مرکز دانلود خلاصه کتاب و جزوات دانشگاهی

قم

شهر قُم از شهرهای مرکز ایران است. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم می‌باشد. این استان در سال ۱۳۷۵ خورشیدی به استان تبدیل شد و کوچک‌ترین استان ایران است. قم در منطقه‌ای خشک و کویری واقع گردیده‌است با این وجود به علت اهمیت این شهر مرکزی برای مهاجرت مردم از شهرها و کشورهای گوناگون است.

 

جمعیت این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران برابر با ۱۰۴۰۶۸۱ نفر بوده‌است.

 

وجه تسمیه

ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای آلاچیق مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، باز می‌گردد. بنابر داستانی نام قم از یک حدیث منسوب به محمد پیامبر اسلام گرفته شده‌است.

 

در اصطلاحات متون شیعهٔ به شهر قم چندین لقب داده شده از جمله:

 

«مجمع انصار القائم (عج)» یعنی محل تجمع یاران امام زمان.

«مأوی للفاطمیین» یعنی پناهگاه منسوبین به فاطمه زهرا است.[۱]

«شهر خون و قیام». این عنوان به دلیل نقش فعال این شهر در تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی به این شهر داده شده‌است.

 

[ویرایش] جغرافیا

شهری است در حاشیه کویر، که در فاصله ۱۴۰ کیلومتری جنوب شهر تهران قرار دارد.

 

آرامگاه و حرم تاریخی و باستانی معصومه دختر امام موسی کاظم و مسجد جمکران و بیش از چهارصد امامزاده دیگر و حوزه‌ها و مدارس علمیه قم و مساجد تاریخی و مهم مثل مسجد جامع و مسجد امام حسن و مسجد باب الجنه و مسجد رفعت و موسسات آموزشی و بین المللی و رودخانه قمرود با آن طغیانها و پرآب شدن‌های قدیمی که این روزها به علت سد ۱۵خرداد و دلایل جوی کم آب و یا بی آب شده، از جمله جاذبه‌های توریستی شهر قم می‌باشند.

 

 

[ویرایش] تاریخچه

از لحاظ تاریخی روایتهای گوناگونی در مورد تأسیس شهر قم وجود دارد. یک گزارش تاریخی بر آن است که شهر قم در سالهای دور توسط مهاجرانی که از یمن به ایران هجرت کرده بودند تأسیس شده‌است. روایت مستند تر حاکی از آن است که این شهر قدمت ۵۰۰۰ ساله دارد که این ادعا توسط دانشگاه آکسفورد با استناد به آزمایش کربن مورد تایید واقع شده‌است.

مرقد فاطمه معصومه در قم

 

 

 

 

معرفي استان

 

مساحت استان قم : 11526كيلومتر مربع

 

جمعيت :1046737 نفر (طبق سرشماري سال 1385)

 

مركز استان : شهر قم( جمعيت 964706 نفر)

 

 

 

استان قم با جمعيت 1046737 نفر در بخش مركزي ايران قرار دارد .اين استان با وسعتي برابر با 11526 كيلومتر مربع 68/0 درصد از كل مساحت كشور را تشكيل مي دهد .اين استانبين مدارهاي 50 درجه و30 دقيقه تا 51 درجه و30 دقيقه طول شرقي و34 درجه و15 دقيقه تا 35 درجه 15 دقيقه عرض شمالي از نصف النهار گرينويچ قرار دارد و ارتفاع متوسط آن از سطح دريا 4/877 متر است .استان قم از شمال به استان تهران ،از شرق به استان سمنان ،از جنوب به استان اصفهان و از غرب و جنوب غربي به استان مركزي محدود مي گردد.اين استان داراي 1 شهرستان ،5 بخش،9 دهستان و 6 شهر است.

 

 

 

جدول آب و هوايي

نام مركز استان: قم

ارتفاع از سطح دريا ( متر) : 4/877

ميانگين هواي ماه تير: 2/33

ميانگين هواي بهمن ماه : 5

ميزان بارش ساليانه (ميلي متر) : 4/146

 

آثار تاريخي شهر قم

قلعه ها استان

قلعه زار بلاغ : اين قلعه در 54 كيلومتري مسير جاده قديم قم - تهران قرار دارد و شامل محوطه‌ وسيعي است كه بر روي يك پشته طبيعي قرار دارد و ‌در مركز آن قلعه سنگي ديده مي شود . اين قلعه با نقشه اي بيضي شكل با مصالح لاشه سنگ و ملاط گچ و گل و خشت هايي به ابعاد 12*40*40 و 9*35*35 سانتی متر احداث گرديده و بخش اصلي آن ساختماني دو اشكوبه است . ورودی آن در جبهه جنوبی قرار دارد . با توجه به مطالعات صورت گرفته ، برخي اين قلعه را سلوكي – اشكاني و برخي مادي مي دانند . به دليل شباهت نزديك معماري زار بلاغ با معبد نوشيجان مي توان آن را از نوع بناهاي مذهبي به حساب آورد .

قلعه سام آباد : اين قلعه در جنوب شرقي قمرود در فاصله چهار تا پنج كيلومتري روستاي قمرود قرار دارد. طول و عرض قلعه 76 متر است و چهار برج در چهار گوشه آن وجود دارد . قلعه داراي يك حياط مركزي و از نوع بناهاي چهار ايواني است كه ايوان هاي شرقي و غربي آن به صورت دروازه است . در كنار دروازه غربي ، حمامي هنوز پا برجاست .

قلعه قرمز : در شمال كاروانسراي حوض سلطان ، بنايي به نام قلعه قرمز با كاربري نظامي ساخته شده است. اين بنا 112 متر عرض و 115 متر طول دارد و كاملاً مشخص است كه با شتاب ساخته شده و ناتمام مانده است . تمام بنا جز سر در ورودي آن از خشت و گل ساخته شده و دورادور آن اتاق هاي متعدد وجود داشت . حياط كوچكي در سمت شمال ، بنا شده و در برابر سر در اصلي ، يك باغ كوچك به كاشتن سبزيجات اختصاص داده شده است . به اين ترتيب در زمان آبادي اين راه ، قلعه قرمز ، محل مسكوني كشاورزان بود . در جلوي قلعه ، آب انبار بزرگي وجود دارد كه از آب باران پر مي شد .

قلعه قمرود : قمرود داراي دو قلعه كهن و جديد بود كه امروزه فقط بخش هايي از آنها برجاي مانده است . يكي از اين قلعه ها احتمالاً مربوط به دوره صفويه يا پيش از آن است و اكنون به صورت باربند يا آغل گوسفند از آن استفاده مي شود . قلعه ديگر توسط مهندس الممالك براي اسكان خود ، اطرافيان و خدمه اش در جوار شرقي قلعه كهن بر پا شده بود . قلعه داراي بازارچه اي مهم بود و حوضخانه و بارگير داشت .

قلعه گبری : قلعه گبری در روستاي جمكران و از بناهاي پيش از اسلام است و مصالح به كار رفته در آن شامل خشت و گل است .

قلعه گلي : بعد از آبادي" محمد آباد كاج " در پاي اولين تپه هاي آهكي به طرف شمال شرقي ، آثار اين قلعه قديمي مخروبه مشاهده مي شود . اين قلعه كه در كنار قلعه سنگي محمد آباد قرار دارد ، مربوط به دوره پیش از اسلام (سلسله اشكاني) است و خرابه هاي آن شامل يك ديوار بلند از خشت هاي ضخيم است . براي ساخت اين قلعه محوطه اي را محدود نموده و در وسط آن خرابه هاي خشتي و گلي ، بناهايي چند طبقه ساخته بودند . در برج ها و پي هاي سنگي ، ورقه هاي آهكي براي استحكام به كار رفته است . از آنجا كه ساختمان به كلي فرو ريخته قبل از كاوش دقيق نمي توان نقشه اصلي آن را روشن نمود . به هر حال خشت هاي قطور و بزرگ بدنه و پايه ، از تعلق ساختمان به دوران پيش از اسلام حكايت مي كند . در اطراف قلعه گلي بقاياي ظروف شكسته و كاشيهاي لعاب دار فراوان ديده مي شود .

قلعه مظفر آباد : قلعه مظفر آباد كه حدود پنج كيلومتري شرق روستاي قمرود واقع شده ، از آثار مهندس الممالك و به نام يكي از پسران اوست . قلعه داراي پنج برج است كه چهار برج در چهار گوشه آن و برج پنجم در ميانه ضلع شرقي قرار دارد . كنار در ورودي نيز حمامي ساخته بودند .

سایر قلاع : قلعه تپه طغرود ؛ از دوره ايلخاني در كنار روستاي طغرود ، قلعه چك ؛ متعلق به دوران اسلامي و واقع در بخش خلجستان بعد از روستاي نويس ، روبه روي ارتفاعات روستا ، قيزقلعه سي جمكران ؛ به دوره پيش از اسلام و اسلامي تعلق دارد و در جنوب غربي مسجد جمكران در مقابل كوه دو برادران واقع است ، - قلعه سيرو ؛ باقي مانده از دوره ساساني و واقع در بخش كهك در صخره اي مشرف بر روستاي سيرو ، قلعه قنبرعلي؛ درشرق روستاي قمرود قرار دارد و داراي حياط مركزي و چهار برج در چهارگوشه است . قلعه احتمالا ً صفوي است ، قلعه ملك آباد ؛ را مهندس الممالك برا ي دخترش و به نام او برپا داشت . در كنار اين قلعه آسياب آبي احداث شده بود ، قلعه وتوس ( توس) كهندان ؛ که به دوره اسلامي تعلق دارد و در بخش خلجستان بعد از روستاي ونان ، در ارتفاعات كوه توس واقع است ، شيرين قلعه ( منصور آباد) ؛ واقع در جنوب شرقي قمرود و قلعه خورآباد مربوط به دوره ساسانی از دیگر قلاع استان قم می باشند .

ميل علي آباد : ميل علي آباد بر روي تپه اي مشرف بر دشت که ارتفاع آن از سطح دشت بين 70 تا 75 متر است ، واقع گرديده است . نماي ميل از سنگ لاشه و کمي قواره شده و ملاط گچ زبره مي باشد . ارتفاع موجود 35/8 متر و قطر قاعده آن 33/4 متر و پيرامون آن 65/13 متر است . شکل اين برج با ميل استوانه اي مي باشد و در درون آن تا ارتفاع 95/1 سانتيمتر با لاشه سنگ پر شده است و پس از آن به صورت مناره با پله هاي مارپيچ يا حلزوني تا پشت بام مي رفته است . قطر دروني بنا 79/1 متر و ضخامت ديوار در پايين بنا 25/1 متر و در بالاي ميل به 95 سانتيمتر مي رسد . در درون اين ميل اثر سه پاگرد به چشم مي خورد . ارتفاع کف تا پاگرد اول 30/2 متر و ارتفاع پاگرد اول تا پاگرد دوم 20/3 متر مي باشد و ارتفاع باقي مانده بعد از پاگرد سوم به 90 سانتيمتر مي رسد . ورودي اين بنا در جبهه شرقي تعبيه شده با عرض 95 سانتيمتر و ارتفاع 90/1 متر، ساقه ميل بر روي مصطبه اي مربع به ارتفاع 55 سانتيمتر واقع گرديده ، ساخت ميل به صورت چينه اي انجام شده است که ارتفاع چينه ها بين 60 تا 80 سانتيمتر متغير بوده که در بين رديف چينه ها از يک رديف ني و ملاط گچ جهت جلوگيري از رانشها و مهار بنا استفاده شده است البته اين وضعيت در قسمت بالاي ميل توسط الوار و تخته انجام شده است . ميل علي آباد از لحاظ سوق الجيشي در بهترين نقطه واقع گرديده به طوريکه در زمان حياط و آباداني راه هاي کاروانرو و در دوره سلجوقي اين ميل راهنماي کاروانهايي را که از سمت کاشان به سمت قم و از آنجا به سمت ري و به عکس در حرکت بودند ، را بر عهده داشته است .

میل صفرعلی : ارتفاع ميل صفرعلي تا سطح دشت 60 تا 80 متر است . نماي ميل از سنگ لاشه و ملاط ساروج مي باشد و ميانه لاشه سنگ بدون ملاط است . ارتفاع آن 80/6 متر و قطر قاعده آن هفت متر و پيرامون آن 22 متر است . شکل برج مخروطي است و در درون آن تا ارتفاع 5 متر با لاشه سنگ پر شده است و درون آن اتاقکي مدور ايجاد شده است که قطر آن 45/3 متر و کلفتي ديوار 70/1 متر است . ديوار داخلي تا بلنداي يک متر صاف و از آن به بعد سقف قوسي شکل آغاز مي شود که در وسط آسمانه اي به قطر 75 سانتيمتر شناخته شده است . سقف آن هم از سنگ و ساروج است . کلفتي سقف در قسمت آسمانه 40 سانتيمتر است و پس از آن روي قوس سقف را با سنگ چين مسطح کرده اند و در لبه ديوار آن سنگهايي کار گذاشته شده که ارتفاع آن 40 سانتيمتر که شش سانتيمتر بيرون آمده اتاقک در جبهه شرق رو به سوي کاج داراي دري است که يک متر ارتفاع و 75 سانتيمتر عرض دارد . هر چند براي ساختن ميل از سنگ لاشه استفاده شده ليکن با قرار دادن طرف صاف سنگ به سمت خارج براي برج نماسازي کرده اند . به علت از بين رفتن سقف و ديوارها بنا در حال حاضر فاقد هر گونه تزيين مي باشد .

 

 

حمام هاي استان

 

حمام حاج عسگرخان : در بافت قديم قم ، در شمال راسته بازار ، حمام حاج عسگر خان واقع است . اين مجموعه از دو بخش حمام و چاله حوض تشكيل شده و با تغيير درسيستم حرارتي و روشنايي هنوز به كار خود ادامه مي دهد . در ورودي حمام در كنار مغازه هاي راسته بازار قرار دارد . در قسمت ورودي حمام ، كتيبه اي سنگي ديده مي شود . بر اساس اين كتيبه ، تاريخ ساخت حمام سال 1216 ه . ق ذكر شده و با اين حساب مي توان ساختمان آن را به اوايل دوره قاجاريه و حكومت فتحعلي شاه قاجار نسبت داد . ورود به حمام از طريق يك ورودي مستطيل شكل ، كه با چند پله در سطح پايين تري از سطح گذر بازار قرار دارد ، ميسر است . بعد از آن وارد اولين فضاي اصلي حمام مي شويم كه مربعي به ابعاد 10/11 متر است . در مركز اين فضا ، گنبدي قرار دارد كه روي هشت ستون پنج ضلعي بر پا شده است . نحوه قرارگيري اضلاع اين پنج ضلع، به صورت قرينه و هماهنگ با اضلاع مربع اطراف آن ، فرم زيبايي را به وجود آورده است . سپس يك هشتي كوچك قرار دارد كه به دومين گنبد بزرگ حمام راه دارد . نقشه اين گنبد نيز مربعي با ابعاد حدود 10 متر است كه چهار ستون در وسط آن قرار گرفته و گنبد روي آن ايجاد شده است . در انتهاي منبع آب قرار دارد. فضاي زيرگنبد اول به عنوان رختكن مورد استفاده است و كاربندي ساده و زيبايي زير گنبد را پوشش مي دهد . فضاي گنبدي دوم ، قسمت اصلي شست و شو است كه در حال حاضر با دوش هاي ايجاد شده در اطراف آن ، مورد استفاده قرار مي گيرد . به موازات اين فضاها در شرق ساختمان ، چاله حوض واقع است . چاله حوض كه به صورت نيمه مخروبه بر جاي مانده ، داراي سكويي در دور تا دور است كه با ساروج پوشيده شده است . به گفته اهالي، در گذشته چاله حوض پر از آب و به عنوان منبع مورد استفاده بود .

حمام روستاي قباد بزن : روستای قبادبزن جزو دهستان کهک استان قم بوده و حمام روستای قبادبزن در قسمت شمالی و منتهی اليه يکی ازمحورهای مسکونی روستا قرار گرفته است . در امتداد شمالی اين محور؛ باغ های حاصلخيزی وجود دارد و نهر کوچکی از کنار اين محور عبور می کند و منظره زيبايي را به وجود مي آورد . در کنار اين جوی آب و سمت باختري حمام ؛ آسياب متروک قديمی قرار گرفته است . با توجه به عدم تراکم بافت مسکونی دراطراف حمام به نظر می رسد که اين بنا در خارج از محدوده روستايی زمان احداث بنا شده است . نوع پلان قوس ها ونحوه پوشش سقف های آن تاريخ بنا را به دوره قاجاريه منسوب می كند .

حمام عشقعلی خان : از ديگر حمام هاي تاريخي استان قم كه از دوره قاجار به یادگار مانده است می توان حمام عشقعلی خان را نام برد .

 

 

بازارهاي استان

 

بازار قم : بازار قم با مجموعه اي از راسته ، چهار سوق ، سرا و تيمچه ، جزيي از بافت قديم شهر قم به شمار مي رود . اين مجموعه شامل دو راسته سر پوشيده با پوشش گنبدي است . سر پوشيده بودن بازار يك سو به سنت معماري بازار باز مي گردد و ازسوي ديگر به خاطر گرماي شديد تابستان و سرماي شديد زمستان و ناشي از هواي كويري قم است . تهويه و نور رساني بازار از طريق در يچه هايي كه در پوشش گنبدي آن تعبيه شده صورت مي گيرد . اين دريچه ها در بالاي گنبد به شكل دايره و در دو طرف آن قرار دارند و به شكل قلب مشاهده مي شوند . تركيب نوري كه از سقف مي تابد و حجم گنبدي سقف ، فضايي دلنشين به وجود مي آورد . مصالح ساختماني مورد استفاده در بازار قم با توجه به امكانات محيطي از خشت ، آجر ، گل و سنگ فراهم آمده است . علاوه بر بخش سرپوشيده ، بازار قم داراي سراهايي نيز است كه مجتمع تجاري بدون سقف هستند و معمولاً به تجارت عمده مي پردازند . اين سراها در حقيقت همان كاروانسراهاي ديروز هستند و شمار و وسعت آنها نشان دهنده اهميت اقتصادي آنها است . بخش هاي وسيعي از بازار قم يعني بازار كهنه در دوران صفويه و در پيرامون مسجد جامع بنا شد و تا پايان دوره قاجاريه بناهايي كه بدان نياز بود در آن جاي گرفت . در دوران ناصرالدين شاه بازار قم رو به گسترش نهاد و " بازارنو" احداث شد ودر دو سوي اين راسته نو ، بناها ي تازه اي مثل تيمچه بزرگ ساخته شد . در سال هاي نخست دوره پهلوي نيز بر مبناي ضرورت هاي تجاري موجود ، بخش هايي به بازار نو افزوده شد . اين بازار ابتدا به صورت خطي و به شكل يك پارچه ساخته شد و از ميدان كهنه تا پل عليخاني ادامه داشت . بازارقم تيمچه ها ، سراها و ... ديگري را هم در بر مي گرفت . حدود پنجاه سال پيش به موازات توسعه شهر قم و به دليل احداث خيابان هاي جديد، بازار به چند بخش تقسيم شد و قسمت هايي از آن براي هميشه از ميان رفت . درحال حاضر از بازار قديم قم، دوبخش " بازار كهنه " و" بازار نو" برجاي مانده كه هر كدام از اين بازارها حدود يك كيلومتر طول دارد. مساجد موجود در بازار قم با توجه به مقدم بودن وظايف مذهبي مسلمانان بر ديگر امور ، كاربري خود را از گذشته هاي دور تاكنون حفظ كرده اند . علاوه بر مسجد جامع كه نزديك بازار كهنه قرا ر دارد ، در بازار كهنه و نو تعدادي مسجد بزرگ و كوچك با فاصله هاي اندك براي تأمين نيازهاي معنوي كسبه و بازاريان و مشتريان و ساكنان اطراف بازار وجود دارد تا با شنيدن بانگ اذان در كوتاه ترين زمان به اداي نماز بپردازند.

بازار کهنه : در دو سوي بازار كهنه هسته اوليه شهر قم يعني محله " عربستان " و محله " لب چال " قرار دارد . اين بازار سرپوشيده كه از خيابان 45 متري عمار ياسر شروع شده و به ميدان كهنه نزديك خيابان طالقاني ختم مي شود ، امروزه بيشتر به كارگاه ها اختصاص يافته است . طول راسته بازار كهنه حدود يك كيلومتر است و خانه هاي مسكوني درميان آن وجود ندارد . سقف اين بازار از پوشش گنبدي ساخته شده است. اين بازار داراي يك سراي بدون نام و سرايي به نام كاروانسراي ملا حسين است . در قسمت انتهايي بازار كهنه ، ميدانگاهي مستطيل شكل قرا ر دارد كه به نام " ميدان كهنه " ، معروف و فضايي باز است كه دورتا دور آن را مغازه هاي مختلف در بر گرفته است . در " ميدان كهنه" مسجدي هم به همين نام وجود دارد كه داراي برجي تاريخي است .

بازار نو : اين بازار سر پوشيده شامل بازار مسگرها ، كفاش ها ، راسته بازار و بازارچه حسين آباد است . در اواسط اين بازارچه ميدانگاهي بدون سقف وجود دارد كه محل خريد و فروش تره بار است . طول راسته بازار حدود يك كيلو متر و عرض آن به شش متر مي رسد . كوچه هاي تنگ مسكوني با محورهاي فرعي به عرض دو تا سه متر به بازار پيوسته اند . اين قسمت از بازار يك طبقه است اما داخل حجره ها يك نيم طبقه براي انبار كالا ساخته شده است . در ميان راسته بازار نو نيز خانه هاي مسكوني وجود ندارد . سقف راسته بازار شامل چهار نيم طاق و 78 طاق گنبدي و ارتفاع آن حدود شش متر است كه به صورت يك رديف گنبد مشاهده مي شود . ابتداي كوچه هاي حاشيه بازار به هنگام پيوستن به راسته بازار نيز طاق بندي شده است . سراي بناها ، سراي صدراعظم ، سراي همداني ها ، سراي حاج عسگرخان ، سراي حاج عباسقلي ، سراي بليتي ها و سراي حاج ميرزا از جمله سراهای این بازار هستند .

تیمچه بزرگ : تيمچه بزرگ بازار قم در سمت شمال راسته بازار نو ، يكي ا ز سه تيمچه شهر قم است . اين بنا از آثار ارزشمند هنر معماري دوران اسلامي ايران است كه توسط هنرمند برجسته عصر ناصري ، استاد "حسن قمي" مشهور به " معمارباشي" در سال 1301 هـ . ق طراحي و اجرا شد . باني بنا مرحوم حاج سيد محمود طباطبايي تاجر بزرگ قم وپدرمرحوم حاج آقا حسين طباطبايي قمي است . دو تيمچه ديگر اين بازار سال ها پيش هنگام احداث خيابان هاي جديد شهر قم از ميان رفت . اين دو تيمچه از تيمچه اصلي كوچك تر بودند و وجه تسميه تيمچه بزرگ به همين امر باز مي گردد . اين بنا از نظر وسعت ، هنر معماري و تزيينات، ازجمله بناهاي منحصر به فرد به شمار مي رود . تيمچه بزرگ قم متشكل از بنايي با دو طبقه بالا با 12 غرفه داراي ارسي هاي زيباست كه بيشتر آنها از بين رفته اند . بالاي حجره ها در زوايا مقرنس گچي مشاهده مي شود . سقف تيمچه سه چشمه است كه قسمت وسطي به دهانه 15 متر و ارتفاع 15 متر داراي دو پوشش است . طول اين بخش 28 متر و بدون ستون است . چشمه مياني با بلندي و دهانه 15 متر داراي پوشش آجري ظريف و آراسته با مقرنس گچي در زوايا است . گنبد از نوع عرق چيني و پوشش زير آن شمسه كاري با اسلوب رسمي بندي و يزدي بندي است . در اين پوشش ها همچنين روزنه هايي براي تأمين روشنايي داخل بنا در نظر گرفته شده است . معماري زيبا و مجلل تيمچه ، تجارت تك كالايي آن ، جايگاه طراز اول و سكوت و آرامش از ويژگي هاي تيمچه بزرگ بازار قم است . تيمچه با دو ورودي به راسته بازار نو راه مي يابد .

 

 

پل هاي استان

 

پل حوض سلطان : اين پل كه در جاده كاروان رو قم – تهران روي رود مسيله قرار دارد ، در سال 262 ه.ق به دستور " علي اصغرخان اتابك " به صورت يك چشمه با طاق جناغي تند و يك دهليز كوچك بنا شد. مصالح به كار رفته در طاق ، آجر است ولي بدنه و پايه پل از سنگ با ملات ساروج ساخته شده است . پل حوض سلطان فاقد تزيينات است .

پل دلاك : پل دلاك در مسير راه قديمي تهران- قم نزديك كاروانسراي دلاك ، روي رودخانه " قره سو " بنا شده و از آثار دوره صفوي است . بقاياي با شكوه كاروانسراي حسن آباد و يك چاپارخانه خشتي و دهانه هاي قوسي شكل پل دلاك كه با انحنايي روي پيچ وخم رودخانه زده شده ، در يك محدوده قرار دارد . مسير رودخانه امروزه منحرف وبه طرف جنوب كشيده شده است .

پل شكسته : در شرق پل دلاك در برابر گردنه اي كه به روستاي كاج مي رود ، آثار يك پل مخروبه بسيار قديمي به جاي مانده كه آن را پل شكسته مي نامند . دهانه هاي اين پل با گل مسدود شده ، از آجر ضربي است و در پايه هاي جنوبي آن آجرهاي بسيار قطوري به كار رفته كه در بناهاي دوره ساساني ديده مي شود . اين پل در معبر بسيار قديمي ساساني كه اصفهان را به ري متصل مي كرد ، واقع و در طول تاريخ چند بار تعمير شده است .

پل شیرین بلاغ : یکی دیگر از پل های تاریخی و ارزشمند استان قم پل شیرین بلاغ است که از دوران ساسانیان به یادگار مانده است .

پل طایقان : پل طایقان ، پلی است که به دوره صفویه تعلق دارد .

پل طینوج : پل طینوج که در بخش خلجستان واقع شده ، متعلق به دوره صفوی است .

پل عسگرآباد : پل عسگر آباد در سال 1262 هـ .ق به دستور " علي اصغر خان اتابك" با شش دهانه به عرض هاي متفاوت ، روي رودخانه قمرود در 21 كيلومتري شمال قم در جاده علي آباد – منظريه زده شد . اين پل در گذشته رابط جاده قم- تهران بود و در كنار كاروانسراي عسگرآباد و يك آب انبار قديمي ، مجموعه اي را تشكيل مي داد . بستر رود خانه در محل برپايي پل ، سنگ فرش شده و پايه هاي پل با استفاده از قطعات سنگ برروي آن ساخته شده است . پايه ها در جهت مخالف جريان رودخانه داراي موج شكن هاي مثلثي است . دهانه هاي انتهاي جنوبي ، در بازسازي هاي پل فرو ريخته و سه دهانه شمالي آن باقي است . پل عسگرآباد در سده اخير مرمت شده است . مصالح ساختماني پايه ها و آب برها از سنگ و در طاق ها و بدنه ، آجر ، به ابعاد 5×24×24 سانتيمتر به كار رفته است .

پل علی خانی : بنای اولیه این پل در دوره صفویه بوده و در سال 1292 ه.ق بازسازی شده است . این پل در مرکز شهر واقع شده و میدان شهید مطهری را به خیابان طالقانی و چهار راه بازار متصل می کند .

پل كاج : بقاياي اين پل كه منسوب به دوره صفويه است ، در پنج كيلومتري غرب دهكده كاج و شش كيلومتري پل و كاروانسراي دلاك ، در مسير كاروان روي قديمي ورامين – قم قرار دارد . پل كاج به طول حدود 245 متر ، حداقل داراي 13 دهانه به ابعاد مختلف است و نشانه هاي بازسازي دوره هاي مختلف تاريخي در آن ديده مي شود . پل در خط مستقيم بنا نشده و در جهت مخالف جريان رودخانه داراي انحنا است .

پل كنارگرد : اين پل در 10 كيلومتري جنوب " كنار گرد " روي رودخانه " قره سو" و هم زمان با احداث جاده قم – تهران و كاروانسراي كنارگرد بنا شد . پل داراي 12 دهانه به صورت قرينه و آب برهاي مثلثي شكل است . مصالح پايه ها از سنگ با ملات ساروج است ولي در بدنه و طاق ها از آجر با ملات گچ استفاده شده است . اين پل در زمان صفويه بنا شد .

 

 

پارك ملي استان

 

پارک ملی كوير : پارک ملی كوير مجموعه با ارزشی از ذخاير گياهی و جانوری متنوع و نيز آثار فرهنگی و تاريخی متعددی را در خود جای داده است . اين پارک نشان دهنده نمونه های تقريباً بكر و دست نخورده ای از طبيعت است كه به دليل داشتن ذخاير با ارزش گياهی، جانوری و ساير ويژگی های استثنايی و متنوع از مجموعه های ميراث فرهنگی و ملی كشور محسوب می شود . اين پارک نمونه ای از اكوسيستم های خشک و بيابانی است كه مقدار باران ناچيز آن ، اجازه فعاليت های كشاورزی را نمی دهد ولی امكان رشد و گسترش پاره ای از گياهان را دارد و به همين دليل زيست برخی از جانوران ، در آن مقدور است .

 

 

آب انبارهاي استان

 

آب انبار البرز : اين آب انبار در بخش كهك ، شهر كهك و در كنار مسجد جامع و گورستان قديم شهر واقع است و از دوره قاجاريه به جاي مانده است .

آب انبار پاچيان : اين آب انبار در بخش جعفريه در روستاي پاچيان قرار دارد و به دوره قاجاريه تعلق دارد .

آب انبار چهل اختران : اين آب انبار در شهر قم ، پشت بقعه چهل اختران واقع شده و از دوره قاجاريه به جاي مانده است .

آب انبار راهجرد : اين آب انبار در روستاي راهجرد از بخش خلجستان واقع شده و به دوره صفويه تعلق دارد .

آب انبار سلماسی : آب انبار سلماسی به مانند اکثر آب انبارهای قم دارای قسمتهای مختلفی مانند سردر ورودی ، راه پله ، بادگیر و مخزن است که به شکل مربع ساخته شده است . سردر ورودی آب انبار در جهت جنوب غربی و هم جهت قبله به شکل ایوانی نسبتاً بلند با طاق جناقی به دهانه 80/3 سانتی متر و عمق 220 سانتی متر و ارتفاع حدود شش متر است . در قسمت پایین این طاقها که در واقع قسمت ابتدای خیز طاق است . یک حاشیه کتیبه دار از کاشیهای خشتی به رنگ آبی و سفید مشاهده می شود . متن این کتیبه که به خط نستعلیق سفید رنگ است شامل اشعاری در وصف و مدح امام حسین (ع) و متضمن نام سازنده و تاریخ ساخت بنا در سال 1365 ه.ق که گویا بعد از ساخت مسجد این کتیبه اضافه شده است . کتیبه دیگر سردر ورودی در سمت چپ ایوان و بر روی چهار قطعه کاشی خشتی آبی رنگ دیده می شود در این کتیبه که به رنگ سفید و با خط ثلث و نستعلیق است نام سازنده و تاریخ ساخت بنا در سال 1355 ه.ق دیده می شود .

آب انبار طيب و طاهر : اين آب انبار كه در بخش مركزي واقع شده در كنار امامزاده طيب و طاهر قرار دارد و متعلق به دوره قاجاريه است .

آب انبار كاج : آب انبار كاج در بخش مركزي روستاي كاج واقع شده و از دوره قاجاريه به جاي مانده است .

آب انبار كاروانسراي صدر آباد : اين آب انبار در بخش مركزي واقع شده و در كنار كاروانسراي صدرآباد قرار دارد . بناي آب انبار به دوره صفويه و قاجاريه تعلق دارد .

آب انبار آجري كاروانسراي پاسنگان : اين آب انبار كه در كنار كاروانسراي پاسنگان واقع شده ، به دوره قاجاريه تعلق دارد .

آب انبار سنگي كاروانسراي پاسنگان : اين آب انبار نيز در كنار كاروانسراي پاسنگان قرار دارد و از دوره قاجاريه به جاي مانده است .

آب انبار كوه سفيد : اين آب انبار در روستاي كوه سفيد از بخش مركزي واقع شده و به دوره قاجاريه تعلق دارد .

آب انبار كهك : اين آب انبار در كنار مسجد جامع شهر كهك از دوره صفويه به جاي مانده است .

آب انبار مبارك آباد : اين آب انبار در روستاي مبارك آباد بخش مركزي واقع شده و به دوره قاجاريه تعلق دارد .

 

 

تپه هاي باستاني

 

تپه صرم : تپه صرم در حدود 15 كيلومتري جنوب شرقي جاده كاشان در بخش كهك حد فاصل ميان راه روستاي خورآباد و صرم قرار دارد . اين تپه پشته اي طبيعي از رسوبات شني به طول 192، عرض 115 و ارتفاع 60/5 متر است كه نزديك محوطه استقراري شمشيرگاه قرار دارد . با دريافت گزارش هاي مردمي در سال 1375 مبني برتخريب بخشي از تپه توسط بولدوزر راه سازي ، توسط ميراث فرهنگي استان ، عمليا ت راه سازي متوقف شد . در سال 1376 عمليات گمانه زني(چاهي كه براي آزمايش قنات حفر مي كنند) جهت مشخص نمودن وضعيت تپه و تعيين حريم آن آغاز گرديد و تپه درسال 1378 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيد . به علت حفاري هاي غير مجاز درسال 1379 و به منظور نجات دادن بخشي از اشيا از خطر سرقت ، طرح حفاري درسال1380 به تصويب و در تاريخ 29/11/80 به مدت 26 روز فصل اول كاوش در تپه صرم توسط هيات باستان شناسي به سرپرستي "خسرو پور بخشده " به انجام رسيد . در اين كاوش پنج كارگاه به ابعاد 5×5 متر در مركز و چهار جهت اصلي تپه ايجاد و در ادامه به گورهاي زيادي برخورد شد . اين گورها داراي ساخت وساز خشتي به صورت توده هايي گاه انبوه است و تدفين در اطراف اين توده ها انجام شده است . در اطراف متوفي تعداد زيادي اشياي سفالي ، مفرغي و گاه آهني يافت شد كه در حقيقت بر اساس اعتقاد اين مردمان به دنياي پس از مرگ صورت مي گرفت . براي دفن اجساد از لحاظ نوع تدفين يا جهت آن ، وضعيت خاصي مشاهد ه نشد . اشياي به دست آمده در اين تپه داراي تنوع خاصي است ؛ ظروف سفالي خاكستري رنگ لوله دار،لاوك ها (ظرف چوبين بزرگ و مدور داراي لبه اي كوتاه ) ، ليوان ها ، فنجان ها و خمره ها و ... اشياي فلزي مفرغي چون سرپيكان ، خنجر ، زيورآلات ، دستبند وحلقه از جمله اشياي ارزشمند اين تپه است . گورستان تاريخي تپه صرم با قدمت 3500 – 3200 سال از مهمترين محوطه هاي عصر آهن ايران و فرهنگ سفال خاكستري ايران مركزي است .

محوطه شاد‌قلی خان : پس از شناسايي اين محوطه باستاني و كاوش هايي كه به مدت ده روز به طول انجاميد مشخص شد كه اين محوطه باستاني به هزاره چهارم پيش از ميلاد تعلق دارد و احتمالا اقوام ساكن در قلي درويش در نتيجه بالا آمدن آب قمرود حدود 1000 سال در اين محدوده زندگي كرده اند . محوطه شادقلي يكي از مهمترين اسناد سكونت انسان شش هزار سال پيش در شهر قم بود و نشان مي داد اين شهر تاريخي پيش از شكل گيري در قرن سوم هجري قمري و در كنار حرم حضرت معصومه(س) داراي سكونت بوده است.

محوطه باستانی قلی درويش : از دیگر محوطه های تاریخی استان قم می توان محوطه باستانی قلی درويش را نام برد .

 

 

کاروانسراها

 

كاروانسرای حوض سلطان (رباط حوض سلطان) : كاروانسراي حوض سلطان ، بنايي است آجري كه در جاده قم- تهران بر روي پايه اي سنگي در كنار يك كاروانسراي دوره صفويه در دشت هاي جنوبي كوه مره بنا شده است . اين كاروانسرا در دورة‌ناصرالدين شاه قاجار احداث شد . تنها ورودي كاروانسرا به صورت پيش خواني در برابر حياط اصلي قرار مي گيرد . از آن جا مي توان وارد دروازه اصلي شد . در دو طرف اين دروازه اتاق هايي براي نگهبانان و دو چاي خانه وجود دارد . حياط اصلي ‌شامل ايوان هايي است كه در ديگر كاروان سراها نيز مشاهده مي شود . دركنار ايوان ها ، ‌راهروهايي وجود دارد كه به اصطبل ها راه دارد . در كنار يكي از ايوان ها پلكاني به طرف بالاخانه مي رود . پشت سر اين ايوان ها تالاري وجود دارد . اصطبل ، مركب از دهليز وسيعي در گوشه شمال شرقي به يك تالار ستون دار منتهي مي شود . مجموعه ، ‌آب انباري دارد كه محل ذخيره آب مورد استفاده روزانه بود . اطراف حياط نيز اتاق هاي آجري با ازاره هايي از سنگ سفيد آهكي وجود دارد . جلوي كاروانسرا حياط ديگري با طاقنما ديده مي شود . پيش از حياط اصلي مكاني است كه هنگام وزش غبار و بادهاي سوزان ، ‌كاروانيان با اقامت در آن محفوظ مي ماندند . اطراف كاروانسرا طاق نماهايي وجود دارد كه اسب سواران از آن استفاده مي كردند . در سمت جنوب نيز چند اتاق ساخته شده كه ديوارشان به ديوار كاروانسراي قديمي صفويه چسبيده است . در گوشه جنوب غربي پيش خوان يك حمام مركب از يك اتاق بزرگ و دو اتاق كوچك قرار دارد . اتاق بزرگ تر به عنوان رخت كن و سربينه به كار مي رفت . يكي از دواتاق كوچك براي مشت ومال بود واتاق دوم حوضچه اي براي آب تني داشت. كورة‌حمام در زير اين مجموعه قرار دارد . اين كاروانسرا مدت زيادي داير نبود و به سبب ايجاد درياچه حوض سلطان راه عبور از آن مسير مسدود شد .

 

كاروانسراي دير : كاروانسراي دير ، ‌بر روي خرابه هاي دير الجص (دير گچين، ‌دير كردشير) ساخته شده كنار دروازه ورودي دو برج دوطبقه و داخل كاروانسرا حياطي بزرگ با اتاق هاي كوچك بدون پنجره است كه در پشت آن ها ، ‌طويله هاي سراسري ، ‌سكويي براي چهار پادار و اجاقي تعبيه شده است . در سه طرف حياط ايوان هايي بزرگ و در گوشه هاي آن شبستان بزرگ ، ‌حمام ، ‌كوره گچ پزي و حياط داخلي نيز وجود دارد . در خارج ساختمان يك آب انبار قرار دارد . آب باران از اطراف به سوي اين آب انبار سرازير مي شود .

 

كاروانسراي سفيد آب : اين كاروانسرا در جنوب تهران و شرق درياچه نمك قرار دارد. بناي آن مربوط به عهد صفويه و قاجاريه است و چهار برج تزييني در چهارگوشه دارد . مصالح به كار رفته در آن ازسنگ است .

 

كاروانسراي سنگي محمد آباد : اين كاروانسرا در مسير جاده بزرگ خراسان كه شمال شرق ايران را به جنوب غرب پيوند مي داد ، واقع است . كاروانسراي سنگي به شكل چهار ايواني با حصارهاي عظيم سنگي و هشت برج ديده باني و مستحكم از سده هاي پنجم و ششم ه. ق بازمانده است . در ساخت كاروانسرا از لاشه سنگ هاي كوه استفاده شده است . كاروانسراي سنگي محمد آباد با مساحت 12610متر مربع يكي از بزرگ ترين و باشكوه ترين بناهاي تاريخي استان قم به شمار مي رود .

 

كاروانسراي شاه عباسي : اين كاروانسرا با دو در ، رو به شمال و رو به جنوب با كمي تفاوت نظير كاروانسراهاي معروف است . دروازه ورودي ، سرپوشيده و در دو طرف آن دو سكو و دو اتاق ديده مي شود . نماي خارجي كاروانسرا از سنگ هاي صافِ تراش صورتي رنگ پوشيده شده و داراي حياط بزرگي است كه دورتا دور آن را اتاق ها ي كوچك فرا گرفته است . پشت ساختمان هاي داخل حياط ، اصطبل سراسري با آخورهاي متعدد ، سكوهايي براي استراحت چهار پادار و اجاقي براي طبخ ساخته شده است . آب مشروب از "چشمه شاه " در دامنه سياهكوه كه تا كاروانسرا هفت كيلومتر فاصله دارد ، تأمين مي شود .

كاروانسراي عباس آباد – سياهكوه : اين كاروانسراي چهار ايواني نزديك كاروانسراي سياهكوه در جاده ري- ورامين در ميان كوير نمك قرار دارد . بنا متعلق به دوره صفويه و براي ساخت آن از سنگ و آجر استفاده شده است . بنا دو حياط مركزي دارد كه به احتمال زياد در يكي ، از مسافران عادي و در ديگري از مسافران مخصوص و بزرگان حكومتي پذيرايي مي شد .

 

كاروانسراي علي آباد : مجموعه كاروانسراي علي آباد در كنار ‌راه جديد تهران- قم ساخته شد . ساختمان اين كاروانسرا داراي سه تالار ستون‌دار در سه گوشه بنا است . در هريك از اين تالارها ، ‌سکويي بين چهار ستون وجود دارد . اين سكوها محل استقرار چهارپايان بود . از خصوصيات كاروانسرا اين است كه سر در آن به جاي اين كه جلوتر از ديوارهاي اطراف باشد ، ‌عقب رفته وبا ازاره‌هاي دالبري و ستون هاي كوتاه بالاي ديوارها تزيين شده است . هم چنين به جاي ايوان اصلي ، يك عقب رفتگي در حياط وجود دارد و پشت آن تالار پذيرايي ساخته شده است . اين سبك ساختماني در خانه هاي كاشان و يزد معمول بود . درگوشه بنا برج هايي به كلاه فرنگي منتهي مي شود . در محور بنا ، چايخانه و حمام و سمت ديگر ، مسافر خانه اي براي مسافران ثروتمند و شخصيت هاي اجتماعي بود . در پشت مسافرخانه باغچه‌ انار و يك حوض آب وجود داشت . كاروانسراي قلعه سنگي : اين كاروانسرا در كيلومتر 35جاده ري- قم ساخته شده و تا سال 1883 میلادی مورد استفاده بود و به همين دليل سالم تر باقي مانده است . با توجه به كشف چند سكه مغولي از سده هاي 7 و 8 ه. ق ، ‌احتمال مي رود باني اين كاروانسرا غازان خان(694هـ. ق) باشد و حتي تاريخ ساخت كاروانسرا مقدم بر حكومت پادشاه مغول باشد ، ‌در اين صورت بايد قدمت آن را به اواخر دوران سلجوقي نسبت داد . كاروانسرا ديواري به ضخامت دو تا سه متر دارد و برج هاي متعددي آن را حمايت مي كند . در كاروانسرا چهار ايوان در چهار طرف حياط مركزي قرار دارد كه داراي طاق گهواره اي هستند و در انتهاي آنها راهي براي ورود به اصطبل ها ديده مي شود . اتاق هايي نيز براي قرار دادن توشه و بار مسافران وجود دارد كه مستقيماً با هواي آزاد در ارتباط هستند . براي مسافران ويژه ، بخش هاي مخصوصي در طرف چپ مدخل كاروانسرا ساخته شده بود . يكي از تالارهاي اين قسمت از كاروانسرا با گنبد بسيار زيبايي پوشيده شده بود . قلعه در برابر گردنه كوچكي قرار دارد . در اين محل پلي وجود دارد . بالاي گردنه برج كوچك ديده باني از دور پيداست .

كاروانسراي منظريه : كاروانسراي منظريه در ابتداي راه ساوه ، نزديك پلي ساخته شده كه از زير آن رودخانه اي مي گذرد . كاروانسرا كه درميان ناحيه خشك و بي حاصلي قرارگرفته ، از نظر بازرگاني اهميت ويژه اي داشت . اين كاروانسرا از يك سو در كنار كوير و از سوي ديگر در مجاور درياي نمك قرار دارد و نور خورشيد از روي آن انعكاس شديدي مي يابد .

 

سایر کاروانسراها : کاروانسراى باقر آباد ؛ جاده قم – تهران؛ قاجاری ، كاروانسراي صدري ؛ در ابتداي جاده گازران، قاجاري ، كاروانسراي سنگي كوه نمك ؛ جاده گازران مقابل كوه نمك ، سلجوقي ، كاروانسراي عسگر آباد ؛ كيلومتر شش جاده قديم قم – تهران ، قاجاري ، كاروانسراي اتابكي ؛ در جاده قم – كاشان ، چهار ايواني ، قاجاري و به شيوه ي معماري صفوي ، كاروانسراي آوه ؛ در جنوب جاده قم – ساوه با پلان چهار ايواني و آجر ، سلجوقي ، كاروانسراي كنارگرد ؛ در جاده قم – اراك در شمال سلفچگان ، چهارايواني با آجر و سنگ ، صفوي ، كاروانسراي دهكده طالب ؛ در جاده قم – اراك درشمال سلفچگان ، چهار ايواني با سنگ و آجر ، سلجوقي و صفوي ، کاروانسرای صدرآباد ؛ دوره صفوی و کاروانسراي طينوج ؛ دوره صفوی .

 

 

 

 

 

بنا بر نقل گریشمن، محدوده کنونی قم جزو دومین دسته سکونتگاه‌های پیش از آریایی فلات ایران بوده‌است. بنا بر این قول و همچنین بر اساس حفاریهای انجام شده در محل تپه قمرود، قدمت سکونت در این منطقه به هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رسد. آثار این حفاریها در موزه ایران باستان و نیز موزه آستانه قم موجودند.

 

بر اساس اسطوره‌ها این شهر را ساخته خمانی دختر بهمن می‌دانند و شاید نام کنونی «قم» و پیشیشن «کم» که به این شهر اطلاق می‌شده و می‌شود نیز از همین ریشه بوده باشد. در اسناد دیگری آمده که زمانی پیش از ساسانیان این شهر دچار تخریب و ویرانی می‌شود و قباد ساسانی زمانی که از آن می‌گذرد دستور می‌دهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاریخ آن دوران این شهر را به نام ویران آبادان کرد کواد (قباد) یعنی شهر ویرانی که قباد آنرا آباد کرد، می‌شناسند.

 

در حفاری های جدید در تپه های قلی درویش در نزدیکی مسجد جمکران اثاری از کوره های عصر اهن با حدود 3000سال پیش بدست امده است که مشخص میکند این شهر در گذشته درشرق محل فعلی بوده ودر اثر تغییر مسیر قمرود به سمت غرب کشیده شده است در اسناد تاریخی نظیر نزهه القلوب حمدالله مستوفی نیز آمده که پیش از اسلام این شهر را به دلیل زعفران و پسته مرغوبش می‌شناخته‌اند.

 

پس از اسلام و با تسخیر این شهر در سال ۲۳ هجری بدست سپاه اعراب مسلمان به فرماندهی ابوموسی اشعری، ناحیه‌ای از شهر کنونی قم که آن زمان کمیدان نام داشت به سکونتگاه اعراب تبدیل گردید. پس از آنهم ناحیه دیگری در آنسوی رودخانه قم (اناربار) با نام ممجان جزو ناحیه استقرار و زندگی اعراب قرار گرفت که در آن زمان عمدتا از طایفه اشعری بودند و امروزه هم بخشی از جمعیت شهر قم را نوادگان خاندان اشعری تشکیل می‌دهند.

 

پس از رحلت و دفن حضرت فاطمه معصومه خواهر امام هشتم شیعیان در این شهر در سال ۲۰۱ هجری قمری این شهر به یکی از پایگاههای شیعیان تبدیل شد، هرچند که پیش از آنهم جمعیت شیعه زیادی در آن سکونت داشتند.

 

از مهمترین اتفاقات تاریخی که در بنای شهر قم تاثیر داشته‌اند و دوران رونق و یا رکود زندگی در آن را سبب گردیده‌اند می‌توان موارد زیر را برشمرد: سلطه آل بویه و وزیر ایشان صاحب بن عباد اهل قم و رونق فراوان شهر، هنوز هم ابنیه‌ای در شهر از این دوران وجود دارند: مسجد جامع قم، میدان کهنه (میدان حکومتی دوران آل بویه).

 

حمله تیمور گورکانی و نابودی تمام حصار شهر و فرار بسیاری از ساکنین شهر، استقرار دولت صفوی و رونق دوباره این شهر، تعداد زیادی آثار تاریخی از این دوران نمایانگر رونق و شکوه شهر هستند.

 

حمله افغان‌ها به قم و استقرار در آن برای مهیا شدن برای حمله به اصفهان و برانداختن صفویه، خرابی این دوره از حمله تیمور کمتر نبود.

 

آبادی دوباره قم در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار و پس از او سایر شاهان قاجار در سال ۱۳۰۱ خورشیدی با ورود آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی به قم و رونق دوباره حوزه علمیه قم تا امروز این شهر به عنوان یکی از دو شهر مهم مرکز فقه شیعه (به همراه نجف) شناخته می‌شود.

 

در سال ۱۳۴۲ شمسی (۱۹۶۳ میلادی) با شروع حرکت روح‌الله خمینی از این شهر، قم به مرکزی فعال برای انقلاب مردم ایران تبدیل شد که نهایتا در سال ۱۳۵۷ شمسی (۱۹۷۹ میلادی) این حرکت توانست به براندازی نظام سلطنتی در ایران منجر شود و پس از ان نیز اهمیت شهر قم در عرصه سیاسی و اجتماعی ایران به وضوح قابل درک بوده‌است.

 

 

[ویرایش] آب و هوا

آب و هوای قم در طبقه بندی اقلیمی کشور در زمره آب و هوای نیمه بیابانی (جزو اقلیم کویری و خشک) محسوب می‌شود چون نزدیک به منطقه بیابانی مرکز ایران است. تابستانهای آن گرم و خشک و زمستانهای آن کم و بیش سرد است اختلاف دمای سالانه نسبتاً زیاد و در اغلب اوقات خشکی هوا غلبه دارد. علیرغم آب وهوای خشک ونیمه بیابانی این استان مناطق خوش آب وهوایی اطراف شهر قم وجود دارد که برخوردار ازآب وهوای سرد کوهستانی بوده ومحل مناسبی برای گذران تعطیلات وایام گرم سال می‌باشد.

 

 

[ویرایش] مردم

جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۹۵۹٫۱۱۶ نفر بوده‌است.[۱]

 

۹۹٫۷۶ درصد جمعیت شهر مسلمان و مابقی را پیروان دیگر ادیان الهی تشکیل می‌دهند.

 

[ویرایش] تاریخچه

تاریخ قم. کتابی در تاریخ قم از حسن بن محمدبن حسن قمی در سده چهارم. نام مؤلف در منابع به صورت‌های مختلف ذکر شده است. ابن طباطبا علوی اصفهانی مؤلف را ابوعلی حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعری قمی و افندی اصفهانی حسن بن محمدبن حسین شانی / شیبانی نامیده است. مؤلف در چند جای کتاب، خود را حسن بن محمدبن حسن قمی (یا حسن بن محمد) معرفی می‌کند.

 

وی از بزرگان علمای امامیه و از معاصران شیخ صدوق و از راویان برادر او و چه بسا خود او بوده است. درباره شرح زندگی او اطلاعی در دست نیست و فقط بروکلمان تاریخ درگذشت او را 406 ذکر کرده است. جز این کتاب اثر دیگری از مؤلف موجود نیست ولی از مقدمه مؤلف برمی‌آید که وی دو مجموعه شعر از "جعفربن محمدبن علی عطار" برای "صاحب بن عباد" و "ابوالفضل بن عمید" تهیه کرده است.

 

"تاریخ قم" یا نام اصلی آن : کتاب قم در زمان صاحب بن عباد و به زبان عربی تألیف شده است. از آنجا که مؤلف در باب‌های یازده و سیزده تا پایان وقایع سال 378 را ذکر کرده، سال تألیف کتاب باید 378 یا 379 باشد. مؤلف سه انگیزه برای تألیف شمرده است که مهم‌ترین آنها فقدان کتابی درباره اخبار قم بوده است.

 

متن عربی "تاریخ قم" را "حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی" در 805 ـ806 به درخواست "ابراهیم بن محمودبن محمدبن علی صفی" به فارسی ترجمه کرد. ظاهرا از بعد از قرن نهم نشانه قاطعی از متن عربی یافته نشده است. مجلسی نیز اظهار داشته که تهیه اصل کتاب برایش ممکن نبوده و از ترجمه آن بهره برده است. با وجود این شواهدی حاکی از وجود متن عربی تا قرن چهاردهم است؛ به نوشته نوری، "سیداحمد حسینی عاملی" نواده محقق کرکی و مؤلف "منهاج الصفوی" نسخه عربی کتاب را در اختیار داشته است. "آقامحمدعلی بهبهانی" نیز در حاشیه بر "نقد الرجال" از اصل "تاریخ قم" استفاده کرده است. به گزارش "میرزاعلی اکبر فیض قمی" در تذکره شعرای قم نسخه‌ای از متن عربی "تاریخ قم" در دوره قاجاریه در اصفهان کتابخانه "میرزا سیدمحمد شهشهانی" بوده است. همچنین امین عاملی از وجود نسخه‌ای از کتاب در کتابخانه حسینیه شوشتری‌ها در نجف خبر داده که نسبت به عربی یا ترجمه بودن آن شک داشته است. در حال حاضر نسخه عربی کتاب در دست نیست و فقط به ترجمه فارسی آن دسترسی داریم.

 

"تاریخ قم" در بیست باب و 51 فصل تألیف شده است، ولی ترجمه فارسی موجود فقط شامل پنج باب نخست این کتاب است و از سایر ابواب تنها از طریق فهرست مندرج در مقدمه مؤلف اطلاع داریم. با توجه به مطالب فهرست کتاب گویا باب پنجم نیز کامل نیست. نسخه کامل ترجمه "تاریخ قم" ظاهرا تا اواخر دوره صفویه در دست بوده و افندی اصفهانی نسخه‌ای از آن را در قم دیده است. همچنین نوری و محمدعلی بن حسین نسخه‌هایی شامل هشت باب از ترجمه این کتاب را در سده چهاردهم دیده‌اند. ترجمه دیگری از "تاریخ قم" وجود داشته که "سیداحمد حسینی عاملی" از آن نقل کرده است.