم [10] در شهر آمستردام ، كتابي انتشار داد كه در آن 2000عنوان كتاب به شيوه اي دقيق ، رده بندي شده بود . در سال 1853نيز در ايالات متحده آمريكا ، پيشنهادي براي تهيه يك فهرستگان ملي از همه مواردي كه در آمريكا در دسترس بود ،‌ارائه شد كه به علت نبود تكنولوژي مناسب ، اين كار صورت نگرفت ، اما در عين حال تلاشهاي ديگري براي تهيه كتابشناسيهاي نظاميافته ، هم در آمريكا و هم در اروپا در طول همان دوره انجام مي گرفت .

2-2-3- قرن هجدهم

قرن هجدهم ، نقطه عطفي در تاريخ دكومانتاسيون و عرصه درخشاني در تاريخ علوم و فنون دانشهاي كتابداري و اطلاع رساني است . در قرن هجدهم علوم ، خصوصا علم فيزيك روبه گسترش نهادند كه ضرورت طبقه بندي هاي تازه اي در علوم احساس شد و تقسيم بنديهاي گوناگوني از علوم و معارف بشري به دست آورده شد.

انقلاب صنعتي ، تكنولوژي را كانون اصلي توجهات بشر قرار داد. پيوند علم و تكنولوژي و نياز خاصي كه به استفاده از آخرين نتايج علمي احساس مي شد ، دانش جديدي را به نام دانش" اطلاع رساني " به وجود آورد.

 

2-2-4- قرن نوزدهم

در قرن نوزدهم ، دانشهاي كتابداري و اطلاع رساني به شكوفايي رسيد . در پايان قرن نوزدهم ، مسئله تهيه كتابشناسيها ، جدي تر شد و در پاسخ به اين مهم در سال 1893 ، موسسه بين المللي كتابشناسي[11]در بروكسل پايتخت بلژيك به منظور برنامه ريزي براي ثبت داده هاي كتابشناختي ، تاسيس گرديد. در طول 50سال اين وظيفه ، گسترش يافت ، تكنيكهايي جديد سازماندهي ، تجزيه و تحليل موضوعي ، كتابشناسي توصيفي و حاشيه نويسي و تفسيرنويسي را نيز شامل گرديد. اين وظايف جديد كه در تئوري وعمل با نظامهاي كتابداري سنتي يا قرار دادي متفاوت بود(دكومانتاسيون ) ناميده شد.

در اروپا ، دكومانتاسيون ترجيحا ، به كتابداري غير قراردادي ، يا روشي كه براي سازماندهي و تجزيه و تحليل مواد چاپي غير كتابي ، مورد استفاده قرار مي گيرد ، اطلاق گرديد. طبقه بندي دهدهي جهاني[12]نيز كه در اين زمان گسترش يافته بود ، هرگز براي طبقه بندي كتابها در كتابخانه به كار گرفته نشد و به عنوان نظامي كه با استفاده از كدها و علائم براي طبقه بندي و مواد غير كتابي بهتر و مناسبتر است ، مورد توجه قرار گرفت .

همزمان با تحولي كه در شيوه هاي بازيابي محتواي مدارك صورت مي گرفت ، در سالهاي 1930و بعد از آن نسخه برداري نيز توسعه يافت و انتقال حجم عظيمي از دانش مكتوب را در قالب كتاب ، مجله و ساير مواد فراهم آمده بود ، با استفاده از ميكروفيلم و ميكروفيش آسانتر و عملي تر ساخت .

2-2-5 . دكومانتاسيون بعد از 1958

در حاليكه در اروپا ، بحثهاي گسترده اي بين دكومانتاسيونيستها براي ارائه تعاريف دقيقي از دكومانتاسيون وجود داشت ، در ايالات متحده آمريكا ، اين اصطلاح "به هر روش كتابداري غير قراردادي براي تجزيه و تحليل موضوعات مدارك رديف اول و هرنوع فعاليت تحقيقي مربوط به روشها " تعبير مي شد.

اطلاق(( علم اطلاع رساني[13])) به(( دكومانتاسيون[14])) را مي توان از 1958 به بعد دانست ، يعني زماني كه كنفرانس بين المللي اطلاع رساني علمي در شهر (( واشنگتن )) برگزار گرديد. در اين كنفرانس جنبه هاي مختلف دكومانتاسيون ، تشريح و بسط داده شد كه شامل زبانشناسي ، ترجمه ماشيني ، چكيده نويسي و نمايه سازي خودكار ، آموزش حرفه اي براي تربيت دانشمندان علم اطلاع رساني بود.

در اين نشست ، چهره هاي مهم دكومانتاسيون از اروپا ، امريكاي شمالي و جنوبي و آسيا شركت داشتند . از طرفي افزايش استفاده از اطلاعات علمي و فني سبب گرديد كه افرادي كه با تحقيق و پژوهش سرو كار دارند ، مانند دانشمندان ، مهندسين ، دانشگاهيان ، مديران صنايع ، انجمنهاي علمي ،‌سازمانهاي دولتي و ... در انتظار يافتن شيوه هاي مناسبي براي سازماندهي اطلاعات علمي و فني از سوي دكومانتاسيونيستها بودند ، زيرا آماده سازي و انتقال اطلاعات ، جزء جدايي ناپذير تحقيق و توسعه به شمار مي رفت .

اگرچه ، استفاده از اصطلاح ((علم اطلاع رساني)) بعد از 1958 رايج گرديد، مع هذا، بحث پيرامون تعاريف آن همچنان ادامه داشت . شايد پذيرفته ترين تعريف از علم اطلاع رساني ، تعريفي باشد كه در سال 1962در موسسه تكنولوژي جورجبا از آن به عمل آمد. در اين تعريف آمده است :

((اطلاع رساني دانشي است كه به بررسي خصوصيات و رفتار اطلاعات ، نيروهاي حاكم بر جريان اطلاعات و ابزار آماده سازي اطلاعات براي به حداكثر رساندن دستيابي و قابل استفاده نمودن آن ، مي پردازد . آماده سازي اطلاعات شامل جمع آوري ، سازماندهي ، ذخيره ، بازيابي ، تفسير ، اشاعه و استفاده از آن مي گردد. همچنين دانش اطلاع رساني ، سه ركن اساسي و شناخته شده دارد كه شامل موارد زير مي باشد:

□ تئوري اطلاعات (سيبرناتيك ، زبان شناسي و منطق )

□ تكنولوژي اطلاعات (ارتباطات و علوم كامپيوتر)

□ مديريت كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتي

مهمترين محرك و عامل توسعه علوم اطلاع رساني از 1958 به بعد كامپيوتر بوده است . كامپيوترهاي نسل سوم مانندIBM375/148 كه در آن زمان ، بهترين تكنولوژي براي تجزيه و تحليل داده هاي عددي به شمار مي رفتند ، در آماده سازي ماشين اطلاعات بكار گرفته شدند ، آنهاقادر بودند ميليونها واحد اطلاعات ذخيره شده را در دسترس مراجعين قرار دهند. استفاده از كامپيوتر ، همراه با پيشرفتهايي كه در تكنولوژي ارتباطات راه دور حاصل شده بود، مناسبترين پاسخ به مشكلات علم اطلاع رساني به شمار مي رفت .

2-2-6 . عصر حاضر

از 1970به بعد دانشمندان علم اطلاع رساني پي بردند كه مسائل و مشكلات سازماندهي ، دستيابي و بازيابي اطلاعات ، پيچيده تر از آن است كه آنها تصور مي كردند.

به كارگيري كامپيوتر در پردازش اطلاعات در عين حالي كه ظرفيت استفاده از اطلاعات را افزايش مي داد ، پيچيده تر شدن كار را نيز به دنبال داشت ، تا مدتها روش ذخيره و بازيابي اطلاعات بصورت دستي انجام مي گرفت و براي اين منظور ، قواعدي نيز وضع گرديده بود كه پاسخگوي نياز نظامهاي دستي بود و كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتي نيز كم و بيش آنها را رعايت مي كردند. اما با ورود كامپيوتر به عرصه خدمات اطلاع رساني ، لازم بود كه قواعد و استانداردهاي جديدي وضع گردد تا با استفاده از تسهيلاتي كه كامپيوتر فراهم آورده بود ، نظامها مختلف بتوانند در منابع يكديگر سهيم شوند. تقسيم منابع و انتقال اطلاعات ، از

 

طريق مبادله ديسك ، نوار ، وترمينالها ( اتصال مستقيم On-line) مستلزم آن بود كه در همه مراحل ذخيره و بازيابي ماشين اطلاعات ، از استانداردهاي معين مانند استاندارد فرمهاي ماشين خوان ، استانداردارتباطات ، استاندارد الگوي استفاده كننده و غيره ... پيروي شود(مهدوي ، 1379، ص5)

2-2-7 . نقش ارتباطات

ارتباطات ، زماني وارد مقوله علم اطلاع رساني شد كه استفاده كننده توانست از راه دور از پايگاه داده ها كه شامل اطلاعات ذخيره شده در كامپيوترهاي بزرگ مي باشد مستقيما از طريق ترمينال يا هر خط ارتباطي ديگر ارتباط برقرار كند ، بنابراين اين امكان فراهم آمد تا اطلاعات فقط در يك جا نگهداري شود و در عين حال همه استفاده كنندگان از همه جا بتوانند به آن دسترسي پيدا كنند. اينجاست كه تقسيم منابع ، اهميت پيدا مي كند و رعايت استانداردها و روشهاي ذخيره و بازيابي اطلاعات ، محسوس تر مي گردد.

2-3- اهميت فناوري اطلاعات

هماهنگي و استاندارد كردن روشها، مهمترين نقش را در دستيابي استفاده كنندگان و مراكز اطلاعاتي ، از طريق ارتباطات راه دوربه پايگاه داده ها داشته اند. اگرچه تكنولوژي كامپيوترابتدا منجر به تمركز پايگاهها اطلاعاتي گرديده است . اما اكنون با توسعه تكنولوژيهاي نوين ، گرايش بسوي عدم تمركز مي باشد. سه عامل مهم اين گرايش عبارتند از :

الف ) فشرده سازي اطلاعات كه شامل روشي است كه براي ذخيره بايتهاي اطلاعات كامپيوتر كه تقريبا كم خرج بوده و به منظور افزايش ظرفيت و فشرده تر كردن حجم حافظه كامپيوتر ، از آن استفاده مي شود، كه هزينه و اندازه حجم كامپيوترها را به نحو موثري كاهش داده است ، نتيجتا استفاده از يك ميكروكامپيوتر براي كوچكترين كتابخانه ها يا مراكز اطلاعاتي عملي تر شده و در دسترس همگان قرار گرفته است . اين بدان معني است كه هزينه ارتباطات اكنون به مراتب بالاتر از ريزپردازنده ها ست و نتيجه نهايي آن عدم تمركز است .

ب ) استفاده از فيبر نوري در كابل كشي ، به جاي سيمهاي مسي (براي عبور جريان الكتريسيته )در پردازش و انتقال اطلاعات كه افزايش اطلاعات را به دنبال داشت .

ج)انتقال اطلاعات از طريق ماهواره ، يكي از مزاياي انتقال ماهواره هاي اطلاعات ، آن است كه اطلاعات را مي توان در سطح وسيعي انتشار داد.

 

 

 

قرنها طول كشيد تا كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتي ، شكل منطقي خود را يافتند. اما در يكي دو دهه پاياني قرن بيستم ، با پيشرفت تكنولوژيهاي نوين اطلاع رساني ، به ويژه تركيب كامپيوتر و ارتباطات راه دور، انقلابي در امر خدمات اطلاع رساني رخ داد و موجب تغيير نگرش كتابداران در اهداف و شرح وظايف در حوزه علوم اطلاع رساني گرديد.

آنچه ، امروزه مسئله اصلي علم اطلاع رساني را تشكيل مي دهد، شيو ه هاي دسترسي با اطلاعات است ، نه جمع آوري آن . اگر قبلا نگراني متخصصان علم اطلاع رساني ، جمع آوري منظم منابع و فراهم آوردن كتابشناسيها بود، اكنون بيشتر تلاشها ، معطوف به فراهم آوردن اطلاعات بيشتر و رساندن آنها به استفاده كنندگان نهايي است . به همين دليل مي توان گفت كه امروزه ، ساختارهاي سنتي كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني درهم ريخته و نظم نويني جاي آن را گرفته است .

بشر تاكنون دو موج (عصر كشاورزي و عصر صنعتي ) را پشت سرگذاشته است و در حال حاضر موج سوم يعني عصر اطلاعات را تجربه مي كند. موجي كه با سرعت زياد مي رود تا زندگي همه انسانها را تحت الشعاع قرار دهد ، موجي كه به قول تافلردر آن برخلاف موج اول و دوم كه در آنها زمين و ماشين آلات و زور بازو و ابزار معيار قدرت محسوب مي شدند، اطلاعات و دانايي برتري خواهد بود. در واقع در اين موج سلاح برتر اطلاعات است و قدرتمند كسي است كه به اطلاعات بيشتر و دقيقتري دسترسي داشته باشد و از همين روست كه مي گويند (دانايي ، قدرت است[15] ). اين نكته مهمي است كه بدانيم ارزش واقعي شركت هايي چون سوني ، كداك ،‌مايكروسافت و مانند آنها بيشتر به ايده ها و اطلاعاتي است كه در مغز كاركنان آنها قرار دارد و نيز متكي به بانكهاي اطلاعاتي و حق امتياز اختراعاتي است كه اين شركتها در اختيار دارند، نه به تعداد كاميونها و خطوط توليد و ديگر داراييهاي ظاهريشان .

اهميت اطلاعات تا آنجا پيش رفته است كه گورباچف در يكي از سخنرانيهاي خود در مورد علل فروپاشي شوروي سابق چنين مي گويد: ما تقريبا آخرين كساني بوديم كه پي برديم در عصر علوم اطلاعاتي ، ارزشمندترين دارايي ، دانايي است ! (كبيري ، 1382، ص32) .

در همين راستا يكي از محققين بزرگ درباره پيشرفتهاي ژاپن معتقد است : اگر تنها يك عامل يگانه بتواند دستاوردهاي ژاپن را تبيين كند، به يقين آن عامل ميل به جستجوي دسته جمعي در پي دانش و اطلاعات نزد اين مردم است .

 

 

در واقع در نظامهاي جديد، مردم و سازمانها به طور مداوم خواهان اطلاعات بيشتري هستند و كل جامعه همچون قلب تنها با جريان هرچه بيشتر اطلاعات است كه مي تواند به بقاي خود ادامه دهد.

جالب است اگر بدانيد ميزان توليد علم از سال 1975 تا 1995 مساوي كل علم كسب شده توسط بشر از ابتداي خلقت تا سال 1975بوده است و براساس سطح دانش فعلي ، هر چهار سال يكبار علم بشر ده برابر خواهد شد! (كبيري ، 1382،ص32) .

2-4- فناوري اطلاعات در كشورهاي در حال توسعه

مدت مديدي است كه جوامع انساني از كتاب ، كتابخانه و كتابدار به اطلاعات ،‌مراكز اطلاعاتي و متخصصان اطلاعاتي رسيده اند. بايد به اين نكته توجه شود كه كلمه اطلاعات در هر سه اين اصطلاحات مشترك است .

در دنياي امروز، اطلاعات در انواع و اشكال متعددي توليد و به عنوان منبعي ملي و حياتي تلقي مي گردد. منبعي كه زوال ناپذير است و وجه تمايز كشورهاي پيشرفته و كشوهاي فقير در بسياري از كشورهاي دنياست . كشورهايي كه بيشترين اطلاعات را توليد مي كنند پيشرو هستند.

بخش اعظم فن آوريها ، مهارتها ، پايگاهها اطلاعاتي و تجهيزات مخابراتي راه دور توسط كشورهاي صنعتي جهان توليد مي شود. آيا كشورهاي در حال توسعه داراي فن آوري اطلاعاتي هستند؟ اگر جوامع پيشرفته اطلاعات نياز دارند ، كشورهاي در حال توسعه خيلي بيشتر به آن نيازمندند . اما كشورهاي در حال توسعه ، به دليل مشكلات اجتماعي – اقتصادي نمي توانند اطلاعات زيادي توليد كنند. دستيابي به اطلاعات در اين كشورها تحت تاثير كمبود و منابع مالي و نيروي انساني آموزش ديده بسيار مشكل است . لذا عدم توليد اطلاعات كافي ، كشورهاي در حال توسعه شديدا متكي به متون خارجي هستند كه بسيار پرهزينه است . در واقع هزينه اطلاعات مانعي بر سر راه جريان آزاد اطلاعات محسوب مي شود.اين كشورها از عهده هزينه هاي خريد متون خارجي مورد نياز بر نمي آيند. بنابراين مجموعه هاي كتابخانه هاي آنها فقير است و كتابداران آنها همواره از مجموعه هاي نامناسب و خارج از رده گله مند و شاكي هستند. كشورهاي در حال توسعه براي تسريع در ايجاد زيرساخت اطلاعاتي و تربيت نيروي انساني متخصص ، نيازمند فن آوري اطلاعات هستند.

تا دهه 1970، تصور براين بود كه انتقال تكنولوژي هاي پيشرفته به كشورهاي در حال رشد به راحتي ، رشد اقتصادي – اجتماعي را در اين كشورها به بار مي آورد. ديري نپاييد كه اين كشورها بدهي هاي كلاني نصيب شان شد. چون مشكلات فرهنگي و اجتماعي زيادي برايشان رخ داد، اكنون كشورهاي مذكور در

 

جستجوي الگويي هستند كه با فرهنگ خاص خودشان همگن ومتناسب باشد كه لازمه آن بهبود عوامل اجتماعي – اقتصادي كشورهاي درحال توسعه در اين جوامع مي باشد(داورپناه ، 1384، ص114) .

در كشورهاي در حال توسعه هرچند تمايل اجتماعي – سياسي براي بهره گيري از طرحهاي كشورهاي پيشرفته وجود دارد، موانع اقتصادي و گاه جغرافيايي مانع نيل به اهداف آنها مي شوند. اين كشورها ناگزيرند هريك به گونه اي به وارد كردن تكنولوژي هاي كشورهاي پيشرفته اقدام كنند و براساس تجربه هايشان در محل ، آنها را با شرايط كشور متناسب سازند.

كشورهاي توسعه نيافته ، فاقد ثبات اقتصادي ، سازگاري سياسي و جو اجتماعي مناسب هستند ، ولي مي توانند تا حدودي برخي تكنولوژيهاي موجود را از كشورهاي در حال توسعه به كشور خود منتقل كنند . اما تكنولوژي كشورهاي توسعه يافته را نمي توانند وارد كنند.

كشورهاي در حال توسعه مي توانند به كشورهاي توسعه يافته برسند، اگر زيرساختهاي لازم را براي تكنولوژي اطلاعات فراهم آورند. زيرا اصلاح نظام اطلاع رساني كشورها مستلزم بهبود زيرساختهاي اطلاع رساني است .

تكنولوژي ها بطور اعم و تكنولوژي اطلاعات به طور اخص وسيله و ابزار صرف نيستندكه تابع محض اراده و اميال ما باشند. بهره گيري از تكنولوژي مستلزم تغيير سنجيده و برنامه ريزي شده و شامل تغييراتي در درون ساختار كشورهاي در حال توسعه مي باشد. انتقال و بهره گيري از تكنولوژي اطلاعات بر سياست ، ساختار و فعاليتهاي اطلاعاتي كشور تاثير مي گذارد.

براي استفاده بهينه از تكنولوژي اطلاعات نياز به فعاليت ها و تهيه زيرساخت هايي است كه در ذيل به اختصار به آن اشاره مي شود.

الف ) فعاليت هاي تهيه و تنظيم سياست ها و خط مشي ها و تطابق آن با استانداردهاي موجود در حفاظت مالكيت معنوي و امنيت اطلاعات .

ب ) سرمايه گذاري در ايجاد تاسيسات و زيرساخت هايي نظير خدمات پشتيباني كامپيوتري ، شبكه هاي همكاري ، ارتباطات راه دور.

ج ) غلبه بر موانعي كه بر سر راه اشاعه پايدارتكنولوژي اطلاعات وجود دارند از جمله موانع اقتصادي به ويژه در بين كتابخانه هاي كوچك و متوسط كه موجب عدم استفاده و كاربري تكنولوژي اطلاعات مي شود و بالاخره سرمايه گذاري براي غلبه بر موانع عمومي استفاده و كاربردهاي فردي از تكنولوژي هاي اطلاعات كه غالبا غير قابل توجيه اند.

 

به طور كلي موانع مختلفي بر سر راه اشاعه فناوري اطلاعات هم در كشورهاي در حال توسعه و هم در كشورهاي صنعتي وجود دارندكه موجب كندي روند رشد و توسعه تكنولوژيهاي اطلاعاتي مي شوند:

اولين مانع : فقدان زيرساخت هاي فني و حمايتي است . استدلال مي شود كه تكنولوژي اطلاعات داراي يك مشخصه ذاتي است كه موجب مي گردد فرايند اشاعه آن از حساسيت زيادي برخوردار باشد و آن هم جنبه هاي استفاده و به كار گيري آن در مسايل مختلف اقتصادي ، اجتماعي ، سياسي و فرهنگي است و لذا اين تكنولوژي اغلب در كشورهاي گسترش يافته كه اولا داراي نظام هاي توزيع انرژي (الكتريكي ) قابل اطميناني هستند و ثانيا از اقتصادهاي پيشرفته و نظام هاي اجتماعي ، سياسي و فرهنگ توسعه يافته برخوردارند. علاوه بر آن ، اين تكنولوژي وابستگي شديدي به تكنولوژيهاي ارتباطات راه دور مثل تلفن و تلفكس دارد. اين سيستم ها مي توانند زمينه هاي استفاده و مبادي ورود به بهره گيري از تكنولوژي اطلاعات را هم در سطح محلي و هم در سطح جهاني فراهم كند.

دومين مانع اين است كه اشاعه تكنولوژي اطلاعات نياز به مهارت هايي براي سيستم هاي عملياتي متكي بر اين تكنولوژي دارد ؛ مثل استفاده از سيستم هاي كتابخانه ، سيستم هاي كنفرانس از راه دور. واژه پردازها ، شبيه سازها و بسياري ديگر از برنامه ها . بنابراين در كشورهايي كه مهارت هاي لازم براي به كارگيري اين سيتم ها وجود ندارد و يا به لحاظ مقاومت هايي كه در برابر تغيير از سوي افراد و سازمان ها ، نشان داده مي شود ، اشاعه تكنولوژي اطلاعات به كندي صورت مي گيرد .

سومين مانع : تكنولوژي اطلاعات به سرعت تغيير مي كند و تقاضا براي آن بسيار زياد است .

چهارمين مانع : تكنولوژي كامپيوتر موجب وابستگي كشورهاي در حال توسعه به كشورهاي صنعتي خواهد شد .

پنجمين مانع : درك تاثير تكنولوژي اطلاعات بر اقتصاد امري مشكل و پيچيده است كه نمود آن را در حرفه كتابداري مي توان نشر الكترونيك و به تبع آن قوانين حق مولف در مورد انتشارات الكترونيك و قوانين حاكم بر آن ديد.

عوامل زيرساختي متفاوتي نظير عوامل فني ، مديريتي ، پرسنلي ، اقتصادي ، فرهنگي – اجتماعي و دولتي قطعا بهره گيري تكنولوژي اطلاعات در كتابخانه هاي كشورهاي در حال توسعه را تحت تاثير قرار خواهند داد. اين عوامل را مي توان به عنوان عوامل زيرساختي تكنولوژي اطلاعات قلمداد كرد(داورپناه ، 1384، ص114) .

 

 

 

2-4-1- زيرساخت فناوري اطلاعات در كشورهاي در حال توسعه

در تمدن نوين ، كاملا آشكار است كه اطلاعات و ارتباطات ، اهميت راهبردي گسترده اي پيدا كرده است . فناوري اطلاعات بسياري از جنبه هاي زندگي روزمره ما را تحت تاثير قرار داده است و امروزه ، ناگزير به استفاده از انواع فناوريهاي اطلاعاتي هستيم .

تا دهه 1970 ، تصور براين بود كه انتقال فناوريهاي پيشرفته به كشورهاي در حال توسعه براحتي رشد اقتصادي – اجتماعي را در اين كشورها به بار مي آورد، بنابراين ، بسياري از اين كشورها خواهان انتقال پيشرفته ترين فناوريها شدند. اما ديري نپاييد كه بي پايگي اين تئوري روشن گرديد، زيرا بدهي هاي كلاني نصيب اين كشورها شد و مشكلات فرهنگي – اجتماعي زيادي رخ نمود. بدين گونه آشكار شد كه بكارگيري فناوري نامناسب براي پيشرفت اقتصادي – اجتماعي ، هزينه هاي غيرمستقيم زيادي براي كشورهاي در حال توسعه به بار مي آورد.

اكنون كشورهاي در حال توسعه در جست و جوي الگويي هستند كه با فرهنگ و خلقيات خاص خودشان همگن و متناسب باشد. لازمه انتقال و به كارگيري موفقيت آميز فناوري اطلاعات ، آن است كه در آغاز كار ظرفيت و توانايي پيشرفت و عوامل اجتماعي – اقتصادي دست اندركار تجزيه و تحليل شوند.

انديشمندان ، فاصله زياد ميان كشورهاي كم رشد و كشورهاي پيشرفته را ناشي از گنجايش هاي علمي – فني ناكافي دانسته اند. به منظوركمك در فهم بهتر بحث زير ساخت فناوري اطلاعات ، كشورها را از جهت بهره مندي از اطلاعات و فناوري آن مي توان به سه گروه تقسيم كرد:

كشورهاي توسعه يافته[16]

كشورهاي در حال توسعه [17]

كشورهاي توسعه نيافته [18]

در كشورهاي توسعه يافته براي ذخيره و بازيابي جزئي ترين اطلاعات تخصصي در يك زمينه خاص و همچنين راههاي مختلف انتقال اطلاعات ، نظام هاي جامع و پيشرفته اطلاعات علمي – فني وجود دارند. همه اين كشورها با در اختيار داشتن منابع كلان مالي توان آن را دارند كه در هر شرايطي به منظور ارائه خدمات بهتر دست به انتقال و انطباق فناوري بزنند. به عبارت ديگر، اين كشورها از موقعيت اقتصادي ، سياسي و اجتماعي بسيار مناسبي برخوردارند و همواره انجام گرفتن تحقيقات علمي را تشويق و از به كارگيري نتيجه آنها حمايت مي كنند.

 

در كشورهاي در حال توسعه ، وضعيت متفاوت است و هرچند تمايل اجتماعي و سياسي براي بهره گيري از طرح هايي نظير طرح هاي كشورهاي پيشرفته در آنها وجود دارد ، موانع اقتصادي و گاه جغرافيايي مانع نيل به اهداف مي شوند. كشورهاي در حال توسعه در چنين وضعيتي ناگزير هريك به گونه اي به وارد كردن فناوريهاي كشورهاي پيشرفته اقدام مي كنند و براساس تجربه هايشان در محل ، آنها را با شرايط كشور متناسب مي سازند. به كشور خود منتقل كنند ، اما امكان انتقال فناوري از كشورهاي توسعه يافته را ندارند، زيرا تنوع فناوريهاي پيشرفتهاي اين كشورها مناسب وضعيت كشورهاي توسعه نيافته كه هنوز راه درازي براي دستيابي به توسعه در پيش دارند ، نيست.

نگاهي دقيق به كشورهاي در حال توسعه و وضعيت بهره گيري از فناوري اطلاعات آنها آشكار مي سازد كه حتي در مورد كشورهايي كه در آنها پيشرفت هاي نسبي حاصل شده است ، هنوز موانع شناختي ، اجرايي و تجهيزاتي بسياري وجود دارد.

به هر حال ، هيچ دليلي وجود ندارد كه كشورهاي در حال توسعه نتوانند به استانداردها يا فناوريهاي اطلاعاتي موجود در كشورهاي توسعه يافته دست يابند. ولي نكته مهم اين است كه آيا اين كشورها مي توانند در اين زمينه به سطح كشورهاي توسعه يافته برسند. اگر زيرساخت هاي لازم را براي فناوري اطلاعات فراهم آورند ، زيرا اصلاح نظام اطلاع رساني كشورها مستلزم بهبود زير ساخت هاي اطلاع رساني است .فناوريها به طور اعم و فناوريهاي اطلاعاتي به طور اخص وسيله و ابزار صرف نيستندكه تابع محض اراده و اميال ما باشند. بهره گيري از فناوري مستلزم تغيير سنجيده و برنامه ريزي شده و شامل تغييراتي در درون ساختار كشور، منطقه يا جامعه است . انتقال و بهره گيري از فناوري اطلاعات بر سياست ، ساختار ،‌نهادها و فعاليت هاي اطلاعاتي كشور تاثير مي گذارد.

ركس ويت و جورج [19] (2007) در مقاله شان با عنوان عوامل موثر بر توسعه زير ساخت فناوري اطلاعات در آفريقا ، به ارائه مفهوم زيرساخت فناوري اطلاعات پرداخته و زيرساخت فناوري اطلاعات را شامل ابزارها ، روشها و الگوهاي دسترس پذيري مي دانند كه در جهت تسهيل در امر مديريت علوم كاربردي و نيز انتقال آنها در روند روبه رشد اطلاعات از منابع گوناگون كه در دنياي امروزي مورد نياز است ، مي دانند. اين زيرساخت ها ، اطلاعات و سيستمهاي ارتباطي مورد نياز جهت استفاده گسترده و همزمان از اطلاعات

 

 

 

 

يا منابعي همچون كامپيوترها ، نرم افزارها و تمامي اجزاي زيرساخت ارتباط از راه دور جهت پردازش داده ها و اطلاعات را شامل مي شود . ركس ويت و جورج(2007) همچنين به بررسي عوامل موثر بر توسعه زير ساخت فناوري اطلاعات در افريقا پرداخته اند. عواملي كه توسعه زيرساخت فناوري اطلاعات در افريقا را تحت تاثير قرار داده اند عبارتند از :

√ ناكافي بودن مشاركت فني كاركنا ن

√ فقر اطلاعاتي و دسترس پذيري ناچيز با اطلاعات بومي از طريق شبكه

√ انحصاري بودن امتياز سيستم ارتباط از راه دوراز جانب دولت و چارچوب نظارتي منسوخ در افريقا

√ مشاركت ناچيزموسسات تحقيقاتي در ساخت و گسترش شبكه در افريقا

√ زيرساختهاي غير قابل اطمينان سيستم ارتباط از راه دور

√ وجود موانع زباني

√ فقدان توجهات فرهنگي

√ بي ثباتي سياسي در افريقا

√ ناكافي بودن منابع انساني

√ سياست مالياتي نامناسب (ماليات گذاري )

√ فقر ميان ملل آفريقايي (مشكلات اقتصادي )

√ بهره برداري و استفاده اندك از زير ساختهاي فناوري اطلاعات در آفريقا

 

2-5- فناوري اطلاعات و كتابخانه ها

در گذشته ، نقش سنتي كاركنان بخش مرجع كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني ، دادن اطلاعات كتابشناسي به متقاضيان بود ، يعني ارائه اطلاعاتي درباره اطلاعات مورد نياز مراجعين ، ولي امروزه وظيفه آنان هدايت مراجعان به همان اطلاعات است . اتفاق مهم ديگري كه در فرايند انقلاب اطلاعات رخ داده تقسيم منابع است . ايجاد شبكه هاي اطلاع رساني با استفاده از تكنولوژيهاي نوين اطلاعات ، موجب گرديد كه نه تنها ، مراكز اطلاعاتي يك كشور، بلكه همه مراكز اطلاعاتي جهان در منابع يكديگر سهيم شوند و اين جايگزيني و دسترسي به اطلاعات از قالب سنتي ، به شكل استفاده از شبكه هاي الكترونيكي ، عامليست در براندازي مشكلات و سرعت در بازيابي اطلاعات مورد نياز.

 

امروزه حتي ، سازماندهندگان اطلاعات ، با ارائه دهندگان خدمات اطلاعاتي ، متفاوتند ، بدين معني كه بسياري از شبكه ها ، پايگاههاي اطلاعاتي بدون اينكه خود به گردآوري و سازماندهي اطلاعات بپردازند، اطلاعات سازماندهي شده را از مراكز پردازش دهنده اطلاعات ، دريافت مي كنندو اگر زماني كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتي در انتظار مراجعه كنندگان بودند ، امروزه به مدد تكنولوژيهاي اطلاع رساني ، قادرند اطلاعات مورد نياز استفاده كنندگان را در هر نقطه اي از جهان به آنها تحويل دهند و به همين لحاظ هم((تجارت اطلاعات )) از رونق فراواني برخوردار بوده و سود سرشاري را عايد سرمايه گذاران در اين زمينه مي كند . امروزه رايانه ها و اينترنت در تمامي عرصه هاي زندگي حضور دارند و جريان مداوم اطلاعات و پاسخگويي به نيازهاي اطلاعاتي را مهيا مي كنند. بدين ترتيب تكنولوژيهاي اطلاع رساني ، شيوه هاي سنتي ارائه خدمات اطلاعاتي را تغيير دادند. اين تغيير در حجم مجموعه ها ، زمان و مكان رخ داده است.بدين معني كه با تركيب كامپيوتر و ارتباطات راه دور، همه مراكز اطلاعاتي در منابع يكديگر سهيم شدند، يعني به حجم زيادي از اطلاعات دسترسي پيدا كردند. زمان دسترسي به اطلاعات ، فوق العاده كوتاه شده است . مكان و محل مراكز اطلاعاتي به مدد ارتباطات راه دور به هم نزديك و نزديكتر شده اند. در هر حال ، پي آمدهايي كه انقلاب تكنولوژيك دانش اطلاعات ، در ابعاد فرهنگي ، اجتماعي ، اقتصادي و حتي سياسي جامعه بشري داشته و خواهد داشت ، بر كسي پوشيده نيست . نزديكي روزافزون شهروندان دهكده جهاني به يكديگر، تعامل فرهنگ ها ، تقابل تدابير سياستگزاران محلي با جريانهاي فراملي و دسترسي سريع به تمامي اطلاعاتي كه در جهان توليد مي شود اعم از اطلاعات علمي ، اقتصادي ، خبري ، بسياري از آثار گريز ناپذير ديگر، نمونه هايي از اين پيامدها هستند. طبعا در اين عرصه جديد نيز ، فرد و جامعه اي كه با شناخت و اشراف بيشتر و اهداف و آرمان روشنتر به ميدان بيايد و از اين ابزار جديد ، بهره جويد ، در فرهنگ و اقتصاد ئ سياست جامعه جهاني ، نقش بهتر و والاتري خواهد داشت(كبيري، 1382، ص26) .

به طور كلي آنچه موجب شده است كه كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني از فناوريهاي نوين استفاده نمايند عبارت از سرعت ، حافظه و دقت بسيار زياد در فراهم آوري ، انباشت و بازيابي اطلاعات به مدد رايانه و صرفه جويي در نيروي انساني ، ايجاد ارزش افزوده ، انعطاف پذيري در برابر نيازهاي گوناگون ، دسترسي يكپارچه به اطلاعات ، امكان استفاده ارزان از اطلاعات ساير كتابخانه ها و پايگاه داده ها ، امكان روزآمد كردن و اصلاح اطلاعات به شكلي ساده و سريع و اشتراك در منابع است (فتاحي ، 1377) .

 

 

كتابخانه ها نيز به عنوان يك نهاد اجتماعي در استفاده از فناوريهاي اطلاعاتي مورد نياز در بخشها و كاركردهاي مختلف اگرچه به طور كلي از زير ساختهاي موجود در كشور خود متاثر هستند اما براي استفاده مناسب از اين فناوريها بايد سعي نمايند ضمن مطالعه و فراهم نمودن زيرساختهاي اوليه مورد نياز نسبت به تهيه و استفاده از اين فناوريها اقدام نمايند. در غير اين صورت نخواهند توانست استفاده بهينه اي از آنها نمايند . داورپناه(1381) به نقل از ايگوي اظهار مي دارد كه فناوريهاي نوين تاثير چشمگيري بر كتابخانه ها و كتابداران نيجريه نداشته است چون اين كشور ساختار زيربنايي لازم را ندارد . در برخي از كتابخانه هاي دانشگاهي اين كشور كه كامپيوتر به كار گرفته شده است هيچ استفاده اي از اين فناوري به عمل نمي آيد .

اگرچه فناوريهاي مختلف از خط ، كاغذ ، چاپ و ماشينهاي چاپ گرفته تا ميكروفيلمها و ميكروفيشها ، مواد سمعي و بصري بر كتابخانه ها و كاركردهاي آنها موثر بوده اند ولي با ورود رايانه و امكانات مختلف آن از جمله استفاده از نرم افزارهاي كتابخانه اي ، فهرست هاي رايانه اي ، ابزارهاي الكترونيكي ، اينترنت ، وب جهانگسترو امكانات مختلفي كه اين محيط به طور اخص و شبكه ها به طور كلي در اختيار كتابخانه ها قرارداده اندتحولات شگرفي در كتابخانه ها بوجود آمده است . ظهور اصطلاحهاي كتابخانه هاي ماشيني ، خودكار ، الكترونيكي ، ديجيتالي و مجازي ، كتابخانه هاي بدون ديوار و كاغذ نشان از تحول و تاثيري است كه اين فناوريهاي اطلاعاتي بركتابخانه ها و كتابداران داشته اند.

سابقه اولين كاربردهاي فناوري اطلاعات در كتابخانه ها به دهه 1950و اوايل دهه 1960باز مي گردد. با اين وجود در بيشتر كتابخانه هاي دانشگاهي اين فناوري اولين بار در پايان دهه 1960 و اوايل دهه 1970وارد شد. در ابتداهدف از كاربرد اين فناوري ، خودكار كردن فرايندهاي عملياتي كتابخانه ها بود. براي خودكارسازي امانت و گردش كتابها ، ميني كامپيوترها به كارگرفته و كتابهابا باركد علامت گذاري شدند. براي سفارش كتاب و مجله ها از فروشندگان نيز سيستمهاي سفارش كامپيوتري به كار گرفته شدند. اين تغييرات تنها فرايندهاي دستي انجام كارها را كاراتر و به كنترل هزينه هاي آنها كمك مي كردند. (عليدوستي ، 1385، ص 28)

 

 

 

 

 

 

 

2-5-1- تاثير فناوري اطلاعات بر كتابخانه ها و خدماتشان

رشد سريع و گسترش فناوري اطلاعات در جهان ، تحولي عظيم را در توليد ابزارهاي ذخيره سازي اطلاعات ايجاد كرده است . مراكز ارايه دهنده خدمات اطلاعاتي با توجه به روند روبه فزوني توليد اطلاعات در سطح جامعه و مشكلاتي كه در سازماندهي و ذخيره سازي و در نهايت اشاعه آن مواجه بودند، ناگزير با استفاده در سطح وسيع از اين دستاوردها شدند. كتابخانه ها و مراكز اسنادنيز با توجه به وجود كثرت منابع اطلاعاتي و اهتمام در ارايه خدمات مناسب و گزيده به مخاطبان خود و نيز جلوگيري از اتلاف فضا و وقت استفاده كنندگان ، رو به بهره گيري از اين فناوري آورده و يا مي آورند. استفاده از فناوري هاي نوين اطلاعات و به كارگيري مفاهيم جديدعلم اطلاع رساني در كتابخانه ها و مراكز اسناد ، سبب توسعه كمي و كيفي خدمات كتابخانه ها شده است و تغييري جدي و شتابان را در روند گسترش آنها ايجاد كرده است .

در دانشنامه كتابداري و اطلاع رساني تكنولوژي اطلاعات چنين تعريف شده است :

1 . توسعه و تدوين منابع اطلاعاتي به وسيله كامپيوتر و ايجاد ارتباط از راه كانال هاي الكترونيكي به نحوي كه دسترسي به پايگاه هاي اطلاعاتي به وسيله تلفن و ارتباط تلويزيون ميسر گردد و بدون داده هاي كامپيوتري در قالب هاي الكترونيكي قابل انتقال به گيرنده هاي دوردست شوند.

2. مجموعه ابزارهاي ارتباطي ، اعم از وسايل ارتباط از راه دور، ابزارهاي ديداري و شنيداري و ماشين هاي مربوطه توام با دانش و شيوه و مهارت استفاده از اطلاعات به منظور انتقال اطلاعات به جامعه استفاده كننده .

3. فراهم آوري ، پردازش ، ذخيره ، بازيابي و اشاعه اطلاعات شفاهي ، تصويري ، نوشتاري و رقمي به وسيله وسايل الكترونيكي ، كامپيوتر و ارتباط از راه دور.

پيشرفت هاي تكنولوژي كنوني سبب شده تا تغييرات عمده اي در شيوه هاي ذخيره اطلاعات ، بازيابي و اشاعه آن ها صورت گيرد كه بارزترين نمونه آن ديسك هاي فشرده نوري است امروزه بيش از 13 هزار عنوان ديسك نوري مختلف در بازاروجود دارد كه امكانات بسيار مناسبي براي ذخيره اطلاعات در اختيار كاربر مي گذارد؛ براي مثال يك ديسك نوري در حدود 660مگابايت متن را ذخيره مي كند . همچنين به

 

 

 

كامپيوتر و شبكه هاي كامپيوتري و به تبع آن تهيه بسته هاي نرم افزاري براي ذخيره اطلاعات مي توان اشاره كرد . بنابراين با پيشرفت تكنولوژي ما نيز شاهد مسير تكاملي كتابخانه ها بوده ايم . بد نيست نگاهي اجمالي به اين مسير تكاملي بيندازيم .

 

سير تحول كتابخانه ها از سنتي تا مجازي در يك نگاه

شماره	نوع كتابخانه	ويژگي ها
1	كتابخانه سنتي	موجودي به صورت چاپي كه هيچ كار رايانه اي روي آن نشده است
2	كتابخانه خودكار	خودكار كردن فعاليت هاي كتابخانه . فهرست نويسي ، امانت ، فراهم آوري رايانه اي ، موجودي به طور عمده به شكل چاپي با تعدادي محدود منابع الكترونيكي
3	كتابخانه الكترونيكي	فعاليت ها كاملا خودكار، شبكه ديسك فشرده ، منابع به دو شكل الكترونيكي و متعارف است
4	كتابخانه ديجيتالي يا رقومي	كاملا خودكار ، تمام منابع به شكل ديجيتال درآمده ، شبكه محلي فيبرهاي نوري با سرعت بالا و دست يابي به شبكه هاي گسترده

 

بنابراين آنچه در جدول مشاهده مي كنيم ، هرچه كتابخانه ها از شكل سنتي به خودكار و مراحل بعدي تغيير شكل مي دهند ، استفاده از مظاهر تكنولوژي يا بهتر بگوييم فناوري اطلاعات در آنها نمود بيش تري پيدا مي كند. به طوري كه در كتابخانه هاي مجازي ، تمام فعاليتها به صورت كاملا مكانيزه و با بهره گيري از كامپيوتر و شبكه هاي كامپيوتري و در نهايت اينترنت صورت مي گيرد.

بنابراين در كتابخانه هاي ديجيتالي خيلي از موانع كه بر سر استفاده از منابع چاپي وجود داشت .بر طرف شده است . مثلا امكان استفاده همزمان از يك منبع خاص براي استفاده كنندگان فراهم است يا تمام مدارك شكلي كاملا الكترونيكي به خود گرفته و اين امر در وقت و انرژي كاربران صرفه جويي مي كند. اين كتابخانه ها قادرند خدمات گوناگوني را به كاربران خود ارايه دهندو در كم ترين زمان و با استفاده از خطوط مخابراتي اطلاعاتي را در اختيار كاربران قرار دهند و اين همه را بايد بازتابي از پيشرفت هاي اخير و يا بهتر بگوييم تكنولوژي اطلاعات بدانيم .

 

 

 

 

بنابراين كتابخانه هاي مجازي با بهره گيري از مظاهر تكنولوژي اطلاعاتي مثل اينترنت و پست الكترونيكي مي توانند به ارايه خدمات از راه دور مبادرت ورزند. كتابخانه هاي مجازي همچنين مي توانند خدمات تحويل مدرك را از طريق پست الكترونيكي يا فكس و يا تلفكس كه همگي از مظاهر تكنولوژي جديد هستند ، در كم ترين زمان به دست متقاضيان خود برسانند ، همچنين مي توانند خدمات مختلف خود از جمله خدمات مرجع را در محيطي كاملا مجازي از طريق ويديو كنفرانس ارايه كنند.

فناوري اطلاعات بر متخصصان اطلاع رساني نيز تاثير گذاشته و باعث تغيير نقش متخصصان اطلاع رساني از نگهبانان اطلاعاتي (افرادي كه براي بهره گيران خود اطلاعات تامين مي كنند) به تسهيل گران اطلاعات (افرادي كه براي يافتن اطلاعات مورد نياز به مراجعين ياري مي كنند) شده است . بنابراين با ظهور فناوري هاي جديددر كتابخانه ها و تغيير شكل آنها به مهارت هاي ديجيتالي كتابداران و همچنين مهارت هاي متخصصان كارآمد رايانه نيازمند مي شويم .

 

2-5-2- فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي دانشگاهي

2-5-2-1- فناوري اطلاعات در كتابخانه هاي دانشگاهي جهان

سابقه اولين كاربردهاي فناوري اطلاعات در كتابخانه ها به دهه 1950و اوايل دهه 1960باز مي گردد. با اين وجود در بيشتر كتابخانه هاي دانشگاهي در جهان اين فناوري اولين بار در پايان دهه 1960و اوايل دهه 1970 وارد شد. در ابتدا هدف از كاربرد اين فناوري ، خودكار كردن فرايندهاي عملياتي كتابخانه بود . براي خودكارسازي امانت و گردش كتابها ، ميني كامپيوترها به كار گرفته و كتابها با باركد علامتگذاري شدند. براي سفارش كتاب و مجله ها از فروشندگان نيز سيستمهاي سفارش كامپيوتري به كار گرفته شدند. اين تغييرات ، تنها فرايندهاي دستي انجام كارها را كاراتر و به كنترل هزينه هاي آنها كمك مي كردند. شايد بزرگترين موفقيت اين دوره كه تا اوايل 1980 نيز ادامه داشت ، ايجاد ((سيستمهاي مشترك فهرستنويسي )) بود . در اين دوره به دليل خريداري هم زمان برخي از كتابها از سوي بسياري از كتابخانه ها ، نيازي وجود نداشت كه هر كتابخانه نيروي كار متخصصي را براي فهرستنويسي مستقل كتابها اختصاص دهد. در عوض ، گروهي از كتابها شروع به استفاده از پايگاههاي اطلاعات بزرگ و متمركز فهرست نويسي كردند(شيخ شعاعي و علوي ، 1386) .

 

 

 

1. Unido(United Nation Industrial Development Organization)

2. SYStematic

3. Techno Ware

4. Human Ware

5. Info Ware

6. Org Ware

7. The MCGraw-hill Dictionary of Science & Technical Term

8. Erec

9. Swis Conrad gesner

10. Cornelous Boughem

11. IIB ( International Institute of Bibliography)

12. Universal Decimal Classification

13. Information science

14. Documentation

15. Knowledge is Power

16. Developed countries

17. Developing Countries

18. Under Developed Countries

19. Rexwhit and George