مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

اصول‌ مدیریت‌ از دیدگاه‌ امام‌ علی‌(ع)

مدیران‌ برای‌ هدایت‌ نیروی‌ انسانی‌ به‌ سمت‌ اهداف‌ از پیش‌ تعیین‌ شده‌،باید به‌ یك‌ سلسله‌ اصول‌ در مدیریت‌ پای‌بند باشند. رعایت‌ این‌ اصول‌، افزایش‌كیفیت‌ كاری‌ آنان‌ را در پی‌ داشته‌، همچنان‌كه‌ بی‌توجّهی‌ به‌ آن‌ها نیز سبب‌شكست‌ مدیران‌ در رسیدن‌ به‌ اهداف‌ مورد نظر خواهد شد.

امام‌ علی‌ (ع) یكی‌ از عوامل‌ سقوط‌ و تباهی‌ هر تشكیلاتی‌ را ضایع‌ كردن‌اصول‌ اساسی‌ آن‌ می‌داند. در هر رشته‌ از علوم‌ بشری‌ به‌ ویژه‌ علوم‌ انسانی‌اصولی‌ را شاهدیم‌ كه‌ مسائل‌ مربوط‌ به‌ حوزه آن‌ علم‌ بر محور آن‌ها می‌چرخدو با آن‌ها معنا می‌یابد، این‌ اصول‌ خود شاخه‌هایی‌ دارند كه‌ در گذر زمان‌ ومكان‌ دچار تغییر و تحوّل‌ می‌شوند، بدون‌ آن‌ كه‌ اصول‌ تغییر یابند. مدیریت‌چون‌ سایر رشته‌های‌ علوم‌، از این‌ قاعده كلّی‌ مستثنی‌ نیست‌ و در جایگاه‌ یكی‌از رشته‌های‌ علوم‌ انسانی‌ اصولی‌ دارد كه‌ باید آن‌ها را شناخت‌. با مراجعه‌ به‌سخنان‌ امام‌ (ع) و روش‌ و سیره‌ عملی‌ حضرت‌ اصول‌ متعددی‌ برای‌ مدیریت‌كارآمد به‌دست‌ می‌آید كه‌ در این‌ بخش‌ به‌ مواردی‌ از آن‌ها پرداخته‌ می‌شود.

1. صبر و تحمّل‌

تحمّل‌، از اركان‌ مدیریت‌ اسلامی‌ است‌. امام‌ علی‌(ع) می‌فرماید:

ابزار مدیریت‌، سعه صدر است‌؛

بردباری‌ مهم‌ترین‌ ركن‌ مدیریت‌ و سیاست‌ است‌.

2. صداقت‌

در بحث‌ صداقت‌ِ مدیر، راستی‌ در گفتار و رفتار با هم‌ همراهند، ودراصطلاح‌ امروز، صداقت‌ به‌ «قول‌ و فعل‌» یا «عمل‌ و گفتار» اطلاق می‌شود.این‌ ویژگی‌ از زیباترین‌ جلوه‌های‌ مدیریت‌ است‌؛ چرا كه‌ عامل‌ اصلی‌ جلب‌اعتماد دیگران‌ و ایجاد صمیمیت‌ بین‌ او و زیردستان‌ به‌ شمار می‌رود. بیش‌ترمدیران‌ موفق‌، افزون‌ بر كیاست‌ و زیركی‌ و تدبیر، ویژگی‌ صدق در گفتار وكردار را نیز دارند. خداوند در قرآن‌ می‌فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذین‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ وَ كُونُوا مَع‌َ الصّادِقین‌َ؛

ای‌ اهل‌ ایمان‌، خدا ترس‌ بوده‌ و همراه‌ با راست‌گویان‌ باشید.

امام‌ علی‌(ع) نیز مكرر بر صداقت‌ و راستی‌ در گفتار و كردار تأكیدمی‌كنند و آن‌ را عامل‌ نجات‌ و موجب‌ كرامت‌ و بزرگ‌منشی‌ می‌دانند.چنان‌كه‌ آن‌ را پیروزمندترین‌ راهنما در كارها نیز معرفی‌ می‌كنند.

3. امانتداری‌

از ویژگی‌های‌ پیامبر اكرم‌(ص)، حتی‌ پیش‌ از بعثت‌ و زمامداری‌ و مدیریت‌رسمی‌ و الاهی‌اش‌ بر جامعه اسلامی‌، صفت‌ امانتداری‌ است‌. او امین‌ بود و این‌زیور و صفت‌ را تا ابد در جایگاه‌ رهبر و مدیر بزرگ‌ الاهی‌ با خود خواهدداشت‌. تأسی‌ به‌ این‌ صفت‌، و نزدیكی‌ به‌ این‌ حالت‌، تكلیفی‌ بزرگ‌ برای‌مدیران‌ جوامع‌ امروز، به‌ ویژه‌ جوامع‌ اسلامی‌ است‌.

حضرت‌ موسی‌(ع) وقتی‌ خواست‌ برای‌ حضرت‌ شعیب‌(ع) عهده‌داركاری‌ شود، دختر حضرت‌ شعیب‌(ع) درباره او به‌ پدر چنین‌ گفت‌:

یا اَبَت‌ِ اسْتَاجِرْه‌ُ اِن‌َّ خَیْرَ مَن‌ِ اسْتَاجَرْت‌َ القَوِی‌ُّ الاَمین‌ُ.

پدر این‌ جوان‌ را برای‌ خدمت‌ اجیر كن‌، زیرا بهترین‌ كارگزار كسی‌است‌ كه‌ در كارش‌ توانمند و امین‌ باشد.

مدیر در دنیای‌ امروز، حافظ‌ اموال‌، دارایی‌ها، سرمایه‌ها، ابزار و متعلقات‌سازمان‌ تحت‌ مدیریتش‌ است‌. حفظ‌ اسرار، پوشش‌ عیوب‌، رازداری‌ ونهانداری‌ نیز از رموز توفیق‌ مدیر است‌. ویژگی‌ امانتداری‌ از دیدگاه‌حضرت‌امیر(ع) تا بدان‌ حد مهم‌ است‌ كه‌ اصل‌ پُست‌ مدیریت‌ را نیز امانت‌می‌داند. آن‌ حضرت‌ به‌ یكی‌ از كارگزارانش‌ می‌نویسد:

پست‌ فرمانداری‌ برای‌ تو وسیله آب‌ و نان‌ نیست‌ بلكه‌ امانتی‌ است‌ كه‌در گردن‌ توست‌.

و لذا یكی‌ از اصول‌ مهم‌ مدیریت‌ و وظایف‌ اصلی‌ مدیر را امانتداری‌ وامین‌ بودن‌ می‌داند و می‌فرماید:

در به‌ كارگیری‌ كارمندان‌ و مدیرانی‌ كه‌ باید زیر نظر تو كار كنند،هیچ‌گونه‌ واسطه‌ و شفاعتی‌ را نپذیر، مگر شفاعت‌ «كفایت‌» و «امانت‌»را.

4. آگاهی‌ و تخصص‌

از ویژگی‌های‌ مهم‌ مدیر كارآمد، آگاهی‌ لازم‌ از مسائل‌ مربوط‌ به‌مسؤولیت‌ او است‌ كه‌ شرط‌ كام‌یابی‌ او نیز به‌ شمار می‌رود. داشتن‌ آگاهی‌ ومهارت‌ لازم‌، ضامن‌ پیشرفت‌ سازمان‌ به‌ سمت‌ و سوی‌ اهداف‌ مورد نظر است‌.امام‌ علی‌ (ع) می‌فرماید:

ای‌ مردم‌، همانا سزاوارترین‌ فرد به‌ این‌ امر ]خلافت‌ و مدیریت‌[، كسی‌است‌ كه‌ در اجرای‌ امور تواناترین‌، و در فهم‌ مسائل‌ داناترین‌ به‌ فرمان‌خداوند باشد.

از این‌ روست‌ كه‌ حضرت‌ یكی‌ از آفات‌ جدی‌ مدیریت‌ را بركناری‌ وواپس‌ نهادن‌ انسان‌های‌ آگاه‌ و بافضیلت‌ می‌داند.

5. پرهیزگاری‌

پرهیزگاری‌، عامل‌ بازدارنده‌ از خطا و مصونیت‌ از لغزش‌ به‌ شمار می‌رودو از شرایط‌ مهم‌ مدیریت‌ و زمامداری‌ در نظرگاه‌ امیرمؤمنان‌ (ع) است‌. البته‌در قرآن‌ نیز به‌ این‌ مهم‌ اشاره‌ شده‌ است‌:

وَ مَن‌ْ یَتَّق‌ِ اللّه‌َ یَجْعَل‌َ لَه‌ُ مِن‌ْ أمْرِه‌ِ یُسْراً؛

كسی‌ كه‌ تقوا پیشه‌ كند، خداوند سختی‌هایی‌ را كه‌ برای‌ او پیش‌ می‌آید،آسان‌ می‌كند.

امام‌ علی‌ (ع) می‌فرماید:

هر كس‌ به‌ دامن‌ تقوا چنگ‌ زند، سختی‌ها و شدایدی‌ كه‌ به‌ او نزدیك‌شوند، از او دور گشته‌ و كارهایی‌ كه‌ بر ذائقه او تلخ‌ آمدند، شیرین‌می‌گردند و موج‌های‌ متراكمی‌ كه‌ می‌خواهند او را به‌ كام‌ خود بكشند،از جلوی‌ او كنار رفته‌ و امور مشقت‌آفرین‌ بر او آسان‌ می‌شود.

6. عدالت‌

عدالت‌، مجموعه‌ای‌ از رفتار، گفتار و كردار است‌ كه‌ لازمه مدیریت‌كارآمد و پویا به‌ شمار می‌رود. مدیری‌ كه‌ در مؤلفه‌هایی‌ چون‌ گفتار، رفتار وپندار خویش‌، عدالت‌ و انصاف‌ را رعایت‌ كند، در حقیقت‌، افزایش‌ وفاداری‌به‌ سازمان‌ را به‌ ارمغان‌ آورده‌، و افراد با مشاهده این‌ روحیات‌، به‌ تحقق‌اهداف‌ سازمان‌ وفادارتر و پایبندتر می‌شوند. امام‌ علی‌(ع) رعایت‌ عدالت‌ رامایه روشنی‌ چشم‌ كارگزاران‌ دانسته‌ و می‌فرماید:

برترین‌ روشنی‌ چشم‌ والیان‌، برقراری‌ عدل‌ در مملكت‌ است‌.

ایشان‌ همچنین‌ در اهمیت‌ عدالت‌ یادآور می‌شوند كه‌:

كسی‌ كه‌ پس‌ از من‌، سرپرستی‌ را به‌ عهده‌ بگیرد، در روز قیامت‌ در كنارصراط‌ نگاه‌ داشته‌ می‌شود و فرشتگان‌ مقرب‌ الاهی‌ نامه اعمال‌ او رامی‌گشایند. اگر در میان‌ مردم‌ با عدالت‌ رفتار كرده‌ باشد، پس‌ عدلش‌ اورا نجات‌ می‌دهد.

7. دوری‌ از بدرفتاری‌

اخلاق تند و طلب‌كارانه‌، فضای‌ مدیریت‌ را به‌ جهنم‌ رفتاری‌ تبدیل‌می‌كند. او باید بسترسازی‌ كند و سازمان‌ را به‌ سمت‌ فرهنگ‌ متعادل‌ رفتاری‌سوق دهد، نه‌ این‌ كه‌ خود پرخاش‌گر و تندخو باشد. امام‌ می‌فرماید:

بدرفتاری‌، آفت‌ زمامداران‌‌[مدیران‌ جامعه ] است‌.

8. مهربانی‌

همان‌ طور كه‌ خشونت‌ برای‌ مدیر زیبنده‌ نیست‌، قاطعیت‌، اصل‌ مسلّم‌ برای‌بالا بردن‌ كیفیت‌ كار و بهینه‌ سازی‌ رفتارها در سازمان‌ است‌. در كنار قاطعیت‌،عطوفت‌ و مهربانی‌ بجا و مناسب‌، بسیار مؤثر و مفید است‌. مدیر با به‌ كار بردن‌مهر و عطوفت‌، از دریچه قلب‌ها وارد شده‌ و سازمان‌ را مالامال‌ از تعهد وفداكاری‌ می‌كند. امیرمؤمنان‌ (ع) در این‌ باره‌ می‌فرماید:

مهم‌ترین‌ ركن‌ سیاست‌، مهربانی‌ است‌.

امام‌ علی‌(ع) در عهدنامه مالك‌ اشتر بر این‌ نكته‌ تأكید فراوان‌ دارند كه‌:

مهربانی‌ با مردم‌ را پوشش‌ دل‌ خویش‌ قرار ده‌ و با همه‌ دوست‌ و مهربان‌ باش‌.

9. برخورد منصفانه‌ با فرودستان‌

از ویژگی‌های‌ مدیریت‌ كارآمد، رعایت‌ حقوق فرودستان‌ است‌. چرا كه‌این‌ امر عامل‌ ثبات‌ سازمانی‌ و مانع‌ تشكیل‌ گروه‌های‌ غیررسمی‌ معارض‌به‌شمار می‌رود و موجب‌ بالا بردن‌ انگیزش‌ در بین‌ نیروها است‌. برخوردمنصفانه‌، عین‌ عدل‌ است‌، و عدل‌، به‌ تعبیر امیر مؤمنان‌ (ع)، قرار دادن‌ هر چیزدر جای‌ خود است‌. امام‌ علی‌(ع) می‌فرماید:

حاكم‌ اسلامی‌ پاسدار الاهی‌ در زمین‌ است‌.

چرا كه‌ قرآن‌ انسان‌ را خلیفه خدا در زمین‌، و دادگری‌ و انصاف‌ را ازویژگی‌های‌ ذات‌ لایزال‌ خداوند می‌داند. پس‌ جانشین‌ خدا نیز بایدمرزبندی‌های‌ عدالت‌ را رعایت‌ كند. امام‌ در جای‌ دیگری‌ می‌فرماید:

دستور و حكم‌ منصف‌ و عادل‌، نافذ است‌.

حضرت‌ درباره برخورد منصفانه مدیر می‌فرماید:

با آنان‌ فروتن‌ و نرمخو، و همواره‌ گشاده‌رو باش‌، و به‌ همگان‌ به‌ یك‌چشم‌ بنگر؛ خواه‌ به‌ گوشه چشم‌ نگری‌ و خواه‌ به‌ آنان‌ خیره‌ شوی‌.

10. توجّه‌ به‌ وضع‌ معیشتی‌ كاركنان‌

امیرمؤمنان‌ (ع) در این‌ باره‌ می‌فرماید:

در وضع‌ معیشتی‌ آنان‌ گشایشی‌ پدید آور؛ زیرا این‌ روش‌ آنان‌ را دراصلاح‌ خود نیرو بخشیده‌ و برای‌ پاك‌سازی‌ خود تشویق‌ می‌كند و آنان‌را از دست‌ درازی‌ به‌ اموالی‌ كه‌ در اختیار دارند، بی‌نیاز می‌سازد.

11. مصمم‌ بودن‌ در اجرا

رفق‌ و مدارا از ویژگی‌های‌ مهم‌ در ارتباطات‌ مدیر كاركنان‌ به‌ شمارمی‌رود كه‌ با قاطعیت‌ منافات‌ ندارد. قاطعیت‌ از ریشه «قَطَع‌َ» و به‌ معنای‌برش‌داشتن‌ است‌. مدیر شایسته‌ كسی‌ است‌ كه‌ كم‌تر دچار تردید و ضعف‌شود. البته‌ ممكن‌ است‌ بعضی‌ تصمیم‌ها درست‌ نباشد؛ زیرا انسان‌ها از خطامصون‌ نیستند؛ امّا آن‌ چه‌ با كوشش‌ و صلاح‌اندیشی‌ حاصل‌ می‌شود، باید باقاطعیت‌ انجام‌ گیرد، زیرا تزلزل‌ مدیر، موجب‌ سستی‌ و كاهش‌ نیروی‌ زیردست‌وی‌ خواهد شد.

12. توانایی‌ انسجام‌ دهی‌ و حفظ‌ جامعه‌

حفظ‌ جامعه‌ و سازمان‌، از ویژگی‌های‌ مدیریت‌ كارآمد است‌. امام‌ علی‌(ع)می‌فرماید:

باید از تفرقه‌ پرهیز كرد؛ چه‌ این‌ كه‌ افراد تك‌رو و جدا شده‌، دستخوش‌امیال‌ شیطانی‌ می‌شوند؛ همان‌ طور كه‌ گوسفند تك‌ افتاده‌، طعمه گرگ‌می‌شود.

13. نظم‌

آراستگی‌ و پیراستگی‌ را كه‌ شامل‌ نظم‌، پاكیزگی‌، زیبایی‌، ایمنی‌، بهداشت‌و انضباط‌ است‌، در محیط‌ كار اعمال‌ كنید. زیرا این‌ كار موجب‌ بالا رفتن‌روحیه‌، و در نتیجه‌ افزایش‌ بهره‌وری‌ و كیفیت‌ می‌شود. سازمان‌ را از اساس‌،یك‌ رشته‌ روابط‌ منظم‌ و عقلایی‌ بین‌ افراد دانسته‌اند و فراگرد منظم‌ آن‌ رامی‌توان‌ جریان‌ منظم‌ و متوالی‌ فعالیت‌ بشری‌ برای‌ انجام‌ كاری‌ یا شغلی‌ از ابتداتا انتها بیان‌ كرد. امام‌ علی‌(ع) درباره اهمیت‌ نظم‌ می‌فرماید:

شما را به‌ تقوای‌ الاهی‌ و نظم‌ در كارهایتان‌ سفارش‌ می‌كنم‌.

دستور ویژه آن‌ حضرت‌ درباره رعایت‌ نظم‌ در مدیریت‌، فرازی‌ ازعهدنامه مالك‌ اشتر است‌ كه‌ امام‌ فرموده‌اند:

كار هر روز را در همان‌ روز انجام‌ ده‌ زیرا هر روزی‌ كاری‌ مخصوص‌ به‌خود دارد.

14. تعهد در برابر هدف‌

برای‌ گردش‌ كار سازمان‌ و امور آن‌، باید هدف‌ گذاری‌ و برنامه‌ریزی‌ سنجیده‌و سازمان‌دهی‌ عاقلانه‌ داشته‌ باشیم‌ و به‌ آن‌ متعهد باشیم‌. امام‌علی‌(ع) می‌فرماید:

كسی‌ كه‌ در طریق‌ یك‌ هدف‌ نباشد، حیله‌های‌ دیگران‌ او را شكست‌می‌دهد.

حضرت‌ در جای‌ دیگر می‌فرماید:

جان‌ خویش‌ را در راه‌ این‌ مسؤولیت‌ كه‌ خداوند بر عهده تو نهاده‌ است‌،نثار كن‌.

15. توانایی‌ شناخت‌ خویشتن‌

از مهم‌ترین‌ عوامل‌ توفیق‌ در اداره سازمان‌ و ارائه مدیریت‌ كارآمد،خودشناسی‌ است‌. امام‌ علی‌ (ع) در این‌ باره‌ می‌فرماید:

خدا رحمت‌ كند كسی‌ را كه‌ ]از خود شناخت‌ دارد[ و قدر خود رامی‌شناسد و پا را از گلیم‌ خود بیرون‌ نمی‌گذارد.

كسی‌ كه‌ به‌ شناخت‌ واقعی‌ خود نایل‌ نشود، مرده متحرك‌ است‌ و نمی‌تواندبه‌ دیگران‌ سودی‌ برساند. امام‌ می‌فرماید:

كسی‌ كه‌ به‌ خودشناسی‌ و ارزش‌ و مقدار خویش‌ آگاهی‌ نداشته‌ باشد،نابود می‌شود.

حضرت‌ در اهمیت‌ و ضرورت‌ شناخت‌ خویش‌، برای‌ مدیر واقعی‌،مرزبندی‌ جدیدی‌ برای‌ شناخت‌ افراد عالم‌ و جاهل‌ قائل‌ می‌شود و می‌فرماید:

دانا كسی‌ است‌ كه‌ قدر خود را بشناسد، و در نادانی‌ مرد همین‌ بس‌ كه‌ارزش‌ خویش‌ را نشناسد.

 

16. آگاهی‌ از تحوّلات‌ اجتماعی‌

امروزه‌ ضرورت‌ آگاهی‌ از تحوّلات‌ اجتماعی‌ برای‌ مدیران‌، به‌ ویژه‌ برای‌مدیران‌ رأس‌ هرم‌ سازمان‌، امری‌ حیاتی‌ و تعیین‌كننده‌ است‌. امام‌ می‌فرماید:

به‌ خدا سوگند، از اخبار و تحوّلات‌ جاری‌ كشور بی‌اطلاع‌ نیستم‌ تا مراغافلگیر كنند ]چون‌ كفتار نیستم‌ كه‌ با ضربات‌ آرام‌ و ملایم‌ بر درلانه‌اش‌، او را بخوابانند و ناگهان‌ به‌ دامش‌ اندازند[؛ من‌ به‌ طور كامل‌مراقب‌ مخالفان‌ هستم‌.

نباید فراموش‌ كنیم‌ كه‌ عدم‌ هوشیاری‌، به‌ عدم‌ دقت‌ در پیش‌بینی‌ برنامه‌منجر خواهد شد. در بُعد هوشیاری‌ مدیر، سه‌ افق‌ وجود دارد: أ: باز؛ ب‌:دور؛ج‌: روشن‌. اگر این‌ سه‌ افق‌ در مدیری‌ جمع‌ شد، هوشیاری‌ او بالا است‌؛ امّا اگردر این‌ ابعاد، ضعف‌ و فتور داشته‌ باشد، محیط‌ خود را به‌ خوبی‌ نخواهد شناخت‌.

17. آشنایی‌ به‌ تكلیف‌

هر سازمان‌ و مدیریتی‌ بر مبنای‌ تكالیفی‌ بنا شده‌ كه‌ اغلب‌ تعهدات‌اخلاقی‌ای‌ را بر می‌انگیزد و مدیر باید مبنای‌ كار خود را بر این‌ تعهدات‌استوار سازد كه‌ سبب‌ رسیدن‌ به‌ اهداف‌ می‌شود. امام‌ علی‌ (ع) می‌فرماید:

به‌ خدا سوگند (در انجام‌ دادن‌ تكلیف‌ در امر حكومت‌) اگر هفت‌ اقلیم‌را با آن‌ چه‌ در زیر آسمان‌ها است‌ به‌ من‌ دهند تا خدا را نافرمانی‌ كرده‌ وپوست‌ جوی‌ را از مورچه‌ای‌ به‌ ناروا گیرم‌، چنین‌ نخواهم‌ كرد.

18. پاك‌سازی‌ محیط‌ از چاپلوسان‌

از ویژگی‌های‌ ارتباطی‌ مرئوسان‌ و رئیسان‌ كه‌ تباهی‌ رئیسان‌ واصلاح‌نشدن‌ امور را در پی‌ دارد، چاپلوسی‌ است‌. امام‌ می‌فرماید:

به‌ طور حتم‌، كسی‌ سزاوار آقایی‌ است‌ كه‌ چاپلوسی‌ نكند و مورد حمله‌و مغرور طمع‌ واقع‌ نشود.

وی‌ در خصوص‌ حدود ستایش‌، به‌ دامنه ظریف‌ و قابل‌ توجّهی‌ قائل‌ است‌:

ستودن‌ بیش‌ از آن‌ چه‌ سزاوار است‌، نوعی‌ چاپلوسی‌، و كم‌تر از آن‌،درماندگی‌ یا حسادت‌ است‌.

امام‌ در تحلیل‌ روانی‌ این‌ ویژگی‌، یعنی‌ ثناگویی‌ مردم‌ از مدیر، می‌فرماید:

گاهی‌ مردم‌، ستودن‌ افرادی‌ را برای‌ كار و تلاش‌ روا می‌دارند؛ امّا من‌ ازشما می‌خواهم‌ كه‌ مرا به‌ سخنان‌ زیبای‌ خود ستایش‌ نكنید تا از عهدهوظایفی‌ كه‌ در برابر خدا و شما دارم‌، برآیم‌.

انسان‌ به‌ احترام‌ و توجّه‌ نیاز دارد؛ ولی‌ اگر این‌ مقصود در چارچوب‌روابط‌ منطقی‌ سازمان‌ واقع‌ نشود، محیط‌ كار در اختیار چاپلوسان‌ قرار خواهدگرفت‌ و دیگر جایی‌ برای‌ افراد كاردان‌ و دلسوز باقی‌ نخواهد ماند و سازمان‌به‌مرور از وجود آنان‌ خالی‌ خواهد شد. نتیجه این‌ امر، تحلیل‌ رفتن‌ بنیه انسانی‌سازمان‌ است‌.

19. رفتار ملایم‌

مقصود از رفتار ملایم‌، مدارا و انعطاف‌پذیری‌ با افراد در موقعیت‌های‌مقتضی‌ است‌. امام‌ علی‌(ع) می‌فرماید:

محبت‌ و لطف‌ بر رعیت‌ را در قلب‌ خود جای‌ ده‌ و بر آنان‌ درنده‌ای‌خونخوار مباش‌ كه‌ خوردن‌ آن‌ها را مغتنم‌ شماری‌.

واژه رفیق‌ از ریشه «رفق‌»، به‌ معنای‌ كسی‌ است‌ كه‌ بسیار مدارا می‌كند، واطلاق رفیق‌ به‌ خداوند متعال‌ نیز از این‌ باب‌ است‌ كه‌ با بندگان‌ خود بسیار مدارامی‌نماید. حضرت‌ علی‌ (ع) رفق‌ را سبب‌ آسان‌ شدن‌ دشواری‌ها دانسته‌ است‌،آن‌ جا كه‌ می‌فرماید:

رفق‌ و مدارا سختی‌ها را آسان‌ می‌كند.

كسی‌ كه‌ بر سازمان‌ یا گروهی‌ مدیریت‌ دارد، نیازمند آن‌ است‌ كه‌ دیگران‌از او پیروی‌ كنند، و این‌ امر، در پرتو رِفق‌ میسّر است‌. مدیری‌ كه‌ در رفتار خودبا دیگران‌ غضبناك‌ شود، تشخیص‌ درستی‌ نخواهد داشت‌؛ تعادل‌ روحی‌ وقوای‌ نفسانی‌ را از دست‌ داده‌، واقعیت‌ها را درست‌ نمی‌فهمد، چرا كه‌ بر اساس‌ذهنیات‌ خود عمل‌ می‌كند و دچار توهم‌ می‌شود؛ بدین‌ سبب‌، دستورهای‌غیرمنطقی‌ صادر می‌كند و به‌ جای‌ حل‌ مشكلات‌، بر معضلات‌ می‌افزاید. چنین‌وضعیتی‌ سبب‌ ایجاد بحران‌ در سازمان‌، و نفرت‌ اعضا از او و اختلال‌ درارتباطات‌ خواهد شد. امام‌(ع) می‌فرماید:

مؤمن‌ با مردم‌ الفت‌ می‌گیرد و با ایشان‌ مهربانی‌ می‌كند.

پیامبراكرم‌ (ص) نیز می‌فرماید:

دل‌ها به‌ اقتضای‌ فطرت‌، كسی‌ را كه‌ به‌ آن‌ها نیكی‌ كند، دوست‌ دارند، وبه‌ شخصی‌ كه‌ به‌ آن‌ها بدی‌ كند، كینه‌ می‌ورزند.

در قرآن‌ كریم‌ آمده‌ است‌:

نفرستادیم‌ تو را مگر این‌ كه‌ برای‌ عالمیان‌ رحمت‌ باشی‌.

در وضعیت‌ فعلی‌ كه‌ ابراز مادی‌ مدیریت‌ به‌ طور كامل‌ در اختیار نیست‌،نقش‌ حاكمیت‌ بر قلب‌ها كه‌ نتیجه اعتقاد و عمل‌ به‌ ارزش‌های‌ اخلاقی‌ است‌، دراعمال‌ مدیریت‌ بروز بیش‌تری‌ دارد؛ البته‌ محبت‌ و مهربانی‌ با كاركنان‌ به‌ این‌معنا نیست‌ كه‌ با هر كس‌ طبق‌ خوشایند او عمل‌ شود. محبت‌ آن‌ است‌ كه‌ باحقیقت‌ توأم‌ باشد. محبت‌ خیررساندن‌ است‌؛ در غیر این‌ صورت‌، نوعی‌دورویی‌ به‌ شمار می‌رود؛ البته‌ مدیر ضمن‌ برخورداری‌ از حالت‌ جاذبه‌، ازویژگی‌ دافعه‌ نیز در جای‌ خود نباید غفلت‌ كند.

 

 

20. انتقادپذیری‌

انتقاد از ماده نقد، و نقد در لغت‌ به‌ معنای‌ وارسی‌ كردن‌ و جدا كردن‌ «سره‌از ناسره‌» است‌. چون‌ گفته‌ می‌شود «نَقَّدْت‌ُ الدَّراهِم‌َ»، یعنی‌ درهم‌ها را

وارسی‌ كردم‌ تا خوب‌ را از بد جدا سازم‌. انتقاد، عمل‌ جداسازی‌

است‌. حضرت‌علی‌(ع) در اهمیت‌ انتقادپذیری‌ مدیر و زمامدار جامعه‌می‌فرماید:

برخوردت‌ با كارگزاران‌، به‌ گونه‌ای‌ باشد كه‌ جرأت‌ داشته‌ باشند عیوب‌تو را یادآور شوند.

امام‌ یادآور می‌شود كه‌ انتقاد باید از روی‌ خیرخواهی‌ باشد، نه‌ به‌ قصدبرتری‌ جویی‌؛ چرا كه‌ انتقاد با عیبجویی‌ فرق دارد، و عیبجویان‌ فقط‌ درصددتضعیف‌ هستند. حضرت‌ می‌فرماید:

از رعیت‌، آنان‌ را كه‌ عیبجوترند، از خود دور كن‌.

امام‌ جواد (ع) درباره تذكّر و انتقاد مثبت‌ می‌فرماید:

مؤمن‌، نیازمند توفیق‌ از خدا و اندرزگویی‌ از خویشتن‌ خود و پذیرش‌از كسی‌ است‌ كه‌ او را نصیحت‌ می‌كند.

21. رعایت‌ اعتدال‌ در امور

میانه‌روی‌، شرط‌ كام‌یابی‌ و پیروزی‌ است‌. اعتدال‌ باید در همه مسائل‌ وحالات‌ مراعات‌ شود. افراط‌ و تفریط‌ مشكلاتی‌ را در سازمان‌ پدید می‌آوردكه‌ برطرف‌ كردن‌ آن‌ها با سختی‌ همراه‌ خواهد بود. امام‌ علی‌ (ع) در خطبهمعروف‌ به‌ همام‌، یكی‌ از ویژگی‌های‌ پرهیزگاران‌ را میانه‌روی‌ می‌داند.همچنین‌ در نامه‌ای‌ به‌ یكی‌ از فرمانداران‌ خود به‌ نام‌ عمر بن‌ ابی‌ سلمه‌ ارحبی‌كه‌ در فارس‌ حكومت‌ می‌كرد، می‌نویسد:

مردم‌ با ما هم‌پیمانند؛ پس‌ در رفتار با آنان‌، نرمی‌ و درشتی‌ را به‌ هم‌ آمیزو رفتاری‌ معتدل‌ را در نزدیك‌ كردن‌ و دور كردن‌ مراعات‌ كن‌.

حضرت‌ در كلامی‌ دیگر می‌فرماید:

نادان‌، همیشه‌ تندرو یا كندرو است‌.

امام‌ علی‌(ع) حدود 32 بار از میانه‌روی‌ سخن‌ گفته‌ است‌ كه‌ بحث‌ وبررسی‌ این‌ سخنان‌ مجالی‌ ویژه‌ می‌طلبد.

22. تشویق‌ و تنبیه‌

خداوند متعال‌ می‌فرماید:

اءِنّا اَرْسَلْناك‌َ بِالْحَق‌ِّ بَشیراً و نَذیراً؛

ما تو را به‌ حق‌، برای‌ بشارت‌ و بیم‌ فرستادیم‌.

ارسال‌ انبیاء از دایره رحمت‌ الاهی‌ به‌ سوی‌ انسان‌ها در نقش‌ مدیران‌ هادی‌و راهنما، برای‌ بشارت‌های‌ الاهی‌ و بیم‌ها است‌. پیامبر در قالب‌ آیات‌ قرآن‌می‌فرماید:

من‌ از سوی‌ او برای‌ شما بیم‌دهنده‌ و بشارت‌دهنده‌ام‌.

امروز تشویق‌ و تنبیه‌، جزو اصول‌ نظارتی‌ سازمان‌ است‌؛ چرا كه‌ افرادسازمانی‌، همه‌ یكدست‌ و یكنواخت‌ نیستند، و تفاوت‌های‌ فردی‌، اصلی‌پذیرفته‌ شده‌ است‌. حضرت‌ علی‌ (ع) می‌فرماید:

مبادا نیكوكار و بدكردار نزد تو مساوی‌ باشند؛ زیرا در این‌ صورت‌،نیكوكاران‌ در كار نیك‌ خود، سرد می‌شوند، و بدكاران‌، به‌ بدی‌ تشویق‌می‌شوند. هر یك‌ از ایشان‌ را به‌ آن‌ چه‌ گزیده‌ است‌، جزا ده‌.

قرآن‌ نیز می‌فرماید:

هر كس‌ به‌ اندازه ذره‌ای‌ نیكی‌ كند، آن‌ را می‌بیند[و به‌ نتیجه آن‌می‌رسد ] و هر كس‌ نیز به‌ اندازه ذره‌ای‌ بدی‌ كند، آن‌ را می‌بیند[ و به‌سزای‌ آن‌ می‌رسد ].

بنابراین‌، تشویق‌، راه‌حلی‌ برای‌ بازده‌ بیش‌تر و بهتر است‌. اگر بین‌ كار وتشویق‌، رابطه‌ای‌ نباشد، كوشش‌ از بین‌ می‌رود:

با پاداش‌ دادن‌ به‌ نیكوكار، بدكار را بیازار.

اگر فردی‌ كارش‌ را به‌ خوبی‌ انجام‌ داد، نباید آن‌ را فقط‌ به‌ حساب‌وظیفه‌اش‌ گذاشت‌؛ بلكه‌ باید او را بی‌درنگ‌ تشویق‌ كرد و اگر روزی‌ كارش‌ رابه‌ درستی‌ انجام‌ نداد، نباید طلب‌كارانه‌ توبیخش‌ كرد. اگر از خدمات‌ فرد،قدرشناسی‌ نشود، پس‌ از آن‌، كار مهمی‌ را انجام‌ نخواهد داد. قدردانی‌ وتشویق‌ در هر وضعیتی‌ و به‌ هر مقداری‌ باید انجام‌ شود؛ زیرا عامل‌ دلگرمی‌افراد و اهمیت‌ و شخصیت‌ دادن‌ به‌ آن‌ها، و نشان‌ از توجّه‌ مدیر به‌ عمل‌ افراداست‌.

علت‌ ناكامی‌ها در مدیریت‌ و سازمان‌، همیشه‌ از تنبلی‌ كاركنان‌، پایین‌ بودن‌سطح‌ تخصص‌، ضعف‌ نظام‌ كار، كمبود سرمایه‌ و ابزار، وجود رقیبان‌ ودشمنان‌ داخلی‌ و خارجی‌ نیست‌؛ بلكه‌ گاهی‌ از مسائلی‌ به‌ ظاهر ساده‌، مانندچگونگی‌ تشویق‌ و تنبیه‌ ناشی‌ می‌شود. برای‌ مثال‌، اگر به‌ كسی‌ پاداش‌ ناحق‌داده‌ شود و به‌ كسی‌ كه‌ حق‌ او است‌، پاداش‌ مناسب‌ داده‌ نشود، همه افراد، بامدیریت‌ و سازمان‌ مخالف‌، و از كار و تلاش‌ دلسرد می‌شوند؛ زیرا:

أ. كسی‌ كه‌ پاداش‌ نابجا گرفته‌ است‌، به‌ خودبینی‌ و غرور دچار می‌شود.

ب‌. كسی‌ كه‌ پاداش‌، حق‌ او بوده‌ است‌، مأیوس‌ می‌شود.

ج‌. دیگران‌ نیز به‌ كار و سازمان‌ بی‌اعتنا می‌شوند؛ چون‌ در عمل‌ می‌بینند كه‌ایثار و كوشش‌ بی‌نتیجه‌ است‌.

نكته مهم‌ و كلیدی‌ دیگر كه‌ باید در تنبیه‌ مورد توجّه‌ قرار گیرد، آن‌ است‌ كه‌هر تنبیهی‌ باید تأثیر تربیتی‌ داشته‌ باشد.

23. حفظ‌ اسرار

حفظ‌ اسرار و مسائل‌ و مشكلات‌ كارگزاران‌ و حوزه مدیریتی‌ مدیر و عدم‌انتشار آن‌، از ویژگی‌های‌ رهبران‌ كارآمد است‌؛ چنان‌ كه‌ امام‌ علی‌ (ع) در این‌زمینه‌ می‌فرماید:

پیروزی‌ در سایه دوراندیشی‌، و دوراندیشی‌ در سایه تفكر، و تفكر درسایه حفظ‌ اسرار حاصل‌ می‌شود.

در هر سازمان‌، رازهایی‌ نهفته‌ است‌ كه‌ عوامل‌ سازمانی‌ یا كاركنان‌ در آن‌دخالت‌ دارند و مدیران‌ از بیش‌تر آن‌ها آگاهی‌ دارند. حفظ‌ این‌ اسرار، سازمان‌و حوزه مدیریت‌ را از مخاطره‌های‌ بسیاری‌ مصون‌ می‌دارد.

24. آینده‌نگری‌

امروزه‌ در سازمان‌ها و مدیریت‌ «باز»، «دور» و «روشن‌» دربارهبرنامه‌ریزی‌ صحبت‌ می‌شود كه‌ جملگی‌ آینده مطلوب‌ و بهینه سازمانی‌ ومدیریتی‌ را رقم‌ می‌زنند. اسلام‌ همان‌ گونه‌ كه‌ مسلمانان‌ را به‌ شناخت‌ گذشته‌سفارش‌ و تشویق‌ می‌كند، به‌ آینده‌ نگری‌ نیز توجّه‌ می‌دهد؛ زیرا اگر سرگذشت‌گذشتگان‌ و رویدادهای‌ اقوام‌ و ملل‌ گوناگون‌ جهان‌ را بخوانیم‌ و اززیبایی‌های‌ آن‌ برای‌ زندگی‌ و آینده خویش‌ بهره‌ نگیریم‌، تاریخ‌ را تنها برای‌سرگرمی‌ و وقت‌ گذرانی‌ خوانده‌ و كار بیهوده‌ای‌ انجام‌ داده‌ایم‌.

مدیری‌ كه‌ بر مسند مدیریت‌ نشسته‌، نباید خود را از نگرش‌ به‌ آینده‌ جداسازد؛ همان‌ گونه‌ كه‌ از گذشته‌ نباید غفلت‌ كند؛ چون‌ تنها زمانی‌ می‌تواند درمسیر حركت‌، با شتاب‌ بیش‌تر، اشتباه‌ و خسارت‌ كم‌تر، روح‌ آرام‌تر و امیدفراوان‌تر، به‌ كام‌یابی‌ و پیروزی‌ دست‌ یابد كه‌ آینده‌ را شناخته‌ و برای‌ هرلحظه‌اش‌ برنامه‌ و آهنگی‌ مناسب‌ را آماده‌ كرده‌ باشد. مدیران‌ آینده‌نگر،همیشه‌ از زمان‌ جلوترند و نیازها و مشكلات‌ كار را بررسی‌ می‌كنند و امكانات‌لازم‌ را از پیش‌ تدارك‌ می‌بینند؛ در نتیجه‌، میزان‌ كام‌یابی‌ آنان‌ بیش‌تر می‌شود.امام‌ علی‌ (ع) می‌فرماید:

چشم‌ دل‌ انسان‌ خردمند [آینده‌نگر]پایان‌ كارش‌ را می‌بیند و نشیب‌ وفراز خویش‌ را می‌شناسد؛

هر كه‌ از پیش‌ به‌ استقبال‌ رود، بینا می‌شود، و هر كه‌ پشت‌ كند،سرگردان‌ می‌ماند؛

خردمندترین‌ مردم‌ كسی‌ است‌ كه‌ در عاقبت‌ كارها بیش‌تر بنگرد.

از ویژگی‌های‌ مدیران‌ مؤمن‌، آینده‌نگری‌ برای‌ پیشگیری‌ از نگرانی‌های‌آینده‌ است‌. امام‌ علی‌(ع) می‌فرماید:

از ویژگی‌های‌ مؤمنان‌، آینده‌نگری‌ است‌[مؤمنان‌ كسانی‌اند كه‌ آیندهخویش‌ را می‌شناسند ].

اسلام‌ برای‌ عاقبت‌نگری‌ در كارها، كه‌ از اصل‌ آینده‌نگری‌ سرچشمه‌می‌گیرد، اهمیت‌ فراوانی‌ قائل‌ است‌؛ بنابراین‌، بخشی‌ از كام‌یابی‌های‌ مدیر به‌این‌ موضوع‌ بستگی‌ دارد كه‌ برای‌ آینده‌ تا چه‌ مقدار برنامه‌ریزی‌ كرده‌ واندیشیده‌ است‌. یكی‌ از نتایج‌ عاقبت‌اندیشی‌ و آینده‌نگری‌ مدیران‌ در جوامع‌،آرامش‌ خاطر و جلوگیری‌ از پشیمانی‌ است‌. امام‌ علی‌(ع) می‌فرماید:

عاقبت‌اندیشی‌ پیش‌ از شروع‌ كار، تو را از پشیمانی‌ در امان‌ می‌دارد.

http://daneshjooqom.4kia.ir/