مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

شهرنشینی در دوره هخامنشیان (220 سال حکومت : از 550 تا 330 قبل از میلاد ) :

شهرهایی که در دوره مادها احداث شدند بیشتر جنبه اداری – سیاسی داشتند در آن هنگام نه توانایی و بنیان اقتصادی کشور در حدی بود که از بازرگانی و تولید صنایع دستی را برای احداث شهرهای نوین رونق بخشد و نه قدرت نظامی مادها بگونه ای بود که پهنه وسیعی را در بر گیرد و امکان مبادلات اقتصادی بین شهرهای کهن و بازرگانی سرزمین های مجاور را فراهم سازد .

v ایجاد شهرها در حدود مرزها برای حفظ کشور در برابر دشمنان :

پادشاهان هخامنشی ، سرزمین های پهناوری را تصرف کردند و برای نگهداری و اداره آن تشکیلات نوینی پدید آوردند کوروش در برخی از نواحی مرزی برای مراقبت از حدود و مرزهای کشور و حفظ آن در برابر حمله بیگانگان مراکز و شهرهایی را پی افکند .

v اصطلاحات اقتصادی و رشد شهرها :

داریوش برای اداره سرزمین های مزبور به علاوه مصر و نواحی فتح شده در غرب ، اصطلاحاتی در اقتصاد و تشکیلات اداری کشور بوجود آورد برای گردآوری خراج ، نخست پیمانه ای واحد معین کرد سپس سکه ای موسوم به ((درایک)) که طلا بود و 4/8 گرم وزن داشت . ضرب سکه طلا منحصر به شاهنشاه بود .

در امپراتوری هخامنشی ، سکه های گوناگونی ضرب میشد این سکه ها عبارتند از :

1- سکه شاهنشاهی 2- سکه ساتراپ ها 3- سکه ایالتی با تصویر شاهنشاه 4- سکه محلی

v معاملات نقدی و جنسی :

روابط پولی در زندگی اقتصادی همه مردم و در همه شئون به سرعت رخنه نکرد بلکه با آهنگی آهسته توسعه یافت و در بیشتر بخش ها ، مبادلات اقتصادی بصورت پایاپای تا مدتها ادامه یافت حتی کارگران و پیشه ورانی که در ساختمان های سلطنتی کار میکردند با آنکه میزان مزدشان بوسیله واحد پول تعیین و محاسبه میشد اما اغلب معادل آن را جنس دریافت میکردند .

همچنین شرکتها و مؤسسات معتبری که جمع آوری خراج را به مقاطعه میگرفتند و خراج را به پول نقره گرد می آوردند و به خزانه شاهی تحویل میدادند در برخی از معاملات و داد و ستدهای خود بجای سکه از کالا استفاده میکردند .

افرادی که برای فرار از خطر محکومیت متوسل به رشوه میشدند ، معمولا ً آنرا بصورت جنسی ( گندم و جو ، شبکه شراب ، گوسفند ، گاو و .... ) پرداخت میکردند .

در هر صورت ضرب سکه و رواج آن در بین مردم موجب تسهیل معاملات و مبادلات و به تبع آن رشد شهرنشینی گردید .

v نقش مصریان و فنیقی ها در رشد شهرنشینی در ایران در دوره هخامنشی :

لازم بذکر است در این دوران ، اساس اقتصادی ایران بر نظام کشاورزی و شبانی استوار بوده است و انجام امور بازرگانی و بسیاری از مشاغل و حرف صنعتی در دست ملل تابعه نظیر مصریان و فنیقیان بود بنابراین اقتصاد شهری شامل کار و پیشه های گوناگون در داخل شهرها بوده است بسیار محتمل است که صاحبان بعضی از مشاغل بمنظور تبادل نظر در مورد مسائل و رفع مشکلات شغلی یکدیگر ، اجتماعی داشته اند که هسته های اولیه سازمان های صنعتی را در قرون بعد ، تشکیل داده است .

v طبقات اجتماعی در دوره هخامنشی :

از دیدگاه اوستا ، جامعه ایران باستان به سه طبقه تقسیم شده بود :

1- روحانیان ( موبدان ، هیربدان و پیشوایان : آتوربانان ) .

2- سپاهیان ( پادشاه و سران لشگری و کشوری : ((ارتیشتاران)) ) .

3- کشاورزان ( کشاورزان ، دامداران و پیشه وران جزء : ((واستریوشان)) ) .

v شهرنشینی و پیدایش طبقه چهارم :

طبقات سه گانه تا زمانی که تولید صنایع دستی و پیشه وری از اهمیت کافی برخوردار نبود و بعنوان کار و فعالیتی اجتماعی از کشاورزی بطور کامل مستقل نشده بود به همان شکل بر جای بود اما پس از آنکه ((شهرنشینی)) توسعه یافت و پیشه وران و صنعتگران ، گروه اجتماعی متمایزی را تشکیل دادند گروه چهارمی (( موسوم به هوتخشان که شامل صنعتگران و پیشه وران میشد تکوین یافت .

v گروههای اجتماعی دوره هخامنشیان و نقش آنها در رشد شهرنشینی :

غیر از طبقات سه گانه روحانیان ، سپاهیان و کشاورزان باید به دو گروه وسیع اجتماعی در دوره هخامنشی اشاره کرد که به واسطه شغل ، نقش و منزلتشان در رشد شهرنشینی مؤثّر بودند این گروهها عبارت بودند از :

1- گروه (( کارآ)) : در دوره هخامنشیان یک گروه وسیع اجتماعی موسوم به کارآ شامل اقشار متوسط و بالای گروه های آزاد مردم شکل گرفت که در جامعه نقش و منزلت مهمی را ایفاء میکرده است واژه ((کارآ)) در زبان پارسی قدیم به معنی مردم و سپاهیان بکار می رفته است . گویا کلمه شیپور را به همین جهت کارنای ((کرنا)) می نامیده اند و واژه کارزار نیز از همین ریشه است .

2- گروه کورتش : این گروه که به واسطه تخصص خود نقش مؤثّرتری را نسبت به سایر گروهها در رشد شهر و شهرنشینی داشته است از لایه ها و اقشار گوناگونی شکل گرفته بود بر پایه اسناد کشف شده واژه ((کورتش)) عنوان مشترک کارکنان ، کارگران و متخصصانی بود که در ازای کار خود حقوق دریافت میکردند عده زیادی از اعضای کورتش را کارگران ساختمانی ، کارکنان و متخصصانی که در خدمت دستگاه حکومتی بودند تشکیل میدادند پیشه وران و عموم کارگران و متخصصان بیگانه مانند مصریان ، یونانیان و سومریان نیز از لایه های این گروه اجتماعی بشمار می رفتند . عدّه ای از کشاورزان هم که احتمالا ً در خدمت دستگاه حکومتی بودند از این گروه محسوب میشدند اعضای گروه مزبور در دسته هایی متشکل از صد تا هزار نفر به کار اشتغال می ورزیدند این توضیحات کورتش در ایجاد تأسیسات زیربنایی چون راهسازی ، کانال کشی و آبیاری که موجب ایجاد و رشد شهر میشود مناسب بوده است .

v شهر و معنای قدسی آن :

در زبان فارسی دو واژه ((شار)) و ((شهر)) که مورد استفاده جدید قرار گرفته اند دارای ریشه های باستانی هستند شار یا شارستان خود از ریشه شهر گرفته شده که بصورت های قدیمی تر ((شَتر)) ، ((خَشتر)) ، از ریشه ((خشی)) به معنی شاهی کردن آمده است . شاه باستانی ایران دارای قدرت پادشاهی یا ((خشای)) پنداشته میشده است یعنی سلطه مطلوب یا پادشاهی خواستنی که در پارسی میانه بصورت شهریور درآمده و یکی از ((امشاسپندان)) است از این رو یگانگی مفهوم شهر ، کشور ، پادشاهی و پادشاه و وجود یک بار معنایی بسیار مقدّس در این واژگان مشخص میشود .

به همن دلیل پادشاهان به سلطنت خودشان جنبه الهی می بخشیدند که کتیبه ها و آثار بجای مانده ، مؤیّد این امر است آنان همواره خود را فرستاده اهورامزدا و او را حامی خود معرفی میکردند .

 

پ) دوره هخامنشیان:

باید به خاطر داشت كه قدمت زمان زرتشت، دیرینگی تمدن و فرهنگ در ایران باستان و در نتیجه سابقه یكجانشینی و شهرنشینی در ایران را مشخص می‌سازد.

ویژگی‌های مشترك بین آیین‌ هخامنشیان و آیین زرتشت، از جمله اعتقاد به اهورامزدا و توجه به مهر و ناهید در كنار او، نیایش در برابر آتش و علاقه به كشاورزی به عنوان یك كار نیك سبب گردیده كه برخی از محققین معتقد شوند كه هخامنشیان پیرو آیین زرتشت بوده‌اند، هرچند تفاوتهایی بین عقاید و آداب آنان با زرتشتیان شرق ایران وجود داشته است.

در حدود 560 پیش از میلاد دو دولت نیرومند آریایی- ماد و پارس- موئتلف گشتند، بدین‌سان امپراتوری ایران آغاز شد. به پایمردی كوروش و داریوش بزرگ نخستین امپراتوری جهان سازمان یافت كه مدت 230 سال دوام داشت. از رود نیل تا جیحون و از دریای اژه تا رود گنگ. عصری جدید پیش آمد و ثباتی غیرعادی برقرار گردید. شبكه راه‌های ارتباطی مشوق بازرگانی شد و ثروتی هنگفت تولید گشت. جاده شاهی هخامنشی از سارد تا شوش به مسافت بیش از 1600 میل كشیده شده بود و احداث 111 ایستگاه در طول همین جاده به كاروانها یاری كرد تا حمل و نقل كالا را در مدت كمتر از 90 روز در سراسر امپراتوری انجام دهند. حتی راه‌های بین شوش و تخت‌جمشید و اكباتان سنگ فرش شده بود.

برای اینكه ذهنیت روشنتری از معماری و شهرسازی در آن عصر پیدا كنیم متون دینی كهن می‌توانند به ما كمك كنند، برای نمونه خوب است كه شكل شهر و ترتیب طبقاتی آن را در یكی از مستندات مذهبی بررسی نماییم :

براساس متن «وندیداد» شكل شهر را می‌توان چنین انگاشت كه نخست قلعه‌ای به اندازه مسافتی كه یك اسب می‌تازد در نظر گرفته می‌شود و سپس در وسط آن آتشكده و در كنار آن آب انبار و بازار درست می‌شد و سپس محلات سه‌گانه -برای آتهروان (پیشوایان و موبدان)، اته شتر (فرمان روایان و سپاهیان) و استریه (كشاورزان)- هر یك با ابعاد و تناسبات مشخص و پس از آن محل دام‌ها و مزرعه و باغ و چراگاه ساخته می‌شد. البته در اكثر مواقع چنانكه بعدها هم معمول بود، مزارع و چراگاه‌ها به علت وسعتشان خارج از قلعه و در اطراف آن قرار می‌گرفت.

اكباتان پایتخت مادها را پیشتر شناختیم، این پایتخت بهاری هخامنشیان بعدها نیز به حیات خویش ادامه داد، اكنون به شوش یعنی پایتخت زمستانی این سلسله می‌پردازیم شهری كه بارها ویران شد و پس از چند هزار سال امروزه شهری كم اهمیت به همان نام در نزدیكی آن وجود دارد.

اكنون دشوار می‌توان تصور نمود در جایی كه گرمای هوا در 7 ماه از سال توان‌فرساست چگونه پایتخت امپراتوری قرار گیرد. دكتر گیرشمن كه روزگاری دراز طی دوره‌های حفاری بسیاری در شوش به سر برده اظهار می‌دارد كه فقط با ایجاد آبیاری و تولید كشاورزی كه از این راه حاصل شده گرمای باورنكردنی شوش هر سال دو یا سه هفته به عقب افتاده است، شاید به واسطه اینكه سرزمین شوش در زمان هخامنشیان جنگل‌كاری شده بود هوای آنجا بیش از امروز قابل تحمل بوده است.

اما تخت جمشید شهری است كه از سوی برخی محققین همچون پروفسور پوپ به عنوان شهری مذهبی معرفی شده است. وی تاكید كرده كه تخت جمشید هیچگاه مركز سیاسی شاهنشاهی نبوده زیرا برای این منظور از موقعیت مناسبی مانند اكباتان و شوش (پایتختهای هخامنشی) برخوردار نبود. تخت جمشید نامی است كه در قرون اسلامی به مجموعه بناهای شهر «پارسه» داده شد.

بنای تخت‌جمشید (پارسه) به وسیله داریوش بزرگ نهاده شد و تاریخ شروع ساختمان آن در حدود 520 پیش از میلاد بود، وی در كتیبه‌ای از بناهای تخت‌جمشید به عنوان دژ یاد می‌كند. به هر حال ساختمان مجموعه بناهای صفه در زمان او به پایان نمی‌رسد بلكه در زمان خشایارشاه و اردشیردوم و دیگر حاكمان نیز ادامه می‌یابد. بنابراین باتوجه به مطالب مذكور و همچنین كشف آثار بسیاری از جمله آثار مهم مسكونی، یك قنات باستانی، یك گورستان و بقایای بناها و حصارهای چندی در طراف تخت‌جمشید تا شعاع ده‌كیلومتری می‌توان اظهار نمود كه احتمالاً تخت جمشید به صورت شهری دارای سه حصار بوده كه در وسط صفه كنونی قرار داشته، سپس بخش شهرستان و بیرون (ربض) و مزارع و باغات در اطراف آن قرار داشته‌اند و به مرور زمان در بناهای آن تغییراتی پدید آمده است. حتی بنابر مدارك جدیدی كه از آثار به جای مانده به دست آمده مشخص شده كه پس از آنكه اسكندر آنجا را ویران نمود مدتی در حدود 30 سال یا اندكی بیشتر آنجا متروك ماند اما سپس یكی از فرمانروایان محلی در صدد برآمد اقامتگاهی برای خود بر روی گوشه جنوب‌غربی صفه ایجاد كند و برای اینكار برخی از مصالح بناهای قدیمی را جابجا كرده‌اند تا در بنای جدید از آن استفاده كنند.

دیوارهای تخت‌جمشید كه مدتهای مدید است فرو ریخته از خشت خام بنا گردیده بود. رنگ‌آمیزی فراوانی كه در سراسر این دیوارها به كار رفته بود بر عظمت مقیاس بزرگ آنها می‌افزود. بعضی از ستونهای داخلی را نخست گچ‌كاری و سپس با رنگهای آبی و سفید و سرخ نقاشی كرده بودند، در حالی كه ستونهای دیگر را با فلزات پوشانده بودند. نقوش برجسته سنگی نیز رنگ‌آمیزی گردیده بود. اثری از رنگهای آبی فیروزه‌ای، سبز بادامی، نارنجی، زرد، سرخ روشن و بنفش پیدا شده است.

ساكنان قدیم پرس پولیس ]پارسه] منازل مسكونی خود را از گل می‌ساختند. این منازل دیوارهای كوتاه و نازكی داشت و از اتاقهای متعددی تشكیل می‌گردید.

ویژگی‌های عام شهرهای هخامنشی : در مركز شهر ارگ سلطنتی و در كنار آن محله‌های درباری قرار می‌گرفت، پادگان نیز در ارگ جای داشت. فضای داخل ارگ به اندرونی و بیرونی تقسیم می‌شد كه بیرونی در ارتباط با باغی بود كه جشن‌ها و برخی از مراسم خاص در عمارت قصر داخل آن انجام می‌شد. در فضای مذكور تزیینات و تجملات فراوان تدارك دیده می‌شد كه حشمت و عظمت دربار را به رخ ملاقات‌كنندگان بكشند … در شهر میدانی عمومی بود كه در فاصله‌ای اندك از دروازه شاهی قرار داشت. در اطراف ارگ و محله‌های درباری، محله‌های مسكونی و كوچه‌های شهر قرار داشته و برگرد آن نیز عموماً حصاری بلند از خشت ساخته می‌شد.

تاریخ شهرنشینی اشکانیان

 

• شهر،‌ شهرسازی و شورا

به اعقتاد برخی از متخصصان علم زبانشناس واژه شهر برگرفته از «خشتهر» در زبان اوستایی و پارسی هخامنشی و به معنی سرزمین و کشور است که در فارسی نو خشتهر به شهر تبدیل و بجای بلده عربی بکار می‌رود.

نام ایران در دوره هخامنشیان «آریانام خشتهرام» بوده که به معنی «سرزمین و پادشاهی ایرانیان» است.

و اما با نگاهی گذرا و سیری در تاریخ پیدایش شهرها به این نتیجه می‌رسیم که انسان پس از کشف کشاورزی و استیلای بر زمین از دوران کوچ نشینی وارد دوران اسکان در سرزمین خاص می شود. و در اینجاست که اجتماعات شکل می‌گیرد و معضلات سکونت اجتماعی رخ می‌نماید. اسکان اجتماعی انسان به رغم فواید فراوان همواره معضلات و مشکلاتی را نیز برای این زندگی نوین به ارمغام آورده است. در مغرب زمین شهرها بیشتر اوقات بر محور (بازار ـ دژ)‌ و یا (معیشت ـ امنیت) شکل گرفته‌اند در صورتی که در شرق (معیشت ـ‌ قدرت)‌محدود و مبنای زندگی شهری قرار گرفته بود؛ هسته مرکزی زندگی شهری در غرب بازار بود و در شرق قدرت.

علمای علوم مختلف هر یک تعریفی به فراخور حوزه تخصصی خویش برای شهر ارائه داده‌اند. که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

۱) تعریف جامعه شناس:‌ محل اجتماعی جوامع انسانی که بزرگتر از قریه بوده و دارای حکومت باشد.

۲) تعریف جغرافیایی: محلی که حداقل ۵۰ هکتار وسعت و پنجاه هزار جمعیت داشته باشد.

۳)تعریف معماری: سازه‌ای که دارای خیابانهای اصلی و فرعی عمود بر هم باشد.

۴) تعریف شهرسازی: فضایی که متشکل از زیرفضاهای

الف) مسکونی

ب) شبکه معابر

ج)‌فضای سبز

د)‌فضاهای خدماتی باشد.

البته تعاریف فوق جامع نمی‌باشند و ما می‌توانیم تعاریف متعدد دیگری در طول تاریخ و با نگاههای مختلف برای شهر بیابیم که در اینجا به آن نخواهم پرداخت. برخی دیرینه شناسان، قدیمی‌ترین شهر جهان را که دارای جهات مستمر بوده شهر دمشق پایتخت سوریه فعلی می‌دانند و برخی دیگر بین النهرین (میان رودان)‌ را خاستگاه زندگی شهری معرفی نموده‌اند که در صورت قسمت هر یک از نظریات پیش گفته می‌توان به این نتیجه رسید که مشرق و به ویژه خاورمیانه خاستگاه و گهواره مدنیت و شهرسازی بوده است.

• شهرسازی:

آرمانشهر واژه‌ای آشنا برای انسان امروزیست. اگر آرمان را اوج قله تعنیات انسانی تفسیر نماییم؛ آرمانشهر متعالی‌ترین زیستگاه انسان در انتهای بهروزی اساطیری اوست. در مغرب زمین خاستگاه اندیشه آرمانشهری فلسفه و خرد است، در صورتی که در اندیشه شرقی آرمانشهر الهام گرفته از اساطیر و ماوراء طبیعه می‌باشد. و یا به روایت دیگر منشأ‌ آرمانشهر شرقی و به ویژه ایرانی درک راز آلود جهان بود.

در اندیشه ایرانی حصار و ارتفاع سوای ایجاد امنیت در مقابل همنوعان مهاجم کارکردی قدیمی نیز داشت. با نگاهی اجمالی به مکانیابی شهری ایرانی بیشتر می‌توان به این نکته پی برد. شهرهای تاریخی ایران عمدتا در دامنه کوهها بنا شده‌اند. چون شهر ایرانی قبل از هر چیز باید تأمین کننده نیات و خواستهای ایدئولوژیک وی باشد. انسان شرقی و به ویژه ایرانی با استقرار در مناطق مرتفع اولا خود را با منجی و رهایی بخشی که در آلمان بود نزدیک می‌نمود و ثانیا از نیروهای اهریمنی مستقر در دشتها درامان می‌ماند. انسان شرقی قبل از اینکه به وجود خدای واحد پی ببرد جهت خلاص از شر نیروهای اهریمنی از قبیل سیل، باد و ... به ارتفاعات دامنه ـ کوهها پناه می‌برد و به همین خاطر ارتفاع برای او مقدس می‌نمود.

و این نکته‌ای جالب و قابل تامل است که کوهها معمولا محل نزول وحی و ایجاد ارتباط انبیاء با خداوند تبارک و تعالی است. البته نقش اقلیم را نمی‌توان در مکان‌یابی شهرها نادیده گرفت.

با این مقدمه صنعت و یا هنر شهرسازی در ایران را می‌توان به دو دوره قبل از اسلام و بعد از اسلام تقسیم کرد. که دوره قبل از اسلام نیز خود به سه زیر گروه به شرح زیر تقسیم می‌گردد.

الف)‌ سبک شهرسازی پارس: این سبک از قرن نهم تا قرن چهاردهم قبل از میلاد بر شهرسازی ایران حاکم بود. و با احداث شهر هگمتانه در دوران مادها آغاز شد و سپس با ظهور شهرهای شوش، استخر و پاسارگاد در دوران هخامنشی به اوج خود رسید.

ب)‌ میان سبک پارس هلنی:‌ این سبک حدود یک قرن پس از حمله اسکندر به ایران بر فرهنگ شهرسازی ما حاکم شد. و فرهنگی التقاطی از شهرسازی ایرانی ـ یونانی را در کشور ما بنا نهاد.

ج)‌ سبک پارتی:‌ این شیوه شهرسازی پس از حرکت رهایی بخش اشکانیان از سیطره اسکندر آغاز و در دوران ساسانی به اوج خود می‌رسد و پس از حمله اعراب به ایران رو به افول می‌گذارد. عنایت خاص به محوریت بازار در این سبک قابل تامل است.

در دوران پس از اسلام مسجد جامع محوریت شهر را به جای قلعه می‌گیرد و به فراخور زمان سبکهای مختلفی از قبیل خراسانی، رازی، اصفهانی و ... بر فرهنگ شهرسازی ایران حاکم می‌گردد.

و اما شهرسازی معاصر را می‌توان شهرسازی بدون سبک و یا دوران فاجعه معماری ایرانی نامید.

در دوران معاصر اگر کسی حتی یک معمار بدون اطلاعات قبلی وارد یکی از شهرهای ما شود هیچ شاخصه معماری وجود ندارد تا مسافر متوجه شود که این شهر متعلق به کدام سرزمین است. و چهره شهرهای ما چنان به هم ریخته است که انسان از روی پیشینیان احساس شرم می‌نماید.

مدیریت شهری:

با افزایش جمعیت شهرها و به تبع آن افزایش مشکلات انسان شهرنشین ایده مدیریت شهری پا به عرصه زندگی مدرن گذاشت.

در ایران مدیریت شهری و یا شهرداری‌ها را می‌توان به دروان مابعد مشروطه اطلاق نمود.

آغاز این دوران به سال ۱۲۸۶ هجری شمسی که برای اولین بار قانون بلدیه از تصویب اولین مجلس شورای ملی گذشت برمی‌گردد.

اولین شهرداری ایران شهرداری تهران بود که پس از تصویب قانون مذکور تشکیل شد ولی به علت عدم آمادگی مردم و مسئولان چندان موظف نبود و تا آغاز سلطنت رضاخان مجموعا ۱۶ شهرداری در کشور تشکیل شد.

در همان دوران قوانین تشکیل ایالات و ولایات نیز تصویب شد. که سرنوشتی مهمتر از قانون بلدیه نداشتند.

در دوران سلطنت رضاشاه تقریبا ۱۳۶ شهرداری جمعا در کشور تشکیل شد. در دوران پهلوی دوم به انجمن‌های شهرها اختیارات بیشتری داده شد. که پس از سال ۳۲ این اختیارات نیز کم رنگ شد.

پس از انقلاب اسلامی فصل مفصلی از قانون اساسی به شوراهای اسلامی شهر و روستاها پرداخت لیکن تا سال ۱۳۷۶ و آغاز ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی عنایت خاص به آن نشد. و به عنوان یکی از فصول مسکوت مانده قانون اساسی از سال ۷۶ به بعد افتان و خیزان اجرا شد. لیکن هنوز تا مدریت شهری علمی و ایده آن فرسنگها فاصله داریم و دولت چه دولت خاتمی و چه دولت احمدی نژاد از واگذاری قدرتهای در اختیار که باید به شوراها تفویض شود سهل انگاری نموده‌اند.

به امید روزی که همگان باور کنیم که این ملت توان اداره خود را دارد.

حکومت اشکانی با بهره گیری از حکومت سلوکی موفق شد با تفاهم دودمانهای مختلف، دولت متمرکز، قدرتمند و قاهری را برای اولین و آخرین بار در تاریخ ایران تشکیل دهد تا بدین نحو بتواند بازرگانی و تجارت را رونق دهد و شهرنشینی و شهرگرایی شتاب گیرد. اشکانیان با ادغام و تلفیق شهر دولتهای پارسی ـ هلنی با نقاط مسکونی اطراف آن و حذف نابرابریهای اجتماعی ـ فرهنگی و اقتصادی بین شهر و روستا و الغای خودفرمانی شهر ـ دولتها حتی‌المقدور مفاهیم یونانی را از بین بردند و به مفاهیم بومی و سرزمینی ـ به خصوص شیوه پارسی ـ در همه ابعاد زیست و تولید و به روز کردن آنها بازگشتند و این بازگشت منجر به نحوه استقرار و زیستی شد که می‌توان از آن تحت عنوان سبک پارتی یاد کرد.

در این سبک روستا و شهر در تقابل با یکدیگر قرار نداشتند و مانند سبک پارسی، این دو سکونتگاه مکمل یکدیگر بودند. شهر در عین اینکه مرکز مبادله و صنعت است به تولید و کشاورزی نیز می‌پردازد و روستا در امر بازرگانی و صنعت سهم مهمی داشت. در واقع شار نه به معنای اخص کلمه ، بلکه در سرزمینی فراتر از شهر و در ارتباط دو سویه با روستا معنای خود را می‌یافت.

دولت اشکانی با تخریب سازمان کالبدی دولت سلوکی ، مظهر آن یعنی (شهر پارسی ـ هلنی) را نیز دگرگون کرد. شهر را با محیط اطرافش ادغام نمود و نظم خودانگیخته محیطی را بر نظم منطقی و برنامه‌‌ای تحمیل کرد. برای نخستین بار در این دوره شهر دایره‌ای شکل گرفت و شهرهایی چون نسا و فیروزآباد متولد شدند. شار سبک پارتی ، مانند شار سبک پارسی، دارای تقسیماتی چون دژ حکومتی ، شار میانی و شار بیرونی بود که مفاهیم نسبتاً یکسانی با اجزای شهر پارسی داشت.

• پایتخت اشکانیان

پارتها (اشکانیان) در حدود سال ۲۴۷ ق . م. با سرنگونی حاکم غاصب سلوکی، آندراگوراس، کانون امپراتوری خود را در شمال شرق خراسان بنیاد نهادند.

نشیمنگاه اجدادی سلسله اشکانیان، شهر نسا بوده است که امروزه در نزدیکی پایتخت ترکمنستان (عشق آباد)، ویرانه‌های آن جای گرفته است. نسا شامل دو محوطه باستانی به نامهای نسای جدید و نسای قدیم است. نسای جدید شهر بوده است و نسای قدیم قلعه ای که اقامتگاه شاهانه با کاخ و خزانه، ادارات و پادگان و شاید یک نیایشگاه بوده است. نکته قابل توجه این است که نسای جدید بسیار قدیمیتر از نسای قدیم و حتی پیش از تاریخ مسکون بوده است، لیکن در هنگام دایر بودن نسای جدید، نسای قدیم متروک گردیده بود و این نامها بر آنها نهاده شد. نسای کهنه در حدود ۵ کیلومتری جنوب شرقی نسای جدید قرار گرفته است. در ناحیه نسا نیز مانند تیسفون و مدائن یک مجموعه شهری وجود داشته است. این مجموعه شامل پایتخت، یک قلعه، شهرکهای کوچکتر، معابد‌، روستاها و املاک زمینداران بوده است.

پارتیان پس از تحکیم قدرت به سوی غرب پیشروی داشته‌اند و در این مسیر شهرهایی چون گرگان، هکاتم پیلس یا شهر « صددروازه»، قومس در نزدیکی دامغان (که احتمالاً صددروازه در این ناحیه بوده است)، اکباتان، نهاوند، خورهه، اصفهان و استخر (بین نقش رستم و تخت جمشید) و تیسفون را پایتخت کشوری و یا منطقه‌ای خود قرار دادند و این شهرها در دوران اشکانیان معمور بوده‌اند. بنابراین پارتیان نیز مانند هخامنشیان به سرعت مراکز سیاسی و اقتصادی خود را به سرزمین بسیار پیشرفته بین‌النهرین منتقل ساختند (هوف، نظری اجمالی به پایتختهای قبل از اسلام) .

اشکانیان به قدرت رسیدند

نظام اداری

شاه ونمایندگان او در شهرها

سه مجلس تصمیم گیری

اداره ی ایالات

سپاه

تمدن اشکانی

شهرها و پایتختها

دین اشکانیان

مسکوکات

زبان

( ۲۵۰ ق . م - ۲۲۴ م )

اشکانیان که از قوم پارت بودند از ایالت پارتیا که مشتمل بر خراسان فعلی بود برخاستند . نام سرزمین پارت در کتیبه های داریوش پرثوه آمده است که به زبان پارتی پهلوه می شود .

چون پارتیان از اهل ایالت پهله بودند ، از این جهت در نسبت به آن سرزمین ایشان را پهلوی نیز می توان خواند .

ایالت پارتیها از مغرب به دامغان و سواحل جنوب شرقی دریای خزر و از شمال به ترکستان و از مشرق به رود تجن و از جنوب به کویر نمـک و سیستــان محـدود می شد .

قبایل پارتی در آغاز با قوم داهه که در مشرق دریای خزر می زیستند در یک جا سکونت داشتند و سپس از آنان جدا شده در ناحیة خراسان مسکن گزیدند .

• اشکانیان به قدرت رسیدند

دورة اشکانی ۴۷۰ سال امتداد داشت . در اوایل این دوره که تقریباً یک صد سال دوام یافت ، اشکانیان به تحکیم مبانی دولت جوان خود پرداختند و دولت یونانی باختر را در شرق و دولت یونانی سلوکی را در غرب مغلوب نمودند . در اواسط دورة اشکانی که روزگار عظمت ایشان است ، شاهان آن سلسله با بهره مندی در برابر رومیان و مردمان نیمه متمدن آریایی که سکها خوانده می شدند ، می جنگیدند و خود را در عظمت به پای دولت روم رسانیدند . اشکانیان در اواخر عصر خود ، روی به انحطاط گذاشتند و سرانجام به دست ساسانیان منقرض گشتند و مرکز قدرت از خراسان به فارس منتقل گشت .

قلمرو اشکانیان

حدود کشور اشکانی در دورة عظمت آن از طرف مغرب به رود فرات ، و از مشرق پنجاب و سند ، و از طرف جنوب خلیج فارس و دریای عمان و اقیانوس هند ، و از شمال کوههای هیمالایا و رود سیحون و دریای خزر و کوههای قفقاز بوده است .

▪ نظام اداری

ـ شاه ونمایندگان او در شهرها

اساس سلطنت در دورة اشکانی بر ملوک الطوایفی بود . شاهنشاهان ایشان خود را شاه ممالک و به زبان یونانی بازیلوس بازی لئون

Bosileus Basilion یعنی ، شاه شاهان می خواندند .

علاوه بر شهربانان که نمایندة شاهنشاه در استانها بودند ویسبذان یا تیولداران نیز وجود داشتند که قسمتی از ولایات را که ویس خوانده می شد به طور تیول به آنان واگذار شده بود .

ظاهراً نه تنها فرمانروایانی که از نسل شاهان بودند ، عنوان شاه داشتند بلکه هر یک از ایالات هیجده گانة اشکانی نیز پادشاه داشتند که او را به پهلوی کذک خوذای یعنی کدخدا می نامیدند .

سه مجلس تصمیم گیری

شاهنشاه اشکانی همواره با دو مجلس که یکی شورای خاندان سلطنتی و دیگری مجلس ریش سفیدان یا سنا بود مشورت می کرد .

ظاهراً مجلس سومی هم وجود داشت که از ائتلاف آن دو مجلس در مواقع ضروری تشکیل می شد که آن را مهستان می نامیدند . مجلس مهستان همیشه پسر شاه را به جای او برمی گزید و گاهی برادر

شاه یا عموی او را به سلطنت بر می داشت .

▪ اداره ی ایالات

حکام ایلات یا استانداران را در دورة اشکانی بدخش یا بدیــشخ می خواندنــد . سرزمینهای استاندار نشین اشکانی را به هیجده ایالت رسانیده اند و آنها ولایاتی از قبیل :

بابل و همدان و ری و قومس و پارت و گرگان و زرنگ (سیستان ) و غیره بودند .

غیر از این ولایات هیجده گانه دیگر ولایتها حکومتهای خود مختار داشتند و شاهان ایشان همه ساله باجی به شاهنشاه بزرگ اشکانی می پرداختند و در مواقع جنگ او را به سپاه و سرباز یاری می کردند .

بعضی از این ولایات عبارت از : آذربایجان ، خوزستان ، پارس و ارمنستان و غیره بودند . بسیاری از پادشان محلی مانند امیران پارس و خوزستان حق سکه زدن داشتند . در ممالک اشکانی بیش از شصت شهر یونانی وجود داشت که مردم آن بنا بر قوانین و رسوم خود اداره می شدند و همینها بودند که موجب انتشار آداب و اخلاق یونانی در مشرق زمین گردیدند .

▪ سپاه

در این دوره مرد نجیب و آزاده ، سواری که وقت خود را در جنگ یا شکار می گذرانید .

اشکانیان دارای ارتش منظم نبودند . هر ویسبذ یا فئودال بزرگ دارای سپاه خاص خود بود و در هنگام جنگ از مردان آزاد و بردگان خود استفاده می کرد . سوار نظام اشکانی مجهز به سلاح آهنین و زرهی که به زانو می رسید بود .

این زره از پوست شتر ساخته شده و به آن قطعاتی از آهن می دوختند . کمانداران علاوه بر تیر و کمان مجهز به نیزه و شمشیر نیز بودند . لشکر پارتی غیر از اسب از شتر نیز استفاده می کرد . شیوة نبرد در آن دوره جنگ و گریز بود . پیاده نظام کمتر از سواره نظام اهمیت داشت و لشکر پیاده را بیشتر بردگان و روستائیان تشکیل می دادند .

سپاه پارتی بیشتر تدافعی بود نه تهاجمی . سوار نظام کلاهخودی از آهن یا پولاد بر سر می گذاشت و یک شلوار چرمی تاگوژگ پا می پوشید . پارتیها جنگ را با فریادها و حمله شروع می کردند و صدای طبل و دهل مانند غرش رعد و به همه جا می پیچید . شیوة جنگ آنان چنین بود که سپاه بیگانه را به داخلة کشور کشانیده همواره عقب می نشستند و آذوقه را معدوم و چاههای آب را پر از خاک می کردند . آنگاه مردم محل را بر دشمن می شورانیدند تا سرانجام او را شکست می دادند .

▪ تمدن اشکانی

ـ شهرها و پایتختها

پایتخت دولت اشکانی بر حسب توسعة آن کشور تغییر می کرد .

زمانی که اشکانیـان در سرزمین پـارت حکومــت داشتند ، پایتخت آنان در شهر نسـا ( نزدیک عشق آباد ) و سپس در شهر اساک نزدیک قوچان بود .

در زمان تیرداد اول پایتخت خود را به هکاتم پیلس یا شهر صد دروازه در نزدیکی دامغان انتقال دادند ، بعداز آنکه مرز ایشان به رود فرات رسید شهر تیسفون را که در جانب چپ دجله مقابل شهر سلوکیه ساخته بودند به پایتختی برگزیدند .

پادشاهان اشکانی به مناسبت تغییر فصل در شــهـرهای مختـلف ایران از قبیـل ری و همـدان و گرگـان و بابل گردش می کردند .

در زمان بلاش اول شهر جدیدی به نام ولاشکرد در نزدیکی بابل بوجود آمد . ظاهراً قصد بلاش از ایجاد این شهر آن بود که یک مرکز جدید بازرگانی به جای شهر قدیم سلوکیه تأسیس کرده باشد .

ـ دین اشکانیان

اشکانیان در آغاز به جهت معاشرت با قوم داهه و سکها مظاهر طبیعت را مانند آفتاب و ماه و ستارگان می پرستیدند .

پس از آنکه با سلوکیها و یونانیان نزدیک شدند به پرستش ارباب انواع یونانی و خدایان ایشان نیز خو گرفتند ، عده ای از ایشان به مذهب زرتشت در آمدند . چنانکهبلاش اول در صدد گردآوری اوستا برآمد .

از مذاهب معروف دورة اشکانی مهرپرستی است .

خدای مهر یا خورشید که در عین حال خدای عدالت نیز بود از دیر باز در فلات ایران مورد پرستش بود . مهر با شمشا ( شمس ) خدای بابلی یکی دانسته شده است . دینی بود که مردم را به صلح همگانی دعوت می کرد . از آداب این مذهب تقدیس گاو و غسل تعمید و استعمال نان و آب و شراب مقدس بود .

مهر پرستان یکدیگر را برادر و مربیان خویش را پدر می خواندند . سپس مهرپرستی اشاعه یافته از ایران به اروپا رفت و رومیان پیش از قبول دین عیسی غالباً مهرپرست بودند .

اشکانیان نسبت به مذاهب بیگانه بی نظر بودند و ادیان مختلف در کشور ایشان آزاد بود . چنانکه یهودیان ، اشکانیان را حامی خود می شمردند .

ـ مسکوکات

سکه های پارتی فقط از نقره و برنج بود و در زمان آنها پول طلا تنها از راه بازرگانی به ایران وارد می شد .

واحد پول اشکانیان « درخم » نام داشت که کلمه ای است یونانی و بعدها به صورت درهم و درم در آمده است .

خط و زبان سکه های اشکانی ، یونانی است . عناوینی که شاهان به تقلید سلوکی بر روی سکه های خود ضرب کرده اند بسیار است . روی سکه ها صورت شاهان اشکانی است که بر تخت نشسته و کمانی به دست گرفته و زه آن را می کشند .

بعضی از سکه ها نیز دارای صــورت خدایــان یونانی می باشد . مسکوکات پارتی بر طبق تقویـم سلوکیـان تاریــخ گذاری می شـد که مبدأ آن ســال آن سال ۳۱ ق . م یعنـی ، سـال جلـوس سلوکوس نیکاتر بر تخت شاهی است .

از قرن اول بعد از میلاد ، کـم کـم خط سکه های پارتی از یونانی به خط و زبان آرامی تبدیل می شود و از مرغوبیت جنس و فلز آنها کاسته می گردد .

سکه های نقره اشکانی عبارت از یک درهمی و چهاردرهمی است که ضرب آنها بیشتر در شهرهای یونانی بین النهرین بعمل می آمده است .

▪ زبان

زبان پارتها از خانوادة زبانهای هند و اروپایی و از دستة زبانهای ایرانیمیانه است و آن زبانی است که به نام پهلوی معروف گردیده است .

زبان پهلوی شمالی را پارتی یعنی اشکانی و زبان پهلوی جنوبی را پارسیک یا پهلوی ساسانی می نامند .

اشکانیان از بدو تأسیس دولت خود تا زمان گودرز اشک بیستم (۵۱ م ) تحت تأثیر هلنیسم و یونانی مآبی قرار گرفتند . در این دوره پادشاهان و شاهزادگان اشکانی غالباً به زبان یونانی آشنا بودند .

چنانکه اردوان اول اشکانی و ارد اول این زبان را بخوبی می دانستند . فرهنگ و آداب یونانی آنقدر در این دوره رواج داشت که پادشاهان اشکانی چون ارد بآسانی از نمایشهایی که هنرمندان یونانی می دادند استفاده می کردند .

اما دانستن زبان یونانی از زمان گودرز به بعد رو به انحطاط گذارد. زیرا ، خطوط یونانی سکه های آن زمان خوانا نیست .

خط ملی اشکانیان ، خط آرامی بود که از زمان هخامنشیان به ایشان به ارث رسیده بود .

بعضی از پادشاهان ایشان مانند : مهرداد چهارم و بلاش اول و اردوان پنجم سکه های خود را به زبان پهلوی و خط آرامی ضرب کرده اند .

از جمله از اسنادی که در این زمان پیدا شده ، قباله ای است مربوط به فروش یک تاکستان به زبان پهلوی و خط آرامی که در اورامان کردستان بدست آمده است .

ـ تاج پادشاه اشکانی

ـ بازرگانی و راهها در زمان اشکانیان

ـ کشاورزی در زمان اشکانیان

ـ آثار به جا مانده از تمدن اشکانی

چهار محقق ایرانی با ارایه مقاله‌های خود در طول برگزاری‌همایش بین‌المللی "نسا کانون توسعه فرهنگ جهان" در ترکمنستان، عظمت و شکوه تمدن پارت‌ها را در قرن سوم پیش از میلاد بررسی کردند.

همایش بین‌المللی "نسا کانون توسعه فرهنگ جهان" از روز چهارشنبه در عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان با حضور اندیشمندان و محققان ‪ ۲۰کشور جهان از جمله محققانی از جمهوری اسلامی ایران آغاز شده بود که جمعه‌شب به کار خود پایان داد.

شرکت‌کنندگان از کشورهایی همچون ارمنستان،آلمان، هلند، هند،اردن، ایران، ایتالیا، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، آمریکا، تاجیکستان، ترکیه و ژاپن ‪ ۱۲۰مقاله به این همایش بین‌المللی ارایه کردند.

به‌گزارش روز شنبه ایرنا از عشق‌آباد، "مهدی یعقوبی"در مقاله‌ای با عنوان "نسا پایتخت دولت پارت،پل پیوست بین شرق و غرب" گفت که فلات ایران از گذشته‌های بسیار دور، ارتباط و پیوستگی قابل توجهی با این نواحی جغرافیایی داشته که بعدها با هجوم یا مهاجرت‌های مکرر اقوام مختلف از شمال شرقی ایران، این ارتباط دو چندان شد.

کارشناس سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی تصریح کرد که برخی باستان‌شناسان معروف نظیر "دیاکونف" تمدن ابتدایی برخی‌از نقاط شمال شرق و شمال ایران از جمله "تورنگ تپه" استراباد (گرگان) فعلی را با تمدن اولیه آسیای مرکزی مرتبط دانسته‌اند.

وی در مقاله خود پیشینه دولت پارت در محدوده خراسان فعلی و بیابان‌های بین رود "جیحون" و دریای خزر عنوان کرد و گفت که حدود هفت قرن بعد از این اقوام "اوغوزها" جایگزین آن‌ها شدند.

این محقق ایرانی در مقاله خود تصریح کرد که امپراطوری اشکانی یکی از جذاب‌ترین دوره‌های تاریخی ایران، تقریبا در مجاورت یونان و رم بوده که عظمت و شکوه تمدن پارس‌ها را یکبار دیگر احیا کرد.

وی گفت که پارت‌ها نخستین جلوه‌های هنر معماری را در نسا اولین پایتخت خود خلق کردند و این هنر در برخی مواقع آمیخته با هنر یونانی شد و به خارج از ایران و منطقه بین‌النهرین گسترش یافت.

مهدی یعقوبی تاکید کرد که بازمانده‌های آثار معماری دوره پارت‌ها هم اکنون در بازمانده شهر "صد دروازه" دامغان، "کوه خواجه" سیستان و معبد "آناهیتا" در کنگاور و دیگر نقاط ایران می‌توان مشاهده کرد.

وی در این مقاله تصریح کرد که تمدن و فرهنگ شهر قدیمی نسا با فراز و نشیب‌های همراه بوده که باید محققان، تحقیقات زیادی را در این زمینه انجام دهند.

"محمود بختیاری شهری" باستان شناس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز در مقاله‌ای با عنوان "نسا مرکز گسترش معماری و شهرسازی امپراطوری پارت" تصریح کرد که در طول تاریخ ساخت بسیاری از شهرها را به پارت‌ها نسبت می‌دهند ولی هنوز تحقیق کاملی در این زمینه صورت نگرفته است.

به اعتقاد این باستان شناس ایرانی، اوج عظمت شهرسازی قوم پارت در نسا بوده که آمیخته‌ای از اصول معماری یونانیان و هخامنشیان بوده است.

بختیاری شهری در مقاله خود نتیجه‌گیری کرد که پارت‌ها با درایت و کاردانی بالای خود توانستند از این مکان (نسا) دامنه نفوذ خود را به عنوان یک امپراطوری مقتدر به شرق و غرب گسترش دهند.

"رجبعلی لباف" باستان شناس ایرانی نیز درمقاله‌ای باعنوان "چگونگی ادامه حیات نسای کهن در دوران اسلامی" تصریح کرد که این شهر تاریخی بعد از اسلام نیز دوباره رو به رونق گذاشت ولی در سال ‪ ۶۱۸هجری قمری بر اثر حمله مغول‌ها کاملا ویران شد.

وی در مقاله خود تاکید کرد که این شهر بزرگان علم و ادب زیادی را در دامان خود در بخش فلسفه، عرفان، ادبیات و همچنین نجوم پرورش داده است.

رایزن فرهنگی ایران در ترکمنستان نیز با ارایه مقاله‌ای به این همایش گفت که بخش عمده‌ای از سرزمین‌هایی که‌امروز به نام کشورهای آسیای مرکزی معروف است ونیز سرزمین‌های ایران، افغانستان، پاکستان، عراق، قفقاز و حتی گاهی آسیای صغیر را نیز شامل می‌شده، سلسله‌های نظیر هخامنشیان،اشکانیان تا افشاریان بر این بخش‌ها حاکمیت داشتند.

وی افزود: همواره داد و ستد و گسترش مبادلات قوم‌های مختلف در اثر تاریخ مشترک سیاسی و امتزاج فرهنگ‌های آنان صورت می‌گیرد که از جمله آن جشن آغاز بهار طبیعت به‌عنوان عید نوروز در نزد مردم این کشورها و حتی کشورهای نظیر گرجستان، آذربایجان، ارمنستان، تاتارستان و بخش‌هایی از هند، پاکستان، ترکیه، عراق و سوریه است.

"مصطفی ناصر" گفت: هم‌اکنون ضرب‌المثل‌های مشترک زیادی بین مردم این کشورها وجود دارد که به عنوان نمونه یکی از محققان ترکمنستانی بیش از ‪۴۰۰ ضرب‌المثل مشترک فارسی و ترکمنی را جمع آوری کرده است.

وی در مقاله خود اظهار امیدواری کرد برگزاری همایش بین‌المللی نسا، نقش مهمی در استحکام دوستی بین ملت‌ها ایجاد کند.

بر اساس نوشته‌های تاریخی، شهر نسا در دوره اشکانیان شهری آباد در خراسان شرقی میان شهر مرو و بلخ بوده است بطوریکه تیرداد دومین پادشاه اشکانی این شهر را به عنوان مرکز حکومت خود انتخاب کرد.

منطقه تاریخی نسا قدیم که در سالجاری میلادی از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در فهرست آثار این سازمان قرار گرفت، در ‪ ۱۵کیلومتری غرب عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان واقع است.

• معماری کاخ ها و بناها در دوره اشکانیان (پارتیان):

قوم پارت یا پارتوا یکی از شعبه های نژاد آریایی ایرانی است در کتیبه داریوش اول هخامنشی بر بیستون سرزمین آنرا را((پرتو)) نامیده اند . این ناحیه از شمال خراسان و ماوراالنهر و همین نام بعدها به پهلو تبدیل گردید .(خراسان بزرگ شامل :خراسان فعلی ماورا النهر افغانستان کنونی می شده است.) پارتوا یکی از استانهای زمان هخامنشی بود. بنا بر گفته استرابو رهبر پارتها مردی بنام آرساکس (ارشک ارشاک) بود که بعدها نیای فرضی پادشاهان اشکانی پارت شد. پارتها حکومت ساقط شده هخامنشی را از جانشینان اسکندر مقدونی (سلوکیان) باز پس گرفتند . و توانستند یک دولت نیرومند و عظیم را برای مدت پنج قرن پایه گذاری نمایند.

پارتها در زمینه هنرها بویژه در معماری ابتکارات بدیعی داشتند آنها با برخوداری از پیشینه غنی دوباره به احیای هنرهای فراموش شده و یا تغییر یافته ایرانی پرداختند با فترتی که در هنر ایران پدیدار شده بود نه تنها احیاگر معماری و سنتهای گذشته ایران شدند بلکه تحول ملی عظیم در رمینه شهر سازی و معماری ایجاد کردند و در معماری دو عنصر نو ظهور افزودند یکی احداث گنبد بر روی بناهای چهار ضلعی (مربع شکل) از طریق فیل پوشها و دیگر توسعه ساختمان ایوان تاق دار . ایوان اتاق راستگوشه ای است با طاق بشکه ای که در قسمت پشت بسته بوده و در جلو-معمولا رو به بیرون یا حیاط قرار دارد-کاملا باز است. از زمان پارتها ایوان نقش مهمی را در معماری آسیای غربی باز می کند . منشا ایوان موضوعی است در خور اندیشه بعضی آنرا به درختان و شاخه های پوشیده با حصیر و گل و نیز به تاثیر اتاقهای بشکه ای منتسب می کنند . چنین بناهایی هنوز در طول رودخانه یا دریاچه هیرمند در شرق ایران و احتمالا در پیرامون دریاچه آرال در آسیای مرکزی دیده می شوند. این نواحی مناطقی هستند که پارتها از آن برخاسته اند و لیکن سابقه تاقهای آهنگ با انواع قوسها (نیم بیضی) از آثار معماری هفت تپه (ایلام میانی) آشنا شدیم و این نشانگر آن است که پارتها با توجه به شرایط زمانی و موقعیت مکانی دست به چنین ابتکاراتی زده اند.

زیرا عواملی مانند زلزله آب و هوایی و گستره وسیع امپراتوری تاثیر گذار در روند تخریب آثار معماری بوده اند. از اینها که بگذریم باید به این مسئله هم توجه کنیم که پارتها بناهای خود را بسیار ساده و با خشت خام ساخته اند. پی درگاههای این بناها که به مرور زمان ویران شده و گزند دیده است اگر با آجر یا سنگ ساخته شده بود بسیار بیشتر دوام داشت.

گاهی آجر هم به کار می بردند و آن برای ساختمانهای مهم همچون کاخ فرمانروایان و پرستشگاهها بود. سنگ هنگامی که به کار برده می شد که در محل موجود بود یعنی اصل استفاده از مصالح محلی و بومی بوده است و البته شرایط اقتصادی و وضع مادی هم بسیار تاثیر گذار بوده است و از طرفی در پهناوری بسیار شاهنشاهی پارت و گوناگونی سنتهای مردم ان باید ما را آگاه ساخته باشد که یک سبک معماری در سراسر این کشور نمی توانست باشد . اما با کاوشهایی که در مناطق مختلف صورت گرفته از آثار بجای مانده از دوره پارتها و آثار پس از آن به سبک سابق ساخته شده اند می توان سبک معماری و حتی ویژگیهای آنرا مشخص نمود از آن جمله:

-حداکثر استفاده از مصالح بوم آورد مثل پارتها استفاده از سنگگ لاشه خشت خام و پخته...

-استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته تاق و گنبد به خصوص گنبد با استفاده از مصالح بوم آورد.

- استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته تاق و گنبد بویژه گنبد با استفاده از مصالح بوم آورد.

-پرهیز نکردن از شکوه و ارتفاع زیاد.

-تنوع فوق آلعاده در طرحها .

-استفاده از ملات ساروج که به کمک آن توانستند فضاهای معماری وسیع را ایجاد نمایند.

پارتها شهرهای بسیار کهن را مانند بابل و اروک در اختیار داشتند و نیز شهر آشور با اینکه از نقشه چندان منظمی برخوردر نبودند اما پارتها شهرهایی را بنیاد گذاشتند که براساس نقشه دایره شکل بود که شهرهای مرو تیسفون و الحضر دارای چنین پلانی بودند. از فضای دایره وار می توان آسانتر از چهار گوش دفاع کرد و نیز با رو کشیدن آن هم آسانتر است . این شیوه شهرسازی تا زمان ساسانی و اسلام ادامه یافت. معمولا شهرهای پارتی دارای برج و بارو بودند باروهای شهر مرو از خشت خام بود با برج ها و کنگره های قائم الزاویه و سوراخهایی برای تیراندازی .

در درون شهرهای پارتی مهمترین ساختمان معمولا ارگ و پرستشگاهها بودند. برخی معتقدند هنر پارتی در حدود سال ۲۵۰ ق.م پا به عرضه وجود نهاده اما باید آغاز آنرا از ابتدای پادشاهی مهرداد دوم (سال ۲۰۳ ق.م) دانست. بطوریکه عنوان گردیده معماری را باید از اولین مکانهای استقراری پارتها آغاز کرد. در این بررسی ما به شرح جزئیات معماری بعضی از آنها می پردازیم.

▪ آثار معماری شهرنسا:

آثار و بقایایی که از نسا در نزدیکی شهر عشق در دوره پارتیان بدست آمده نشانگر این امر است که این شهر قدیمی ترین محل سکونت پارتها بوده است. بسیاری از بناهای یادبود با پلان های جداگانه مشخص شده است.

((نسا)) یا ((پارتانیسا)) شهری است که روی یک تپه کوچک طبیعی ساخته شده است. این ارگ (دژ) که براساس لوحی گلی که در آن پیدا شد مهرداد کرت نام داشت و توسط مهرداد اول ساخته شده است . دیوارهای بستر آن ۲۰ تا ۲۵ متر ارتفاع و