مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

تهيه كننده و تنظيم: منصوره اميري نژاد

قرآن

مقدمه:

از جانبی قرآن مجید کتابی است همگانی و همیشگی و همه را مورد خطاب قرار داده بمقاصد خود ارشاد و هدایت میکند و نیز با همه‏بمقام تحدی و احتجاج می آید و خود را نور و روشن کننده و بیان کننده همه چیز معرفی میکند و البته چنین چیزی در روشن شدن خود نباید نیازمند دیگران باشد.

● وجوه و نظائر در قرآن

یکی از مسایل قرآنی،مساله‏«وجوه و نظائر»است،که راه احتمال را در فهم‏معانی قرآن باز نموده و گاهی موجب اشتباه برخی و گاه موجب دست آویزی برای‏فتنه جویان شده است.فهم معانی قرآن نیاز به ورزیدگی و اندیشه عمیق دارد تاامکان سد احتمالات میسر گردد،لذا شناخت وجوه و احتمالات و نیز اشباه و نظائریک ضرورت تفسیری به شمار می‏رود.در این زمینه کتاب‏ها و رساله‏های فراوانی‏نوشته شده و نیز تالیفاتی با عنوان‏«غریب القرآن‏»یا«تاویل مشکل القرآن‏»ارائه‏شده است.پیشینیان در این زمینه کوشش فراوانی نموده و برای حل مشکلات‏قرآنی آثار نفیسی از خود به یادگار گذارده‏اند.

اولین کسی که در این وادی قدم نهاد،ابو الحسن مقاتل بن سلیمان بلخی‏خراسانی(متوفای ۱۵۰)است.وی از تابعین بنام شمرده اکنون در دست رسم است و با ضمیمه تحقیق دکتر عبد الله محمود شحاتهٔ به سال ۱۹۷۵ م به چاپ رسیده است. می‏شود.

پس از وی افراد دیگری نیز در این مسیر گام نهاده‏اند.به گفته جلال الدین‏سیوطی،ابو الفرج(متوفای ۵۹۷)،واعظ و محدث و مفسر معروف و ابن دامغانی وابو الحسین محمد بن عبد الصمد مصری و ابن فارس و دیگران،در این زمینه‏کتاب‏هایی نوشته‏اند،که کتاب ابن فارس در اختیار جلال الدین سیوطی بوده و درکتاب‏«اتقان‏»از آن نقل کرده است.

عمده‏ترین کتاب در دست در این زمینه کتاب‏«وجوه و نظائر»نوشته ابو الفضل‏حبیش بن ابراهیم تفلیسی(متوفای حدود سال ۶۰۰) است.این کتاب به فارسی‏نگاشته شده و دکتر مهدی محقق آن را تحقیق نموده در اختیار خوانندگان قرار داده‏است.این کتاب در واقع،تکمیل شده کتاب مقاتل ابن سلیمان است.مؤلف ابتدا به‏عربی بر آن افزوده سپس با اضافاتی آن را به فارسی در آورده است. خود چنین گوید:

«چون از تصنیف کتاب‏«بیان التصریف‏»بپرداختم،نگاه کردم به کتاب‏«وجوه‏القرآن‏»که مقاتل بن سلیمان رحمهٔ الله به تازی ساخته بود بسیار کلمت را از اسماء و افعال وحروف که او شرح آن،دو وجه یا سه وجه بیان کرده بود،در کتاب تفسیرابو الحسین ثعلبی رحمهٔ الله هر کلمتی را چهار و پنج وجه موجود یافتم و بسیار کلمت را که‏او سه و چهار وجه گفته بود،در تفسیر ثعلبی هر یک را شش و هفت وجه معنی‏یافتم.و بسیار کلمت را وجوه فرو گذاشته بود.و نیز ترتیب کتاب نه بر طریقی نهاده‏بود که استخراج آن چه طلب کنند به وقت‏حاجت‏شرح وجوه آن کلمت را به زودی‏بیابند.پس چون احوال کتاب وی بدین صفت دیدم خواستم که در وجوه قرآن‏کتابی سازم کامل و مفید که آن چه در کتاب ثعلبی و تفسیر سور آبادی و تفسیر نقاش‏و تفسیر شاپور و تفسیر واضح و در کتاب مشکل(ابن)قتیبه و کتاب غریب القرآن‏عزیری در وجوه قرآن بیان کرده است،بر طریق اختصار آن جمله در کتابم موجودباشد...و بر وسع طاقت‏شرح وجوه هر کلمتی را به پارسی واضح بیان کردم و هر وجهی چند آیت از قرآن به دلیل آوردم...».

▪ تعریف وجوه و نظائر

وجوه،درباره محتملات معانی به کار می‏رود و نظائر،درباره الفاظ و تعابیر.اگردر لفظ یا عبارتی چند معنا احتمال رود،این معانی را«وجوه‏»گویند.بدین معنا که‏عبارت مذکور را بتوان بر چند وجه تعبیر کرد و هر وجهی را تفسیری شمرد.نظائر درالفاظ یا تعابیر مترادفه به کار می‏رود و آن هنگامی است که چند لفظ(کلمه یا جمله)

یک معنای تقریبی واحد را افاده کنند.این بیش‏تر در الفاظی یافت می‏شود که دارای‏معانی متقارب و مترادف باشند و جدا ساختن آن‏ها گاه دشوار می‏نماید.در قرآن ازهر دو نوع فراوان یافت می‏شود.لذا شناخت وجوه و نظائر در قرآن یک ضرورت‏تفسیری به شمار می‏رود.

جلال الدین سیوطی در تعریف وجوه چنین گوید:«فالوجوه للفظ المشترک الذی‏یستعمل فی عدهٔ معان،کلفظ الامهٔ.. ،وجوه لفظ مشترکی را گویند که در چند معنابه کار می‏رود،مانند لفظ‏«امت‏»که به سه معنا آمده:ملت،طریقت و مدت‏».امت‏به معنای ملت در آیه و کذلک جعلناکم امهٔ وسطا،این چنین است که ما شمار را ملتی‏میانه قرار دادیم‏».امت‏به معنای طریقت نظیر آیه: انا وجدنا آبائنا علی امهٔ و انا علی‏آثارهم مقتدون (۵) ،ما پدرانمان را بر طریقتی[روشی]یافتیم و ما همان را دنبال‏می‏کنیم‏».امت‏به معنای مدت نظیر آیه: و قال الذی نجا منهما و ادکر بعد امهٔ... (۶) ،و آن‏کس از آن دو[زندانی]که نجات یافته و پس از مدتی[یوسف را]به خاطر آورده بود،گفت...».

در تعریف نظائر گوید:«و النظائر،کالالفاظ المتواطئهٔ...،نظائر الفاظی را گویند که‏با یک دیگر هم آهنگ و هم تا باشند»مانند الفاظ مترادفه که معانی آن‏ها یک‏سان یانزدیک به هم باشند.

وجوه محتمله در الفاظ و عبارات قرآن،به ویژه در جمله‏های ترکیبی-چنان چه‏اشارت رفت-فراوان است و تا کسی این وجوه محتمله را نداند،درست را ازنادرست تشخیص نخواهد داد و بر حقیقت تفسیر آیه آگاه نخواهند شد چه پی بردن‏به حقیقت،به میزان تشخیص و توانایی جدایی صحیح از مستقیم بستگی دارد.به‏هر تقدیر در قرآن این ویژگی وجود دارد که در بسیاری از تعابیر آن راه احتمالات بازاست.برای روشن شدن معنا باید راه احتمالات سد شود.

مولا امیر مؤمنان علیه السلام فرموده:«القرآن حمال ذو وجوه،قرآن محتملات گوناگونی‏را پذیرا است‏».هر یک از آیات کشش معانی مختلفی را دارد لذا باید اندیشید تا راه‏درست را برای رسیدن به معانی صحیح یافت.این سخن را علی علیه السلام هنگامی به ابن‏عباس فرمود که خواست او را به احتجاج با خوارج روانه کند.آن گاه دستور فرمود:

«لا تخاصمهم بالقرآن،فان القرآن حمال ذو وجوه تقول و یقولون...و لکن حاججهم‏بالسنهٔ،فانهم لن یجدوا عنها محیصا ،با قرآن با آنان درگیر نشو،زیرا قرآن معانی‏گوناگونی را پذیرا است،می‏گویی و می‏گویند...ولی با سنت‏با آنان از در گفتگودر آی،زیرا راه چاره‏ای جز پذیرفتن و تسلیم شدن نخواهند داشت‏».ابن عباس باانجام دستور امیر مؤمنان بر خصم پیروز گردید.

از این رو،از قتادهٔ بن سلیمان نقل است که گفت:«لا یکون الرجل فقیها کل الفقه‏حتی یری للقرآن وجوها کثیرهٔ،فقیه توانا کسی است که برای قرآن وجوه محتمله‏فراوان بداند».از ابو الدرداء نیز روایت‏شده:«انک لن تفقه کل الفقه حتی تری للقرآن‏وجوها» .پس درک صحیح قرآن در آن است که یک مفسر دانا تمامی وجوه محتمله‏آیات را بداند و بتواند صحیح آن را از سقیم جدا سازد.لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده‏است:«القرآن ذلول ذو وجوه،فاحملوه علی احسن الوجوه ،قرآن هم چون شتر رام به هر طرف می‏توان او را برد،ولی آن را بر بهترین وجه راه برید».

● قرآن خود چگونه تفسیر می‏پذیرد؟

از جانبی قرآن مجید کتابی است همگانی و همیشگی و همه را مورد خطاب قرار داده بمقاصد خود ارشاد و هدایت میکند و نیز با همه‏بمقام تحدی و احتجاج میآید و خود را نور و روشن کننده و بیان کننده همه چیز معرفی میکند و البته چنین چیزی در روشن شدن خود نباید نیازمند دیگران باشد.

و نیز در مقام احتجاج باینکه کلام بشر نیست میگوید قرآن کلام یکنواختی است که هیچگونه اختلافی در آن نیست و هر گونه اختلافی که بنظر میرسد بواسطه تدبر در خود قرآن حل میشود و اگر کلام خدا نبود این طور نبود.و اگر چنین کلامی در روشن شدن مقاصد خود حاجت‏بچیزی دیگر یا کسی دیگر داشت این حجت تمام نبود.

زیرا اگر مخالفی مورد اختلافی پیدا کند که از راه دلالت لفظی خود قرآن حل نشود از هر راه دیگری غیر لفظ حل شود مانند اینکه ارجاع به پیغمبر اکرم (ص) شود و وی بدون شاهدی از لفظ قرآن بفرماید مراد آیه چنین و چنان است البته مخالفی که معتقد بعصمت و صدق آنحضرت نیست اقناع نخواهد شد و بعبارت دیگر بیان و رفع اختلاف پیغمبر اکرم (ص) مثلا بدون شاهد لفظی از قرآن تنها بدرد کسی میخورد که بنبوت و عصمت آنحضرت ایمان داشته باشد و روی سخن و طرف احتجاج در آیه «افلا یتدبرون القرآن و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا» با مخالفین دعوت و کسانی است که ایمان بنبوت و عصمت آنحضرت ندارند.و قول خود آنحضرت بی‏شاهد قرآنی مسلم آنان نمی‏باشد.

و از طرف دیگر خود قرآن ببیان و تفسیر پیغمبر اکرم (ص) و پیغمبر اکرم ببیان و تفسیر اهل بیت‏خود حجیت میدهد.

نتیجه این دو مقدمه اینست که در قرآن مجید برخی از آیات با برخی دیگر تفسیر شود و موقعیت پیغمبر اکرم (ص) و اهل بیت او در برابر قرآن موقعیت معلمین معصومی باشد که در تعلیم خود هرگز خطا نکنند و قهرا تفسیری که آنان کنند با تفسیری که واقعا از انضمام آیات بهمدیگربدست میآید مخالف نخواهد بود.

• قرآن مجید ظاهر و باطن دارد

خدای متعال در کلام خود میفرماید: «و اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا» ترجمه: خدا را بپرستید و هیچ چیزی را-در عبادت-شریک او قرار مدهید) و ظاهر این کلام نهی از پرستش معمولی بتها است چنانکه میفرماید: «فاجتنبوا الرجس من الاوثان‏» ترجمه:دوری گزینید از پلیدیها که بتها باشند) .

ولی با تامل و تحلیل معلوم میشود که پرستش بتها برای این ممنوع است که خضوع و فروتنی در برابر غیر خدا است و بت‏بودن معبود نیز خصوصیتی ندارد چنانکه خدای متعال اطاعت‏شیطان را عبادت او شمرده میفرماید: «الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبدوا الشیطان‏» ترجمه:آیا فرمان ندادم به شما ای بنی آدم که شیطان را مپرستید) .

و با تحلیلی دیگر معلوم میشود که در طاعت و گردن گذاری انسان میان خود و غیر فرقی نیست و چنانکه از غیر نباید اطاعت کرد از خواستهای نفس در برابر خدای متعال نباید اطاعت و پیروی نمود چنانکه خدای متعال اشاره می‏کند: «افرایت من اتخذ الهه هواه‏» ترجمه:آیا دیدی کسی را که هوای نفس خود را خدای خود قرار داده) .

با تحلیل دقیق‏تری معلوم میشود که اصلا بغیر خدای متعال نباید التفات داشت و از وی غفلت نمود زیرا توجه بغیر خدا همان استقلال دادن باو و خضوع و کوچکی نشان دادن در برابر اوست و این ایمان روح عبادت و پرستش میباشد خدای متعال میفرماید: «و لقد ذرانا لجهنم کثیرامن الجن و الانس تا آنجا که میفرماید: اولئک هم الغافلون‏» ترجمه:سوگند میخورم ما بسیاری از جن و انس را برای جهنم آفریدیم-تا آنجا که میفرماید:آنان همان غفلت کنندگان-از خدا-هستند) چنانکه ملاحظه میشود از آیه کریمه: «و لا تشرکوا به شیئا» ابتدائا فهمیده میشود اینکه نباید بتها را پرستش نمود و با نظری وسیعتر اینکه انسان از دیگران بغیر اذن خدا پرستش نکند و با نظری وسیعتر از آن اینکه انسان حتی از دلخواه خود نباید پیروی کند و با نظر وسیعتر از آن اینکه نباید از خدا غفلت کرد و بغیر او التفات داشت.

همین ترتیب یعنی ظهور یک معنای ساده ابتدائی از آیه و ظهور معنای وسیعتری بدنبال آن و همچنین ظهور و پیدایش معنائی در زیر معنائی در سرتاسر قرآن مجید جاری است و با تدبر درین معانی معنای حدیث معروف که از پیغمبر (ص) ماثور و در کتب حدیث و تفسیر نقل شده است: «ان للقرآن ظهرا و بطنا و لبطنه بطنا الی سبعهٔ ابطن‏» روشن میشود.

بنابر آنچه گذشت قرآن مجید ظاهر دارد و باطن (یا ظهر و بطن) که هر دو از کلام اراده شده‏اند جز اینکه این دو معنی در طول هم مرادند نه در عرض همدیگر نه اراده ظاهر لفظ اراده باطن را نفی میکند و نه اراده باطن مزاحم اراده ظاهر میباشد.

• چرا قرآن مجید از دو راه ظاهر و باطن سخن گفته؟

۱) انسان در زندگی ابتدائی خویش که دنیوی و موقتی است مانند یک حبابی خیمه هستی خود را روی دریای بیکران ماده زده در همه فعالیتهائی که در مسیر وجود میکند سر سپرده امواج خروشان ایندریای‏بیکران است و سر و کار با ماده دارد.

حواس بیرونی و درونیش بماده و مادیات مشغول و افکارش نیز پای بند معلومات حسی‏اش میباشد، خوردن و آشامیدن و نشستن و برخاستن و گفتن و شنودن و رفتن و آمدن و جنبیدن و آرمیدن و بالاخره همه فعالیتهای زندگی را روی ماده انجام میدهد و فکری جز این ندارد.

و گاهی که پاره‏ای از معنویات را مانند دوستی و دشمنی و بلندی همت و بزرگی مقام و نظائر آنها تصور میکند، اکثریت افهام آنها را بواسطه مجسم ساختن مصداقهای مادی در نظر تصور میکنند چنانکه شیرینی پیروزی را با شیرینی قند و شکر و جاذبه دوستی را با کشش مغناطیس و بلند همتی را با بلندی مکان یا جای یکی از ستارگان و بزرگی مقام را با بزرگی کوه یا نظیر آن حکایت مینمایند.

در عین حال افهام در توانائی درک و تفکر معنویات که از جهانی وسیعتر از ماده میباشند مختلفند و مراتب گوناگون دارند، فهمی است که در تصور معنویات هم افق صفر است و فهمی است که کمی بالاتر از آن می‏باشد و بهمین ترتیب تا برسد به فهمی که با نهایت آسانی وسیعترین معنویات غیر مادی را درک میکند.

و در هر حال هر چه توانائی فهمی در درک معنویات بیشتر باشد بهمین نسبت تعلقش بجهان ماده و مظاهر فریبنده‏اش کمتر و همچنین هر چه تعلق کمتر توانائی درک معنویات بیشتر می‏باشد، و با این وصف افراد انسان با طبیعت انسانی که دارند همگی استعداد این درک را دارند و اگر استعداد خود را ابطال نکنند قابل تربیتند.

۲) از بیان گذشته این نتیجه بدست میآید که معلومات هر یک از مراتب مختلف فهم را بمرتبه پائین‏تر از خود نمیشود تحمیل کرد و گرنه نتیجه معکوس خواهد داد و مخصوصا معنویاتی که سطح‏شان از سطح ماده و جسم بسی بالاتر است اگر بی‏پرده و پوست کنده بفهم عامه مردم‏که از حس و محسوس تجاوز نمیکند تحمیل شود بکلی ناقض غرض خواهد بود.