مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مختصري در احوال وآثار نظامي ..... 3

زبان شعر و سبك سخن سرايي نظامي ... 6

اسكندر و سابقه تاريخي اسكندر نامه ها.. 10

اسکندرنامه نظامی .. 17

سبك اسكندر نامه .... 22

علم بیان.... 26

تصوير و تصوير گري (ايماژ) ..... 30

تقسيم بندي صور خيال.... 35

تشبيه.....36

مجاز... 45

کنایه................................................................................................................................................................... 46

تشخیص........................................................................................................................................................... 49

رنگ در كلام نظامي .................................................................................................................................... 95

منابع و مأخذ.................................................................................................................................................. 117

مختصري در احوال وآثار نظامي

داستان سراي بزرگ زبان فارسي ، نظامي گنجه اي در قرن ششم و در شهر گنجه پاي به عرصه وجود گذاشت. نام او الياس، كنيه او ابومحمد و لقب او به گفته برخي نظام الدين و يا جمال الدين ذكر شده است. عوفي در لباب الالاب او را ‹‹ الحكيم الكامل نظامي الگنجه ››[1] نوشته است. او خود را آيينه غيب مي نامد و داراي دم و ذكر مسيح مي داند.

در سحر سخن چنان تمامم كايينه غيب گشت نامم

شمشير زبانم از فصيحي دارد دم معجزه مسيحي [2]

مولد شاعر را تمام تذكره نويسان گنجه دانسته اند و او خود نيز در اشعارش نسبت خود را به گنجه تصريح نموده است.

نظامي زگنجينه بگشاي گنج گرفتاري گنجه تا چند چند [3]

نظامي كه در گنجه شد شهر بند مباد از سلام تو نابهره مند[4]

در مورد تاريخ ولادت و وفات او اختلاف نظر بسيار است، اما با استند به اشعار و آثار وي، ولادت او را سال 530 و تاريخ وفاتش را 614 ذكر كرده اند. نظامي در سن 84 سالگي و در شهر گنجه چشم از جهان فرو بسته و در همان مكان به خاك سپرده شده است .به گفته دكتر ذبيح الله صفا در تاريخ ادبيات در ايران، مدفن وي تا اواسط عهد قاجار باقي بوده و بعد از آن روي به ويراني نهاده است كه پس از مدتي بوسيله دولت محلي آذربايجان شوروي مرمت گرديده است.[5]

آنچه نظامي را در تاريخ شعر و ادب فارسي ، شهره عام و خاص ساخته است، آفريدن خمسه و به تعبيري پنج گنج اوست. وي در نظم داستانهاي مختلف بر بسيارس از شاعران ايران و هندوستان كه از وي و پيروي نموده اند، برتري مسلم دارد و گوي سبقت را از همگان ربوده است. ‹‹نظامي گنجوي علاوه بر اينكه شاعري زبردست و تواناست، وطن پرستي نام آور نيز به شمار مي رود. اشعاري را كه پيرامون نام مقدس وطن (ايران) سروده، در آثار ارزنده و فنا ناپذيروي، همچون گوهرهاي درخشان است.[6]

مثنوي اول او مخزن الاسرار نام دارد كه شامل 2260 بيت و در بحر سريع سروده شده و شاعر آنرا بنام فخرالدين بهرامشاه بن داود، پادشاه ارزنگان كه از متابعان قلبح ارسلان، پادشاه سلجوقي آسياي صغير بوده و سال 622 در گذشته است، ناميده، اين منظومه اندكي قبل از 40 سالگي نظامي در سال 570 سروده شده است . و از امهات مثنويهاي زبان فارسي و شامل بيست مقاله در موعظه و حكمت است .

مثنوي دوم وي، خسرو و شيرين نام دارد كه نظامي آنرا در سال 576 به پايان برده و شامل 6500 بيت در بحر مفرح مسدس متصور است و به اتابك شمس الدين محمد، جهان پهلوان بن ايلدگز تقديم شده است.

مثنوي سوم، منظومه ليلي و مجنون است كه نظامي آنرا در سال 584 در 4700 بيت و بنام شروانشاهد ابوالمظفر اختان بن منوچهر ساخته است.

مثنوي ديگر بهرامنامه يا هفت گنبد است كه شاعر در سال 593 بنام علاء الدين كرپ ارسلان، پادشاه مراغه در 5136 بيت ساخته و در خصوص داستان بهرام گور كه از قصه هاي معروف دوره ساساني است ، سروده شده است.

آخرين مثنوي از خمسه نظامي، اسكندرنامه است كه ا ز دو بخش شرفنامه و اقبالنامه تشكيل شده و در 10500 بيت و بنام اتابك اعظم نصره الدين ابوبكر بن محمد جهان پهلوان قلم خورده است. نظامي در نظم اين داستان قصه تقليد از فردوسي را داشت، اما با وجود همه استادي و توانائي خويش، نتوانست با آن شاعر چيره دست برابري كند.

وي علاوه بر خمسه ، ديواني حدود 20 هزار بيت سروده است كه در حال حاضر، تنها مقداري از آن در دست مي باشد. نظامي در خانواده اي مرفه بدنيا آمده و از بررسي آثار و انديشه هاي او معلوم مي شود كه دوران نوجواني را به آموختن قرآنو علوم ديني سپري كرده و به دانش هاي عقلي و نقلي زمان خود دست يافته است. وي در علوم زمان خود مطالعه داشته و به بسياري از دانشهاي روز خود مسلط بوده و همين تسلط و وسعت معلومات وي سبب آن گرديده تا نام حكيم نظامي را بر وي نهند. ‹‹ باري نظامي تركيبي است از بنوغي عالي، شخصيتي معصوم، مايل به حكمت نظريو عملي و با معلومات فراوان و تفاهم اجتماعي با بيان قوي و تصاوير شعري بديع.›› [7]

اين داستان سراي پارسي گوي داراي خلق و خويي ويژه است كه او را از ديگر شاعران معاصرش و حتي شاعران قبل و بعد از خودش ممتاز مي سازد او مردي گوشه گير و خلوت نشين است كه از نشست و برخاست با همگان پرهيز داشته و از حضور در مجلس وزيران و اميران سرباز مي زند. اما اين گوشه نشيني بدان معني نيست كه ديگران او را نمي پذيرند و خاطر او را گرامي نمي دارند، بلكه از آن جهت است كه روح و جانش پذيراي اين نوع زندگي نيست.

توانم در زهد بردوختن به بزم آمدن مجلس افروختن

وليكن درخت من از گوشه رست زجا گر بجنبد وشد بيخ سست

چهله چهل گشت و خلوت هزار به بزم آمدن دور باشد زكار [8]

‹‹ زبان شعر و سبك سخن سرايي نظامي ››

از مهمترين ويژگي در زبان و سبك شعر نظامي ، ابتكار و نوآوري وي مي باشد سرودن پنج مثنوي در پنج بحر مختلف باعث آن گرديد تا شاعران بزرگ از او تقليد نموده و به خمسه سرايي بپردازند. سبك شعر نظامي و معاصران او را حد فاصل دو سبك خراساني و عراقي دانسته اند ‹‹ اگر تقسيم شعر فارسي را به سه سبك يا مكتب (خراساني،عراقي،هندي) بپذيريم، مي توان گفت كه مشخصات مكتب عراقي در شعر او بارزتر است.›› [9]

نظامي از جمله شاعراني است كه در اشعار خود، زندگي عامه مردم را به تصوير كشيده و آيينه تمام نماي اخلاق و عادات مردم زمان خود شده است. شعر وي نشان دهنده طبقات مختلف اجتماع است و آميخته اي است از خوبي و بدي، زشتي و زيبايي. او در خلق تصاوير خود سعي نموده است با بياني ساده و عادي و قابل فهم براي عموم به ذكر حوادث و عادات اجتماعي و نيز كاستي ها و نازيباييهاي رايج عصر خود بپرازد.

در طبقه بندي شاعران مي توان به دو گروه اشاره نمود: الف) پيروان اصالت هنر 2) پيروان اصالت انديشه گروه نخست براي بيان حرف دل خود به صورتي جدي كوشيده اند ، هر پيامي را در پرده شكلهاي خيالي بپوشانند و حتي الامكان شكل و رنگ تازه اي به نقش خود بدهند و در اين ابداع و حتي آفرينش، نظري عميق و سنجيده به موازين منطقي بيان قرآن داشته اند. از سرآمدن اين گروه مي توان امثال انوري، نظامي گنجه اي ،خاقاني، حافظ و صائب را نام برد و گروه ديگر يعني پيروان اصالت انديشه در قيد و بند جدي مسائل نبوده اند و بيان انديشه براي ايشان برتر ازشكل خيالي و در مرحله نخستين اهميت بوده است. باالطبع اكثر ايشان از ابواب بيان آگاه بوده اند از ايشان هستند امثال مولانا، فردوسي،سعدي و ... [10]

پيروان اصالت هنر مي كوشند تا هر كلمه و كلامي و حادثه اي را در جامعه هنر عرضه دارند و نظامي گنجه اي در هر پنج گنج مي كوشد تا به زبان هنر سخن بگويد.از وي به عنوان يكي از پيشروان اصالت هنر ياد شده و نظامي سخن خود را عراقي مي خواند و از سحر سخن خويش آگاه است. او توانسته است با تصوير سازي هاي بي نظير و با در هم آميختن عرفان و حكمت و شرع، 5 منظومه جاوداني از خود بر جاي گذارد. شعر نظامي و خاقاني را از لحاظ بكارگيري تركيبات نو و بديع و لغات عربي فراوان و نيز افكار بسيار دقيق و باريك و اصرار در آوردن مضامين جديد و نو در يك طراز دانسته اند. ‹‹ ايرادي كه بعضي از ناقدان بر كلام خاقاني يا نظامي وارد مي كنند و برخي از تركيبات و يا تعبيرات آنانرا غلط يا نارسا مي پندارند به كلي باطل است، زيرا آنان كه با لهجه دري آشنايي يافته اند. مي خواهند شعر شعراي آذربايجان را كه با لهجه آذري خو گرف ته و طبعا هنگام شاعري مغلوب عادت خود بوده اند، از ديده يك تن از ايرانيان خراسان يا ماوراء النهر ببيند و تحليل و تجزيه كنند و حال آنكه براي فهميدن فكر و سخن نظامي و خاقاني اول بايد لهجه آذري قديم و محيط معنوي آذربايجان آن روز را شناخت و آنگاه درباره اشعار اين دو استاد بزرگ اظهار عقيده كرد.›› [11]

[1]لباب الاالباب،محمد عوضي بخارايي، ج2،ص396)

[2](ليلي و مجنون نظامي گنجه اي بند 9 ،بيت 60)

[3](اقبالنامه،ص24)

[4](شرفنامه، ص25)

[5](ر.ك،تاريخ ادبيات در ايران دكتر ذبيح الله صفا،ج2،ص 801

[6](شاعران بزرگ ايران،عبدالرفيع حقيقت ،ص 235)

[7](تحليل آثار نظامي گنجوي، كامل احمد نژاد ،ص 14)

[8](شرفنامه ص 44)

[9](تحليل آثار نظامي گنجوي، كامل احمد نژاد ، ص 14)

[10](ر.ك. فن بيان در آفرينش خيال، بهروز ثروتيان، ص 43 – 42)

[11](تاريخ ادبيات د رايران، دكتر صفا، ج2، ص 343)