مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

حمام‏هاي قديمي

در مجموع اصول ساخت حمام‏ها يكي است كه در ادامه مختصري از آن آورده مي‏شود. همانطور كه مي‏دانيم تغيير دماي ناگهاني از محل سرد به گرم و بالعكس مي‏تواند باعث بروز بيماري در انسان شود با توجه به همين موضوع چند اصل مهم در ساخت گرمابه‏ها رعايت مي‏شده است. اين سلسله مراتب به شرح زير است.

ايجاد راهرويي پيچ در پيچ در حد فاصل دهليز ورودي حمام كه به هواي سرد اجازه ورود مستقيم داده نشود. بعد از فضاي دهليز (فضاي برزخ) بنيه يا رختكن قرار دارد كه محيطي نيمه گرم و نسبتاً خشك است، بعد از اين فضا فضايي به نام ميان‏در داريم. اين فضا معمولاً داراي يك يا دو سكو جهت انداختن لنگ و دولچه و وسايل حمام مي‏باشد. قابل ذكر است كه ممولاً راه دستشويي نيز از همين فضاي ميان در بوده است.

قسمت خزانه در حمامهاي كامل سه عدد بوده يكي براي آب گرم يكي براي آب سرد و در وسط آن دو خزانه آب ولرم جاي مي‏گرفت در خزانه آب سرد و گرم كسي وارد نمي‏شده كه اين دو را قله يا گله و مجموع آنها را قلتين مي‏گفتند در حمامهاي اعيان نيز گرمخانه خصوصي در دو گوشه خزانه وجود داشت كه بجاي خزانه دستك داشت. (حوضچه كوچك كه آب را داخل آن ريخته و با دست روي بدن مي‏ريزند).

گرم كردن حمام بوسيله تون(خند يا گل خس يا كانون آتش) كه در زير حمامها بود صورت مي‏گرفته كه مواد سوختني آن بته بوده است.

آب را در ديگهاي بزرگ و مقاومم از هفت جوش يا به عبارتي تركيبي از روي، مس، قلع، سرب، و چيز ديگر كه در مجموع محصولي محكم مي‏شد مي‏ريختند. اين ديگ مي‏بايست در مقابل آتش زير آن مقاومت كند. و براي چسباندن در ديگ از پيه دارو (پي آب كرده + پنبه + ساروج + چوب تراشيده بيد) استفاده مي‏كردند و طوري آن را مي‏چسپاندند كه هيچ وقت آب خزانه به داخل ديگ راه پيدا نمي‏كرد.

براي گرم كردن فضاي حمام در كف زير قسمت گرمخانه گربه روهايي مي‏ساختند كه دود.و آتش از آن عبور مي‏كرد و سپس از دودكشها از حمام خارج مي‏شد عبور اين هواي گرم باعث گرم شدن كف حمام مي‏شد كه تعداد اين گربه روها در بينه كاهش پيدا مي‏كرد.

براي تأمين نور حمام معمولاً نورگيرهاي سقفي وجود داشت كه در تمام فصول نور مناسبي را فراهم مي‏كرد.عنصري به نام جامخانه عمل نورگيري را انجام ميداد كه جنس آن از شيشه بود. براي چسپاندن گل رس و شيشه از مومينه (پشم شتر + روغن برزك + گل رس) استفاده مي‏كردند. مومينه كاري شبيه به ماستيك فعلي انجام مي‏داد. تعداد اين شيشه در جامها بستگي به بزرگي فضا و قطر جامها و تعداد شن بستگي به گرما و سرماي فضاي زير آن داشت.

در حمامهاي قديم ملاحظاتي جهت حمام مردانه و زنانه داشتند. به طور مثال دو حمام كنار هم مي‏ساختند كه ورودي آنها از يك كوچه نبود اما خزانه‏ها را به هم چسپيده مي‏ساختند كه از يك جا گرم شوند. در بعضي محلات هم فقط يك حمام وجود داشت بعضي روزها به زنها و بعضي روزها به مردها اختصاص داده مي‏شد.

حمام عبدالخالق

اين حمام در بلوار جديد الاحداث شهر سنندج، اوايل محله پير محمد واقع شده است. در مورد وجه تسميه آن طبق گفته اهالي محل و صاحب فعلي حمام، شخصي به نام حاجي عبدالخالق اقدام به ساخت آن كرده است و از آن زمان به همين نام باقي مانده است.

توصيف معماري

در كنار كوچه ورودي حمام قرار دارد. سطح اين حمام حدود 5/2 متر پائين تر از سطح كوچه است. فضاي ورودي به شكل هشت ضلعي مي‏باشد كه در اطراف داراي سكوهايي براي نشستن است. اين قسمت بوسيله يك راهرو به بينه متصل مي‏شود. حمام سرد (بينه) به شكل مستطيل ساخته شده و داراي 8 ستون به مقطع مربع مي‏باشد. گرداگرد اين فضا سكوهايي جهت رختكن قرار دارد و در وسط نيز حوض آب سرد تعبيه شده. بينه بوسيله يك راهرو به حمام گرم متصل مي‏شود وجود اين راهرو باعث مي‏شود كه تبادل جريان هوا بين دو فضا به صورت مستقيم و سريع انجام نشود.

گرمينه داراي پلاني شبيه به سربينه است با اين تفاوت كه كوچكتر است و در ضلع جنوبي آن خزينه آب گرم با دو خلوتي در طرفين آن وجود دارد

وضعيت فعلي حمام

براي تبديل حمام آب دو قسمت مجزاي زنانه و مردانه از قسمت ورودي كنار مدخل اصلي و حمام راه عبور ديگري براي حمام زنانه تعبيه كرده اند. با توجه به آنچه كه در اصول ساخت حمامها آمد مي‏توان فهميد كه اين بنا در سالهاي اخير دستخوش تغييرات شده است. (به دليل قرار گرفتن ورودي حمام زنانه و مردانه در كنار هم)

از جمله اين تغييرات قرار دادن تيغه‏هايي جهت ايجاد يك راهبرو براي ورود به حمام زنانه در ضلع جنوبي سربينه است همچنين در خلوتي شرقي و گزينه تيغه‏هايي جهت ايجاد فضايي براي دوشها ساخته اند.

ديوارها تقريباً تا كمر از كاشي پوشانده شده و قسمتهاي بالائي را با آندود سيمان پوشانده اند همچنين حوض آب سرد بينه نيز پر شده است.

مصالح بكار رفته در ساختمان حمام

مصالح اين حمام عمدتاً سنگ و آجر و ساروج است در قسمت ورودي و هشتي از آجر براي آندود سطوح

داخلي از ساروج و براي پواندن سطوح خارجي (نماي ضلع غربي) از سنگ استفاده شده است. در مورد زمان ساختن اين حمام در كتاب آئينه سنندج چنين آمده است:

«در اوايل محله پيرمحمد عبدالخالق ساخته شد كه مجموع الجهات تا اين تاريخ 1360 خورشيدي است عمر اين حمام به 200 سال مي‏رسد».

حمام شيشه

اين حمام در خيابان ملاويسي شهر سنندج واقع شده است و در مورد وجه تسميه اين حمام گفته مي‏شود كه در ضلع عربي آن اروسي‏هايي با شيشه‏هايي رنگي

وجود داشته و چون قبل از عبور حمام كردستان از پشت حمام، رودخانه اي وجود داشته كه تلألو نورهاي رنگي داخل آب رودخانه و همچنين بازي نورهاي رنگي داخل حمام منظره اي زيبا و جذاب را پيديد مي‏آورد و اين حمام به حمام شيشه معروف است.

توصيف معماري

درب ورودي اين حمام كنار خيابان واقع شده است سطح هشتي ورودي تقريباً دو متر پايين تر از سطح خيابان است. فضاي ورودي به شكل هشت ضلعي بوده و در اطراف داراي سكوهاي قرينه مي‏باشد. در ضلع روبروي پله‏هاي ورودي چهار پله و يك دهليز با چرخش 90 درجه فضاي ورودي را با يك پيش فضا براي سربينه متصل مي‏كند. سر بينه به شكل مستطيل

است و داراي دو ستون با مقطع هشت ضلعي مي‏باشد كه روي آنها طاقها سورا شده اند. ضلع غربي بينه به يك فضاي واسطه ارتباط پيدا مي‏كند. اين فضاي رابط به شكل هشت ضلعي بوده كه در سمت جنوب آن سرويسها قرار دارند. اين دهليز بينه را به حمام گرم متصل مي‏كند.

حمام گرم داراي پلان تقريباً مربع شكل با شكوهاي در اطراف مي‏باشد. گرمينه دراي 4 ستون با مقطع هشتد ضلعي است كه هر كدام از ستونها وزن چهار طاق را تحمل مي‏كنند. سقف اين قسمت گنبدي است و درون آن نورگيري مدور تعبيه شده است احتمالاً در ضلع شمالي گرمينه خزينه و خلوتي قرار داشته كه به دليل تغييرات زيادي كه در سالهاي اخير در حمام بوجود آمده است تشخيص اين مطلب دشوار است.

قوسهاي بكار رفته در اين حمام سه نوعند: 1- قوس چيلاي تند 2- قوس مربع شكسته 3- قوس شاخ بزي كند. در مورد زمان ساخت اين حمام اطلاعات دقيقي در دست نيست اما با توجه به شواهد احتمالاً مربوط به دوره قاجاريه مي‏باشد.

سه حمام در چهار فصل

حمام چهارفصل اراک در حدود صد وبیست سال پیش توسط فردی به نام حاج محمد ابراهیم خوانساری که مسجد مدرسه ای نیز به نام این مرحوم در همان خیابان عباس آباد کوچه شمس ساخته شده بنا گردید. این بنا مربوط به دوران قاجاريه است و از آثار ارزشمند و بسيار زيباي منطقه محسوب مي شود . درزمینی به مساحت هزار و دویست متر مربع بنا گردیده و بزرگترین حمام ایران است.این حمام پنج متر پایین تر کف سطح خیابان است و علت آن هم به این دلیل است که چون آب این حمام از آب قنات تامین میگردیده و در گذشته وسایل پیشرفته امروزی جهت پمپاژ کردن آب وجود نداشته لذا حمام در ارتفاع پایین تر از سطح زمین ساخته میشده تا آب به راحتی وارد آن شود.

رخت كن حمام با كاشيكاري هاي بسيار زيباي هفت رنگ تزئين شده و سقف حمام روي هشت ستون قرار دارد كه اين ستون ها دارای پیچگاههای بسیار زیبا و کاشی های منقوش می باشد.

وجه تسميه این حمام به واسطه تابلوهاي كاشي مي باشد كه, در ارتباط با چهار فصل سال منقوش گشته و در چهار سمت سربينه حمام مردانه نصب بوده است.بر روي اين كاشي هاي خشتي نقوشي از مناظر طبيعي ديده مي شود كه حكايت از آن دارد كه اين حمام در چهار فصل سال مي تواند مورد استفاده باشد . همچنين كاشي هايي كه نقوش آنها شكارگاهي است و شامل جنگ بين شير و اژدها و شير و گاو مي باشد كه در هر دوی آن شير حيوان غالب است

و به احتمال قوی بدين معنا بكار برده شده كه در اين حمام گرما به سرما غالب است چرا كه شير در عربي اسد خوانده مي شود كه يكي از ماه های گرم تابستان است و به اين ترتيب مردم را براي ورود به حمام و استفاده از آن مشتاق تر می كرده است . حمام از نظر معماری فوق العاده غنی است.

بخش رخت كن مردانه و هشتي بين گرمخانه و رخت كن به موزه تابستاني شناسي تبديل شده است . اشياء به نمايش گذاشته شده در آن مربوط به دوران قبل و بعد از اسلام بوده وبخش گرمخانه آن در حاضر تبديل به موزه مردم شناسي شده كه در اين قسمت سعي شده از موضوعات مردم شناسي استفاده شود ، اشياء اين بخش شامل ابزار و وسايل روشنايي ، قهوه خانه ، وسايل حمام ، اسناد و قباله ها و قرآن هاي خطي است . هنرهاي سنتي مانند كارگاه گيوه كشي و فرش بافي نيز بخشي از اين مكان را به خود اختصاص داده است.

فضاي هشت ضلعي كه ارتباط دهنده بين دو قسمت ها بوده است و مورد استفاده آن در حمام بسيار حائز اهميت است چون علاوه بر اينكه يا قسمت ورودي را به سربينه ها و يا قسمت سربينه را به گرمخانه ها متصل مي كرد باعث تعديل حرارت نيز مي شد يكي از زيباترين بخش هاي اين حمام قسمت سربينه زنانه است كه گنبد آن يك پارچه و بدون برپاداشتن ستون بنا شده است و اين از نظر معماري با توجه به امكانات كم آن دوران قابل توجه است . حمام زنانه و بخش اقليت هاي مذهبي يا خصوصي داراي يك سربينه زنانه است اما گرمخانه آن داراي خصوصي و عمومي است كه شايد بتوان گفت در نوع خود بي نظير باشد اما سربينه حمام مردانه با كاشي خشتي هفت رنگ با طرح هاي متنوع تزئين يافته است و تمام سطوح داخلي آن نيز با كاشي و طرح هاي اسليمي و ختايي مزين گرديده است .

گنبد اصلي سربينه بر روي هشت ستون اصلي قرار دارد كه اين ستون ها نيز به شكل هنرمندانه اي كاشي كاري شده و داراي پيچك هاي بسيار زيبايي است .از جمله ويژگي هاي معماري سربينه علاوه بر طرح قرينه سازي و رسم بندي ها و نحوه ستون بندي آن همين كاشي كاري ها است كه شامل كاشي كاري هاي قالبي و پيچكي است و تمام سطح سربينه مردانه بوسيله همين كاشي ها تزئين يافته است .

شكل هاي اسليمي نظير گل و بوته درختان سرو و صنوبر و انگور و نيز منظره هاي طبيعي كه حاكي از ذوق و احساس هنر كاشي ساز است . مثل نشان دادن چشمه هاي آب ، رودخانه و گياهان وحشي كه در ميان آنها پرندگان شبيه كبوتر و قرقاول در حال نشسته يا پرواز ديده مي شوند. از این حمام تا سال1352 استفاده میشده و بعد از آن بسته میگردد و سرانجام در سال 1373 توسط سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی بازسازی ومرمت و به صورت موزه درآمد.

این حمام در گذشته دارای سه حمام برای آقایان و خانمها واقلیتهای مذهبی بوده است. از آقای حاج نبی حاجی علیخانی یکی از شهروندان اراکی در مورد دلیل ساختن حمام برای اقلیتهای مذهبی سوال کردم و او علت آن را چنین توضیح داد:

روزی زنی در هوای سرد فرزند نوزاد خود را در جوی آبی در خیابان میشسته و در همین احوال حاج محمد ابراهیمی خوانساری میرسد و به او میگوید این طفل مریض میشود چرا او را در این هوا در آب سرد جوی استحمام میکنی و به حمام نمیبری؟(در اینجا لازم به توضیح است که در گذشته مانند امروزه درون منازل حمام وجود نداشته و مردم به حمام های عمومی میرفتند)زن ارمنی در پاسخ میگوید که مسلمانان ما را در حمام هایشان راه نمیدهند.

فهرست منابع و مأخذ:

1- اردلان، مستوره، ديوان مستوره كردستاني، تهران، مهرماه 1357.

2- پيرنيا، كريم، آشنايي با معماري اسلامي‏ايران، دانشگاه علم و صنعت ايران، 1374

3- كياني، محمد يوسف، معماري ايران (دوره اسلامي)، فهرست بناها، 1368

4- بهشت، حميد مهدي، طرح احياء و كاربري خانه آصف وزيري سنندج، سازمان ميراث فرهنگي كشور، 1376

5- مديريت ميراث فرهنگي استان كردستان، مختصر ي در باب تعدادي از ابنيه‏هاي تاريخي شهر سنندج، شهريور 1377

6- ايازي، برهان، آئينه سنندج، ناشر مؤلف، چاپ اول 1371.

7- سازمان جغرافيايي كشور، فرهنگ جغرافيايي ايران (آباديها) جلد 5، استان 5، كردستان، بي تا

8- سازمان ميراث فرهنگي و مسكن و شهرسازي شهرستان سنندج