هیدروژن
هیدروژن یا آبزا، با نماد شیمیایی H نام یک عنصر شیمیایی در جدول تناوبی با عدد اتمی ۱ است. وزن اتمی این عنصر ۱٫۰۰۷۹۴ u است. هیدروژن سبکترین عنصر در جهان است و بیش از دیگر عنصرها میتوان آن را به صورت آزاد در طبیعت پیدا کرد. میتوان گفت نزدیک به ۷۵% از جرم جهان از هیدروژن ساخته شدهاست. برخی جرمهای آسمانی مانند کوتولهٔ سفید و یا ستارههای نوترونی از حالت پلاسمای هیدروژن ساخته شدهاند. ولی در طبیعت روی زمین به سختی میتوان تک اتم هیدروژن را پیدا کرد.
ایزوتوپی از هیدروژن که بیشتر دیده میشود، پروتیوم نام دارد (بیشتر از نماد آن ۱H یاد میشود تا نام آن) این ایزوتوپ، یک پروتون دارد و نوترون ندارد و در ترکیبهای یونی میتواند بار منفی (آنیون هیدرید با نماد -H) به خود بگیرد. همچنین بار مثبت آن نیز به صورت +H یافت میشود که در این صورت تنها از یک پروتون ساده ساخته شدهاست. البته در حقیقت بدست آوردن کاتیون هیدروژن در ترکیبهای پیچیده تری ممکن میشود.
عنصر هیدروژن با بیشتر عنصرها میتواند ترکیب شود و میتوان آن را در آب، تمامی ترکیبهای آلی و موجودات زنده پیدا کرد. این عنصر در واکنشهای اسید و قلیایی در بسیاری واکنشها با داد و ستد پروتون میان مادهٔ حل شدنی و حلال نقش مهمی از خود نشان میدهد. هیدروژن به عنوان ساده ترین عنصر شناخته شده در دانش نظری بسیار کمک کار بودهاست، برای نمونه از آن در حل معادلهٔ شرودینگر و یا در مطالعهٔ انرژی و پیوند و در نهایت پیشرفت دانش مکانیک کوانتوم نقش کلیدی داشتهاست.
گاز هیدروژن (با نماد H۲) نخستین بار در سدهٔ ۱۶ میلادی به صورت آزمایشگاهی از واکنش اسیدهای قوی با فلزهایی مانند روی بدست آمد (۱۷۶۶ تا ۸۱). هنری کاوندیش نخستین کسی بود که دریافت گاز هیدروژن برای خود، یک مادهٔ جداگانهاست.و از سوختن آن آب پدید میآید. دلیل نامگذاری هیدروژن هم همین ویژگی آن است به معنی آبساز در زبان یونانی. در شرایط استاندارد دما و فشار هیدروژن عنصری است بی رنگ، بی بو، بی مزه، نافلز، غیرسمّی یک ظرفیتی، گازی دو اتمی، بسیار آتشگیر و با فرمول شیمیایی H۲.
در صنعت برای تولید هیدروژن از گاز طبیعی بهره میبرند و کمتر به الکترولیز آب روی میآورند. بیشتر هیدروژن تولیدی در نزدیکی محل تولید، در فرایند سوخت سنگوارهای (مانند کراکینگ) و تولید آمونیاک برای ساخت کود شیمیایی، مورد بهره برداری قرار میگیرد. امروزه دانشمندان در تلاش اند تا جلبکهای سبز را در تولید هیدروژن بکار ببندند.
حالتها:
در شرایط عادی گاز هیدروژن ترکیبی از دو نوع متمایز مولکول است که با هم از نظر جهت چرخش الکترونها و هسته تفاوت دارند. این دو شکل به نام ارتو و پارا هیدروژن معروفند. در شرایط استاندارد ، هیدروژن معمولی ترکیبی از 25% شکل پارا و 75% شکل ارتو است. شکل ارتو را نمیتوان بصورت حالت خالص آن تهیه کرد. این دو مدل هیدروژن از نظر انرژی با هم متفاوتند که این مسئله موجب میگردد تا خصوصیات فیزیکی آنها کمی متفاوت باشد، مثلا نقطه ذوب و جوش پاراهیدروژن تقریبا 0.1K پائینتر از ارتوهیدروژن است.
خصوصیات قابل توجه:
هیدروژن سبک ترین عنصر شیمیایی با معمولترین ایزوتوپ آن است که شامل تنها یک پروتون و الکترون است. در شرایط فشار و دمای استاندارد هیدروژن یک گاز ، H2 ، دو اتمی با نقطه جوش 20.27K و نقطه ذوب 14.02K را میسازد. در صورتیکه این گاز تحت فشار فوقالعاده بالایی ، مانند شرایطی که در مرکز غولهای گازی وجود دارد، قرار گیرد، مولکولها ماهیت خود را از دست داده و هیدروژن بصورت فلزی مایع در میآید.
اما در فشارهای بسیار پایین مانند شرایطی که در فضا یافت میشود، به این علت که هیچ راهی برای ترکیب اتمهایش وجود ندارد، هیدروژن تمایل دارد تا بصورت اتمهای مجزا در آمده ، ابرهای H2 (هیدروژنی) تشکیل میشود که به شکل گیری ستارگان نیز مرتبط میباشد.
این عنصر نقش بسیار حیاتی در تامین انرژی جهان از طریق واکنش پروتون-پروتون و چرخه کربن-نیتروژن به عهده دارد (اینها فرآیندهای همجوشی هستهای هستند که با ترکیب دو اتم هیدروژن به یک اتم هلیم ، مقدار بسیار عظیمی از انرژی آزاد میکنند.)
کاربردها
کاربرد در فرایندها
هیدروژن یا H۲ به فراوانی در صنعت شیمی و نفت کاربرد دارد. بزرگترین کاربرد آن در پردازش (سطح بالا کردن) سوختهای سنگوارهای و تولید آمونیاک است. مصرف کنندگان کلیدی H۲ در کارخانههای پتروشیمی عبارتند از هیدرودآلکیلاسیون، هیدرودسولفوریزاسیون و کراکینگ. البته هیدروژن چندین کاربرد مهم دیگر هم دارد. هیدروژن به عنوان یک عامل هیدروژنه کردن بویژه در افزایش سطح اشباع چربیهای غیر اشباع، دانههای روغنی و تولید متانول کاربرد دارد. کاربرد دیگر آن به عنوان منبع هیدروژن در تولید هیدروکلریک اسید است. همچنین هیدروژن به عنوان عامل کاهنده در احیای سنگ معدنهای فلزی کار میکند.
حامل انرژی
هیدروژن به خودی خود یک منبع انرژی نیست. مگر آنکه با کمک واکنشهای همجوشی هستهای در دوتریوم یا تریتیوم برای نیروگاهها انرژی تولید کند. که البته این فن آوری بسیار پیشرفتهاست. انرژی خورشید هم از همجوشی هستهای هیدروژن گرفته شدهاست اما بر روی زمین به سختی می توان به صورت کنترل شده به این فرایند دست یافت.هیدروژن بدست آمده از خورشید، فرایندهای زیستی یا الکتریکی انرژی مورد نیاز برای تولیدش بیشتر از انرژی بدست آمده از سوختنش است به همین دلیل در این موقعیتها با هیدروژن به عنوان یک حامل انرژی برخورد میشود مانند یک باتری. هیدروژن را می توان از سوختهای سنگوارهای (مانند متان) بدست آورد اما این گونه منبعها همیشگی و پایدار نیستند.
خنک کننده
از هیدروژن در نیروگاههای برق به عنوان خنک کنندهٔ ژنراتورها بهره برده میشود. این به دلیل ظرفیت گرمایی بسیار بالای این گاز است که از همهٔ گازها بالاتر است.
در نیمه رساناها
هیدروژن برای اشباع پیوندهای شکستهٔ سیلیسیم آمورف و کربن آمورف کاربرد دارد و کمک میکند تا ویژگیهای ماده پایدار شود.همچنین در بسیاری از اکسیدهای مواد به عنوان دهندهٔ الکترون کار میکند. دیگر کاربردها
به مقدار بسیار زیادی هیدروژن در فرآیند هابر (Haber Process) نقش دارد. دیگر کاربردهای هیدروژن عبارتاند از:
آلکیل زدایی آبی (هیدرودیلکیلاسیون)، گوگردزدایی آبی (هیدرودیسولفوریزاسیون و هیدروکرکینک
در سوختهای موشک. هیدروژن میتواند در موتورهای درون سوز سوخته شود و یا در پیلهای هیدروژنی انرژی بصورت برق تولید کند. تاکنون چند خودرو آزمایشی توست شرکتهای مختلف اتومبیل سازی از جمله BMW(موتور گرمایی) و Mercedes Benz،Toyota،Opel و... (پیل هیدروژنی) تولید شدند. پیلهای سوختی هیدروژنی، بهعنوان راه کاری برای تولید توان بالقوه ارزان و بدون آلودگی، مورد توجه قرار گرفتهاست.